در بسیاری از جاهای ایران از جمله در اصفهان و حوالیِ اصفهان، سازه های استوانه ای شکل، از آجر و ملات، گاهی هم تزئین‌شده با آجر یا کاشی وجود دارد که به سبب هم شکل بودن با منار، مردم و بسیاری از پژوهشگران به آن منار یا مناره می‌گویند؛ درحالی‌که کارکردِ همه آن سازه های استوانه‌ای «منار» نبوده و برخی از آنها در اساس، «میل» هستند.
همانگونه که بسیاری از بناهای آرامگاهی یا بناهای یادبود، مانند گنبد قابوس در شهر گنبد یا برج طغرل در شهر ری، پیش از آنکه کارکردِ آرامگاهی یا یادبودی داشته باشند، کارکردِ میل داشته‌اند.
همچنین از بعضی بناهایی که مربوط به علوم و پژوهش بوده‌اند، مانند برج رادکان در خراسان رضوی، غیر از ساختار بی مانند آنها در علم ستاره شناسی و نجوم، به عنوان میل نیز بهره می‌برده‌اند.
برای روشن شدن موضوع، به این نکته می پردازم که مدت ها، در کنار پژوهش درباره میل ها و منارها و عکاسی از آنها، به دنبال تفاوت میانِ میل و منار بودم؛ تا اینکه یک‌بار این مهم را از دکتر مهرداد قیومی بیدهندی پرسیدم و ایشان برایم چنین نوشتند: «فرقشان روشن و دقیق نیست. این‌قدر می شود گفت که معمولا مناره اعم از میل است. به هر میلی می‌شود مناره گفت؛ ولی به هر مناره ای نمی شود گفت میل. میل نوعی از مناره است که راه را نشان می‌دهد. مناره اما معمولا در کنارِ مساجد قرار دارد.»
پس، میل شاخصه‌ای است که راه را برای مسافران مشخص می کند. میل ها در جاده‌ها یا در حاشیه شهرها و رودخانه‌ها و دریاها وظیفه راهنمایی و تعیین مسیر را بر عهده داشته‌اند تا مسافران دچار اشتباه نشده و مسیرها را بیابند.
این نشانِ راه بودن، به سبب قامتشان در روز و آتش بر سرشان‌افروختن در شب بوده است. علامه جلال الدین همایی در کتاب «تاریخ اصفهان» آورده است: «فاصله منارها از یکدیگر، غالبا یک فرسخ شرعی است. […] این منارها برای کاروانیان قدیم، بسیار مهم بوده و طوری است که چون رأس یک مناره پنهان می شود، سرِ مناره دیگر نمایان می گردد و مخصوصا در راه یزد و انارک که جاده در کوه می افتد، اگر این مناره ها راه نما نمی‌شد، کاروانیان سرگردان می شدند و راه نمی جستند. در بلوکِ دیگرِ اصفهان هم کمابیش مناره است؛ در برخوار و لنجان و روی دشت و ماربین و غیره. در شهر هم فراوان داریم.»
میل‌های اصفهان نیز که از متراکم ترین، از نظر تعداد و زیباترین میل های ایران هستند، در کنارِ هم‌شکل‌های خود، یعنی منارها، جایگاهِ ویژه ای در معماری، فرهنگ و هنر اصفهان دارند.
در این مطلب، قرار است که به میل چهل دختر و چند میلِ دیگر در اصفهان بپردازیم؛ اما به این سبب که مردم و بسیاری از پژوهشگران و تاریخ نگاران، از واژه منار برای میل‌ها نیز استفاده کرده‌اند، اینجا نیز از همان واژه منار بهره خواهیم برد.
در گذشته، ساختمانی در کنارِ این منار جای داشته که پروفسور هرتسفلد معتقد است مدرسه علوم دینی بوده است. اکنون به طور کلی این بنا از میان رفته است. سطح زمین را در بخشِ شمالیِ منار به قدری کنده و پایین برده اند که سنگ‌لاشه و ملاتِ پِیِ سازه تا حدودی آشکار شده است.
مقدمه
منار چهل دختران به استنادِ کتیبه ای که بر آن جای گرفته،متعلق است به سال 501 قمری و در محله جوباره جای دارد. این منار دو کتیبه دارد: یکی به خط نسخ و دیگری به خط کوفی و یک پنجره بزرگ در کمر دارد که به سوی جنوب (قبله) باز شده است.
معماری منار
زیربنای منار، چهارگوش و فقط گوشه جنوبیِ آن دایره‌ای است. روی این زیربنا، پایه‌ای آجری به بلندای پنج متر ساخته شده و ورودیِ پله‌ها که اکنون مسدود است، در آن جای دارد.
این پایه به‌طور نامنظم، هشت‌گوش است. این منار باشکوه که از آجر ساخته شده و بخش زیادی از ملاتش گچ است، استوانه‌ای است به بلندای 24 متر که با پایه اش 29 متر بلندا دارد.
مشخصات ظاهری
قطر منار در پایین 9/2 متر، کلفتیِ دیوار در پایین 55 سانتیمتر و قطر ستون هشت‌ضلعی مرکزی در پایین 55 سانتیمتر است.
قطر منار در بالا 33/2 متر، کلفتیِ دیوار در بالا 55 سانتیمتر و قطر ستون هشت‌ضلعی مرکزی در بالا 33 سانتیمتر است.
کتیبه‌ها
نقش های کتیبه‌ای این میل را می توان به دو بخش تقسیم کرد: اول، کتیبه‌ای به خط کوفی و در شش سطر که به تاریخ «501» پایان می‌یابد؛ دوم، کتیبه‌ای به خط نسخ و در پنج‌سطر که در ضلع جنوب-جنوب شرقی جای گرفته و سطر چهارم آن از بین رفته است.
این کتیبه به صورت برجسته، با آجر، بر زمینه‌ای هموار نقش شده است. دیگر جاهای این بخش، شبکه ای از شکل‌های هشت‌ضلعی و ستاره های شش پر است.
حاشیه‌های بنا
تزئین های حاشیه ای با نقش های‌لوزی‌شکل و مثلث‌های متساوی‌الاضــلاع هستند که به طور وارونه در کنار هم جای گرفته اند.
همچنین روی مناره پنجره‌ای با دهانه مستطیلی رو به جنوب (رو به قبله) قرار دارد. در دوطرف این پنجره، ستون‌های کوچک استوانه ای با سرستون‌های مسطح طاقچه‌ای کشیده و کم‌عمق را به دوش می‌کشند.
مسیر رسیدن
برای رسیدن به منار چهل دختران باید در میانه خیابان سروش، به کوچه روبه‌روی مسجد الغفور وارد شوید.
نکته کاربردی گردشگرانه
اگر به ذهنتان خطور کرده که به داخل این منار یا منارهای دیگر بروید و از پله‌کان بنا به بالای منار برسید، باید بگوییم که این کار، به طور معمول برای هیچ کدام از منارهای اصفهان امکان‌پذیر نیست مگر آنکه از نهادهای ذی‌ربط نامه و مجوز گرفته شود و البته به دلیل قدمت منار و امکان بروز خطرهای جانی برای بازدیدکننده، این کار توصیه نمی‌شود.
توصیفات دیگران
میرزا حسن خان جابری انصاری در کتاب «تاریخ اصفهان» آورده است: «در اصفهان و نواحی آن، بیش از دیگر بلدان، مناره‌های بلندِ آسمان‌شکاف بوده و نتوان گفت [که] همه آنها را مسلمین ساخته اند و از عهد عجم نبوده؛ بلکه می توان گفت ابتدا ساختنِ این مناره‌ها آیین زرتشتیان بوده، یا برای کاروان در شبِ تار، یا برای آگاهی از حالِ دشمنان که به وسیله روشنایی خبر داده و نشانی‌های مخصوص گذارده. چنانچه در کرارج و بَراآن، مناره های بسیار پدیدار بود؛ مانند دو منار دشتی، مناره گار و زغمار، مناره برسیان، مناره زیار و در لنجان مناره رارا [و] مناره اشترجان و در گردِ شهر، مناره شهرستان و مناره ساربان به قدری بلند بوده که سرِ آن از بالای خاک می نموده و بنیان عمده اش به زمین فرو رفته و مناره چهل دختران پایه هایش از زیرخاک پدید آمده و مناره برون طوقچی 37 متر ارتفاعش می نماید و مناره‌های داخلِ شهر، در جوباره دومناره دارالضیا و مناره خواجه عَلم و مناره مسجدعلی و مناره ته برنجی.»
