به گزارش اصفهان زیبا؛ قدیمی‌ترین کتابی که در خصوص آداب‌ورسوم و باورهای عامه مردم و به‌طور خاص زنان نوشته‌شده، کتاب عقابد النسا یا کلثوم‌ننه است که در نقد عقاید و باورهای خرافی زنان در عصر شاه‌سلیمان صفوی توسط آقاجمال خوانساری (1125 ق) محدث، اصولی، حکیم متکلم و فقیه صاحب‌نام عصر صفوی نگاشته شده است. این کتاب نقیضه رساله عملیه است و به زبان طنز، آداب و رفتار و عقاید خرافی زنان را نقد کرده.
این قدیمی‌ترین سند مکتوب ما در عرصه فرهنگ عامه است. تا زمان انتشار کتاب «اشعار عامیانهٔ ایران» (در عصرقاجاری) که توسط والنتین ژوکفسکی در اواخر دوره ناصرالدین‌شاه گردآوری شده است، کتاب دیگری که علمی به فرهنگ مردم پرداخته باشد، سراغ نداریم. البته اندکی پس از آن کتاب، فرهنگ واژه‌های عامیانه (در دوره قاجار)، رضا حکیم خراسانی تألیفِ ۱۳۰۷ق، نگاشته شدکه اخیرا به تصحیح سید علی آل‌داود، توسط فرهنگستان زبان و ادب‌فارسی منتشر شد. کتاب ژکوفسکی تعدادی از اشعار جاری بر زبان مردم در آن دوره راگرد آورده است. ازجمله آن‌ها چیزی است که زنان و دوشیزگان اصفهانی روز سیزده‌به‌در می گویند: ای آب روان شوهر به ام باشه مهربان و دوشیزگان این‌طور آرزو می‌کنند: سیزده‌به‌در سال دیگر خونهٔ شوور بچه‌به‌بغل (اصفهان 1885).
نوروز و رمضان در برخی آثار
پس از آن تلاش مرحوم علی جناب اصفهانی است که جلد دوم کتاب الاصفهان خود را به فرهنگ مردم اصفهان اختصاص داده و پس از آن امیرقلی امینی پژوهشگری است که فرهنگ عامه مردم را ضمن کار روزنامه‌نگاری، مطالعه و گردآوری کرده است. نخستین توجه‌های جدی به فرهنگ عامه و مطالعه مردم‌شناسانه بر اساس یک الگوی علمی و طبقه‌بندی متناسب فرهنگ ایرانی توسط هانری ماسه فرانسوی طی سفر خود به ایران در 1301-1302 در کتاب «معتقدات و آداب ایرانی» و تقریبا در همان زمان طی مقاله‌هایی توسط صادق هدایت انجام شده است؛ اما همچنان فرهنگ عامه اصفهان به‌طور مجزا موردمطالعه جامع قرار نگرفته است؛ چراکه گام اول که گردآوری است، هنوز صورت نپذیرفته است.
اکنون نیز بسیار دیر است؛ چراکه سیر تغییروتحولات شهرنشینی نقشه جغرافی شهر اصفهان را دچار تغییر کرده است و روستاهای هم‌جوار که پیش‌تر مستقل از اصفهان بودند و حتی گویش مجزا داشتند، اکنون محله‌ای از محله‌های اصفهان محسوب می‌شوند و دیگر نمی‌توان به دقت در این زمینه مطالعه کرد.
اما چاره‌ای نیست. باید پیش از فراموشی فراگیر، راویان فرهنگ مردم را شناخت و حافظه آن‌ها را به روایت‌کردن واداشت تا از حافظه در معرض نسیان بر کاغذ ثبت و ضبط شود. دو موضوعی که در این مجموعه به آن پرداخته شده، نوروز و رمضان است. نوروز نزد ایرانیان ورمضان نزد همه مسلمانان اهمیت والایی دارد؛ به همین دلیل گرد این دو موضوع فرهنگ غنی خلق شده است
الف) ماه مبارک رمضان
ماه مبارک رمضان را حداقل در 13 سرفصل می‌توان مطالعه کرد:
1. آیین‌های استقبال از ماه رمضان: از نظافت اماکن عمومی و خانه‌تکانی تا پیش‌خوانی رمضان در یک تا سه روز پیش از رؤیت هلال ماه رمضان را شامل می‌شود.
2. رؤیت هلال ماه رمضان و شروع ماه روزه: سحرخوانی، مناجات‌خوانی و روش‌های بیدارکردن روزه‌گیران مثل دهل‌زنی و نقاره‌زنی.
3. تغییراتی که در زندگی معمول رخ می‌دهد و نظمی متناسب با این ماه می‌یابد؛ تغییر ساعت کسب‌وکار، مجالس ختم قرآن و… .
4.روزه‌گیری کودکان و آداب‌ورسوم مربوط به آن و اصطلاح‌های رایج در این زمینه.
5.افطار: اطلاع‌رسانی از زمان افطار، فرهنگ غذایی مربوط به افطار و مهمانی‌های زمان افطار.
6. مراسم و آیین‌های مناسب ایام شهادت حضرت‌علی(ع): مجلس شبیه‌خوانی روضه‌ها و نذرونیازهای مخصوص ایام ضربت‌خوردن و شهادت امام‌علی(ع)، قنبرخوانی و… .
7. آداب و آیین‌های شب و روز بیست‌وهفتم ماه رمضان
8. غذاهای مخصوص ماه رمضان و سفره‌های افطاری و سحری.
9. شب‌نشینی و بازی‌های ماه رمضان.
10. رسم سخنوری: سخنوری نوعی مناظره و مبارزه شعری و مشاعرهٔ مذهبی درویشان در قهوه‌خانه‌ها برای اثبات حقانیت حضرت علی(ع) بوده که بیشتر در ماه رمضان برگزار می‌شده است.
11. عید فطر: دیدن هلال عید، نماز عید و رسم هدیه‌دادن.
12. آیین وداع با ماه رمضان.
13.موسیقی رمضان: پیش‌خوانی، سحرخوانی، آواها و نواهای بیدارسازی، موسیقی اوقات‌فراغت، مرثیه‌خوانی و مقتل‌خوانی، منقبت‌خوانی و… .
«ماه رمضون تو محله برا سحر طبل می‌زدند تو کوچه‌ها، یعنی الان سحر شده یا الان افطار شده. اینجا برق نبود. عموم یا بابام می‌رفتند سحری‌خونی می‌کردن و دعای سحر می‌خوندن. عید فطر بیشتر سر مزارها و تخت‌فولاد می‌رفتند.» این‌ها روایت حسین شاهزیدی 74ساله از محله شاهزید در شش دهه پیش است. این روایت‌ها باید کاملا روشمند ثبت وضبط شده و از فراموشی آن‌ها جلوگیری شود.
ب) عید نوروز
در ایران نوروز عید بهاری و باززایی است و مهرگان در پاییزعید آفرینش است. این دو عید باستانی ایران است که در طول قرون و اعصار جاری بوده و به اقتضاهای هر منطقه ویژگی یافته است؛ ازجمله در فرهنگ مردم اصفهان اسطوره‌ای رایج است که سال کهنه را به یک «عجوزه خانم» مانند می‌کند که چشم‌انتظار آمدن «عمونوروز» نماد سال نو است. این عجوزه همیشه وقت سال‌تحویل خوابش می‌برد و از دیدار عمونوروز محروم می‌ماند و باید به شوق دیدار او یک سال دیگر انتظار بکشد. جشن‌گرفتن برای این عید آداب‌ورسوم مختلفی دارد که اگرچه در طول قرن‌ها تغییروتحول داشته، اما نشانه‌هایی از آن باقی است که باید در مطالعه فرهنگ مردم ثبت و تحلیل شود.
آیین و رسوم نوروز را در 15 سرفصل می‌توان مطالعه کرد:
1. پیک‌های نوروزی که مژده رسیدن بهار و نوروز را بدهد.
2. خانه‌تکانی.
3. معمولا از نیمه اسفند در کوی‌وبرزن اشعار و ترانه‌های نوروزی را نوروزخوانی می‌کردند.
4. سبزه نوروزی.
5. جامه‌های نوروزی.
6.غذاهای نوروزی.
7.چراغانی و آذین‌بندی نوروزی.
8.هفت‌سین و آداب پای سفره هفت‌سین.
9. تحویل سال.
10.رسم عیدانه یا نوروزانه.
11.دیدو بازدید.
12.بازی‌های نوروزی.
13. شادباش‌گویی و تبریک.
14. چهارشنبه‌سوری: آداب‌ورسوم چهارشنبه‌سوری در شکل سنتی‌اش هیچ شباهتی به شیوه برگزاری در سال‌های اخیر که موجب رنجاندن مردم شده، ندارد و از بخش‌های مختلف تشکیل شده است.
15. سیزده‌به‌در.
دقیق نمی‌دانیم آیین‌های فراگیری مثل میر نوروزی در خود اصفهان برگزار می‌شده است یا نه؛ اما در شهرهای مجاور بوده است؛ به همین دلیل لازم است مطالعه مستمر و دقیق در این زمینه صورت پذیرد تا ابهام‌ها کمتر شود. این آیین‌ها برای نظم اجتماعی و تداوم هویت تاریخی و فرهنگی یک ضرورت بوده و اکنون برای فهم فرهنگ گذشته و تحلیل فرهنگی جامعه نیاز است گردآوری، طبقه‌بندی و تحلیل شده و بر اساس فرم و محتوایشان در عصر حاضر بازآفرینی شوند.
