به گزارش اصفهان زیبا؛ نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هرساله اردیبهشت‌ماه برگزار می‌شود و همه چرخه نشر را گرد هم می‌آورد و طی ده روز به‌عنوان بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی و کتابی کشور، نشاطی خاص به دوستداران کتاب می‌بخشد؛ اما طی سال‌های گذشته عضوی از اعضای چرخه نشر از این وضعیت ناراضی بود: کتاب‌فروش.
این حلقه پایانی چرخه نشر که در ارتباط مستقیم با مخاطب قرار دارد و از سوی دیگر آسیب‌پذیرترین حلقه صنعت نشر است، از رکود فروش طی بازه ده‌روزه نمایشگاه کتاب شاکی بود و نفس‌هایش به شماره می‌افتاد. تا اینکه دولت شهید رئیسی تصمیم گرفت پای کتاب‌فروشان را نیز به این رویداد بزرگ فرهنگی باز کند و آن‌ها را در نمایشگاه مجازی که به دنبال شیوع کرونا ایجاد شده بود و تاکنون نیز پایدار مانده است، وارد کرد. به دنبال این تصمیم، بسیاری از کتاب‌فروشان کشور با ثبت‌نام در این طرح، همراه با ناشران، کتاب‌های موردنیاز مخاطبان را عرضه کردند.
در ماه جاری براساس مصوبه شورای سیاست‌گذاری سی‌وششمین نمایشگاه کتاب تهران، خبر حذف کتاب‌فروشی‌ها از این نمایشگاه منتشر شد و قلب این صنف آسیب‌پذیر را به تپش انداخت. از سوی دیگر ، شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه پیشنهادی مبنی بر جایگزینی طرح‌های فصلی ارائه کرده است. رسانه‌ها نیز وظیفه خود دانستند تا این موضوع را بررسی کرده و عواقب آن را به دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گوشزد کنند.
در این گزارش نظر چند کتاب‌فروش اصفهانی را درباره این تصمیم جویا شده‌ایم تا از چرایی حذف کتاب‌فروشان در طرح فروش مجازی نمایشگاه و آسیب‌هایی که به دنبال دارد از دیدگاه آن‌ها آگاه شویم.
گردش مالی صنعت نشر به‌دنبال گردش مالی کتاب‌فروشان
نایب‌رئیس اتحادیه کتاب و نوشت‌افزار استان اصفهان درباره عملکرد فروشگاهی نمایشگاه کتاب تهران، می‌گوید: در سال‌های گذشته یکی از نقدهای مهم به عملکرد نمایشگاه کتاب تهران این بوده که آیا این رویداد باید جنبه نمایشگاهی داشته باشد یا فروشگاهی. در جنبه نمایشگاهی ناشران برای معرفی آثار منتشره متمرکز شده و این نمایشگاه به شناخت مخاطبان و دیگر بازیگران چرخه نشر و ایجاد تعامل منجر می‌شود؛ اما این نمایشگاه از ابتدا عملکرد فروشگاهی داشته و فرصتی برای ناشران بوده است تا علاوه بر تعامل و معرفی آثار، با فروش در این رویداد کمبودهای اقتصادی خود را جبران کنند.
سید مهدی طالقانی دلیل اختلاف دیدگاه میان ناشران و کتاب‌فروشان را درباره حضور یا حذف کتاب‌فروشان، تعارض منافع در شرایط اقتصادی امروز دانسته و بیان می‌کند: حضور کتاب‌فروشان در نمایشگاه مجازی دستاوردهای مهمی دارد. در سال‌های گذشته، میزان فروش کتاب به‌دلیل تورم و مسائل اقتصادی کم‌رنگ و کتاب از سبد خرید خانوار حذف و به دنبالش چرخش مالی حوزه نشر بسیار ضعیف شده است. از طرف دیگر، در شرایط تورمی که تمام اجناس با قیمت‌های افزایش‌یافته به فروش می‌رسند، کتاب ازآنجاکه از قبل چاپ شده و قیمتش نیز مشخص است، کمتر مشمول تورم می‌شود و این آسیب بزرگی را به کتاب‌فروش وارد می‌کند. کتاب‌فروش کتابی را سال‌های قبل از ناشر خریده و به هر دلیلی نتوانسته بفروشد؛ اما با شرایط تورمی کشور مجبور است آن را به قیمت قبلی بفروشد و این آسیبی جدی است. حضور در بخش مجازی نمایشگاه این کمک را فراهم می‌کند که کتاب‌فروش کتاب‌هایی را که در فروشگاهش رسوب کرده، بفروشد و نقدینگی و چرخش مالی برایش ایجاد شود.
مدیر کتاب‌فروشی «زیتون» بر حمایت از صنف کتاب‌فروش تأکید می‌کند و می‌افزاید: به‌طورکلی اگر بخواهیم چراغ صنعت نشر روشن باشد، باید حمایت کنیم تا چراغ کتاب‌فروشی‌ها روشن بماند؛ زیرا هرچه گردش مالی کتاب‌فروشان بیشتر شود، به دنبالش گردش مالی تمام صنعت نشر به حرکت درمی‌آید.
حذف کتاب‌فروش مساوی است با حذف بازوی ناشر
برخی از گمانه‌زنی‌ها به درخواست ناشران برای این تصمیم اشاره می‌کند. مدیر کتاب‌فروشی «حکمت» که متمرکز بر فروش کتب دانشگاهی است، دلیل این درخواست را ناآگاهی از وضع کتاب‌فروشان دانسته و می‌گوید: «اکثر ناشران درد کتاب‌فروشان را به‌درستی حس نمی‌کنند. آن‌ها صرفا به فکر فروش نشر خود هستند و به چگونگی فروش فکر نمی‌کنند؛ درحالی‌که کتاب‌فروش بازوی ناشر است و با حذف آن ناشر نیز به‌مرورزمان حذف می‌شود. کافی است تصمیم‌گیرندگان سری به کتاب‌فروش‌ها بزنند و ببینند اوضاع کتاب‌فروشان چگونه است و بامحبت‌تر تصمیم بگیرند. تصور حذف کتاب‌فروش به‌دلیل ضرر ناشر از پایه اشتباه است.
هاشم محمدی این سؤال را مطرح می‌کند که «اگر کتاب‌فروش نباشد، ناشر چگونه می‌تواند کتابش را بفروشد؟» و می‌افزاید: ناشر هرچقدر هم در فروش مجازی و توزیع قوی باشد، توانش در فروش به اندازه کتاب‌فروش نیست؛ زیرا مخاطبان به کتاب‌فروشی مراجعه می‌کنند و کتاب را ورق می‌زنند و درباره‌اش اطلاعات کسب می‌کنند. ناشران نباید برای سود مقطعی بازویشان را قطع کنند، با این تصور که کتاب‌فروشان در مقطع ده‌روزه نمایشگاه حاشیه سودشان را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
شاید مهم‌ترین دلیلی که شورای سیاست‌گذاری را منجر به گرفتن این تصمیم کرده است، اعتراض ناشران مبنی بر فروش برخی از کتب به قیمت قدیم توسط کتاب‌فروشان باشد. محمدی دراین‌باره توضیح می‌دهد: آن کتاب‌فروشی که کتابی را با قیمت قدیم در ایام نمایشگاه فروخته، از خود ناشر آن کتاب را خریده است و ناشر در هر صورت برد می‌کند. از این طرف کتاب‌فروش کتاب قیمت قبلی را می‌فروشد و نقدینگی کسب می‌کند و کتاب‌های جدید از ناشر می‌خرد. آن دسته از کتاب‌هایی که چاپش تمام شده یا دیگر منتشر نمی‌شود نیز در برخی از کتاب‌فروشی‌ها پیدا می‌شود و این به نفع مخاطب است و مخاطب نیز در چرخه نشر در اولویت است. پس باید به‌دنبال راهکارهایی باشیم که کتاب‌ها هرچه بیشتر در دسترس مخاطب قرار بگیرد.
در نشست خبری نمایشگاه کتاب سال 1403، علی رمضانی، قائم‌مقام و سخن‌گوی نمایشگاه کتاب، ثبت فروش ۱۷۸ میلیارد تومانی را در بازه ده‌روزه نمایشگاه اعلام کرد و فروش ۱۳۵ میلیارد تومانی را متعلق به ناشران و ۴۳ میلیارد تومانی را نیز متعلق به کتاب‌فروشان دانست. بر این اساس، کتاب‌فروشان تنها 24درصد از فروش سال گذشته را کسب کرده‌اند. هاشم محمدی به این میزان فروش کتاب‌فروشان اشاره کرده و معتقد است این مبلغ ناچیز فروش، ناشران را تحت‌الشعاع قرار نمی‌دهد. او ادامه می‌دهد: اما این فروش باعث ایجاد نقدینگی برای کتاب‌فروش شده و می‌تواند در فصل‌هایی که فروش کتاب با رکود مواجه می‌شود، کسب‌وکارش را بگرداند و بدهی‌اش را به همین ناشران بپردازد. اگر از کتاب‌فروشان حمایت نشود باید به‌زودی فاتحه کتاب و کتاب‌فروشی را خواند. شاهد مثالش کتاب‌فروشی‌هایی همچون «مرکز» و چند کتاب‌فروشی دیگر است که تعطیل شده‌اند.
جدادانستن ناشر و کتاب‌فروش در چرخه نشر ناراحت‌کننده است
مدیر کتاب‌فروشی «پدرام» دلیل این تصمیم را منفعت لحظه‌ای و موقت ناشران می‌داند. او می‌گوید: براساس این تفکر آن‌ها می‌توانند آخرین چاپشان را با قیمت بیشتری به فروش برسانند و سریع‌تر به نقدینگی برسند؛ اما وقتی منفعت کل چرخه تولید تا توزیع در نظر گرفته شود، منفعتش به ناشر نیز می‌رسد. در کل، حضور کتاب‌فروشان در نمایشگاه مجازی برای هر دو طرف ناشر و کتاب‌فروش منفعت‌زاست؛ زیرا وقتی کتاب کتاب‌فروش تمام شود، آن را با قیمت جدید از خود ناشر تهیه می‌کند. جدادانستن این چرخه از هم ناراحت‌کننده است و ما مکمل یکدیگر هستیم.
در نشست شورای سیاست‌گذاری، بازگشت طرح‌های فصلی فروش کتاب در کتاب‌فروشی‌ها به‌عنوان راه‌حل جایگزین معرفی شده است. محمدرضا رستمی‌فر این پیشنهاد را مردود دانسته و ادامه می‌دهد: طرح‌های فصلی ظرفیت نمایشگاه را ندارد و به‌هیچ‌عنوان جبران‌کننده نیست؛ زیرا در ایام نمایشگاه تمام تمرکز کشور ازلحاظ رسانه و تبلیغات روی نمایشگاه است؛ اما برای طرح‌های فصلی این مانور خبری و تبلیغاتی دیده نمی‌شود. این طرح همچنین دارای محدودیت سقف خرید و یارانه است؛ اما نمایشگاه این محدودیت را ندارد. از سوی دیگر اکثر مخاطبان نیز کتاب‌هایشان را از نمایشگاه می‌خرند و طیف گسترده‌ای از مخاطبان بخش زیادی از نیازشان را از نمایشگاه تأمین می‌کنند نه از طرح‌های فصلی.
راه‌حل درست، حذف کتاب‌فروش نیست
مدیر کتاب‌فروشی «اهورا» که فروشنده کتاب‌های دانشگاهی و عمومی است می‌گوید: این تصمیم ناشی از کوته‌فکری است. بسیاری از کتاب‌فروشان با حذف از نمایشگاه مجازی دچار ورشکستگی می‌شوند و کسب‌وکارشان را جمع می‌کنند؛ درحالی‌که در نمایشگاه مجازی سفره‌ای پهن بود و همه از آن بهره می‌بردند.
علی صادقیان‌نژاد با تأکید بر اینکه در حال حاضر نیز قیمت اکثر کتاب‌فروشان به‌روز است و کتاب‌های چاپ قدیم کمتر پیدا می‌شود، بیان می‌کند: این معضل را مدیران نمایشگاه کتاب و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید مدیریت کرده و برای حل آن چاره‌اندیشی کنند و قطعا راه‌حلش حذف کتاب‌فروشان از نمایشگاه مجازی نیست.
