اربعین جهانی،‌ اربعین ایرانی

تأثیر عاشورا بر ادبیات و هنر نیز غیرقابل‌انکار است. اهل ذوق و هنر در راستای شکوفایی اهداف معنوی و نمایاندن ارزش‌های اسلامی و آزادی‌خواهانه از ادبیات شیعی و عاشورایی بهره می‌برند. برپایی مجالس روضه‌خوانی، مرثیه‌سرایی، تشکیل هیئت‌های عزاداری، موقوفات و نذورات، به‌کارگیری عالی‌ترین هنرهای مردمی و ناب‌ترین جلوه‌های ذوق ادبی و برپایی عظیم‌ترین اجتماعات بشری، زاییده عشق ایرانیان به حماسه‌سازان کربلا و نشانه عمق نفوذ فرهنگ عاشورا در فرهنگ مردم ایران و در وجدان عمومی مسلمانان است.
ریشه‌های سنت عزاداری برای امام‌حسین‌(ع) را باید در همان نخستین روزهای پس از واقعه عاشورا جست‌وجو کرد. کاروان اسرای کربلا به‌ویژه حضرت زینب‌(س) و امام سجاد (ع) در مسیر بازگشت به مدینه با سرودن مرثیه‌ها و بیان خطابه‌هایی که حاکی از حقانیت و مظلومیت اهل‌بیت (ع) و رسوایی یزید بود، موجب آگاهی مردم، حزن و اندوه آنان و پشیمانی از یاری‌نکردن امام‌حسین‌(ع) شدند. پس از این افشاگری‌ها بود که به‌تدریج قیام‌هایی به خون‌خواهی شهدای کربلا شکل گرفت. مهم‌ترین آن‌ها، قیام مختار ثقفی بود که ایرانیان نیز حضور چشمگیری در آن داشتند. حرکت به‌سوی کربلا در روز اربعین، اقدام دیگری بود که از جانب شیعیان در اظهار ندامت از عدم یاری امام‌حسین‌(ع) رایج شد. اربعین حسینی مصادف با بیستم ماه صفر و چهلمین روز واقعه کربلاست. در تاریخ مشهور است که جابر بن عبدالله انصاری از صحابه پیامبر (ص)، در چنین روزی در اولین چهلم بعد از واقعه عاشورا به‌عنوان نخستین زائر به زیارت مدفن امام حسین (ع) آمد. در برخی منابع گفته‌شده که بازماندگان حادثه کربلا نیز در این روز از شام به کربلا آمدند و مزار شهدای کربلا را زیارت کرده و به عزاداری پرداختند.در میان همه جلوه‌های پیوند حماسه عاشورا با فرهنگ مردم ایران، برگزاری آیین بزرگداشت اربعین، درخششی خاص دارد. مراسم عزاداری و گرامیداشت اربعین شهدای کربلا از شاخصه‌های فرهنگ‌عامه در ایران بوده و با حیات اجتماعی ایرانیان درآمیخته است. درواقع این سنت از همان قرون اولیه هجری در ایران نیز شکل گرفت و با فراز و نشیب ادامه یافت. در دوره حکومت‌های شیعی آل‌بویه و صفویه، زیارت عتبات و بزرگداشت مناسک اربعین از جانب حکومت تبلیغ و ترویج می‌شد و در بسیاری از برهه‌های تاریخی، سختگیری‌های حاکمان و دولت‌های مسلط بر عتبات عالیات همچون برخی از خلفای عباسی، حکام عثمانی، حکومت پهلوی اول و حزب بعث عراق، موانعی برای برگزاری این مناسک مذهبی ایجاد می‌کردند. بااین‌وجود، شیعیان ایران و عراق، با به خطرانداختن جان خود، مانع از فراموشی این مناسک و آیین‌ها شدند.
برگزاری مناسک و عزاداری اربعین حسینی در شکل امروزی و میلیونی آن به زمان سقوط صدام در سال 2003 میلادی بازمی‌گردد که با ایجاد فضای باز ناشی از سقوط حزب بعث، بار دیگر شیفتگان اهل‌بیت، ابتدا به‌صورت محدود پیاده‌روی اربعین را احیا کردند و رفته‌رفته این حرکت نمادین تحت عنوان یک کارناوال مذهبی با استقبال قابل‌توجهی از شیعیان سرتاسر جهان روبه‌رو شد. این اقدام مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، رویداد بی‌مانندی است که هرساله، میلیون‌ها نفر از مردم حق‌طلب را از سرتاسر دنیا گرد هم می‌آورد تا پیام اتحاد همه آزادی‌خواهان و ظلم‌ستیزان را به جهان مخابره کند. اجتماع بزرگ اربعین، حرکتی مهم در راستای بیزاری جستن از اقدامات ضدبشری تکفیری‌ها و دشمنان اهل‌بیت‌(ع) و نیز اعلام صریح وفاداری و ارادت به ساحت امام حسین‌(ع) است.
مشارکت مردم ایران در بزرگداشت اربعین همواره چشمگیر بوده و به‌ویژه در سال‌های اخیر جمعیت انبوهی از مردم ایران پای پیاده به شوق زیارت مرقد امام حسین(ع) و تبرک جستن به آن، راهی کربلا می‌شوند. راهپیمایی اربعین از چند روز مانده به بیستم صفر و از چندین مسیر به سمت کربلا آغاز می‌شود. ایرانیان از پیر و جوان و کوچک و بزرگ به همراه زائران سایر کشورها در این اقدام معنوی شرکت می‌جویند. در اثنای راهپیمایی آیین‌های بسیاری برگزار می‌شود. زائران به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند و پرچم‌ها و علم‌هایی با نام شهدای کربلا با خود حمل می‌کنند. در طی مسیر، جایگاه‌هایی برای پذیرایی از زائران و استراحت آنان وجود دارد که موکب خوانده می‌شود. موکب‌های عزاداری به‌صورت مردمی و خودجوش و مستقل از دولت برپا می‌شود. در این جایگاه‌ها خدمات رفاهی و بهداشتی به‌صورت رایگان به زائران ارائه می‌شود. افراد و گروه‌های مختلف، گاه ملتمسانه از پیادگان دعوت به استفاده از خدمات خود می‌کنند. همه در تلاش‌اند تا در حد توان خود، خدمتی هرچند ناچیز به زائران انجام دهند و از راحتی و آسایش خود به خاطر دیگران بگذرند. عشق به امام‌حسین(ع) صحنه‌های زیبایی از اتحاد، همدلی، مهربانی، مــهمان‌نوازی، تــواضع و فــداکاری می‌آفــریند. معنویت، ازخودگذشتگی و انسان‌دوستی، امنیتی فراهم می‌کند که در چنین اجتماع عظیمی، هر بیننده‌ای را به شگفتی و تحسین وامی‌دارد.
این حرکت عظیم فرهنگی و معنوی به حضور مردم ایران در پیاده‌روی اربعین محدود نمی‌شود. کسانی که به هر دلیل امکان شرکت در پیاده‌روی را نداشته و به‌اصطلاح جامانده‌اند، به یاد شهدای کربلا عزاداری می‌کنند و مراسم‌های مختلفی را برپا می‌دارند. شهر و محله و سر در خانه‌ها را سیاه‌پوش می‌کنند. به نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی و خواندن زیارت اربعین در مساجد و تکایا می‌پردازند. بسیاری از مردم در شهرهای مختلف ایران به‌صورت دسته‌جمعی به سمت یکی از اماکن مذهبی همچون بقعه امامزادگان حرکت می‌کنند. یکی از کارهایی که به‌صورت فراگیر توسط مردم ایران در اربعین انجام می‌شود، نذری‌دادن است. مردم با ذبح شتر و گاو و گوسفند، تدارک مواد اولیه، پخت غذای نذری، ایستادن بر سر دیگ‌های غذا و هم‌زدن آن‌ها و سپس توزیع غذای نذری در این مراسم شرکت می‌کنند، ارادت خود را به اهل‌بیت (ع) نشان می‌دهند و به‌منظور رفع گرفتاری‌های خود، اولیای خدا را به وساطت می‌طلبند. از مهم‌ترین پیامدهای چنین اقداماتی، آشنایی کودکان و نوجوانان با فرهنگ عاشورا، انس با اهل‌بیت، مفهوم تعاون و دستگیری از نیازمندان است. تهیه غذاهای نذری از ابتدا تا انتهای کار، خود مجموعه‌ای جالب از آداب‌ورسوم و اعتقادات را شامل می‌شود. معمولا غذاهایی همچون قیمه، عدس‌پلو، حلیم، شله‌زرد، آش رشته و آش گندم به‌عنوان نذری طبخ می‌شوند. پختن آش گندم که در برخی شهرها به آش امام حسین (ع) معروف است، از ظهر روز قبل از اربعین آغاز و صبح اربعین در بین مردم توزیع می‌شود. هنگام پخته شدن آش در کنار هر دیگ، ده‌ها نفر در انتظار هم‌زدن آش و گرفتن حاجت خود هستند. عده‌ای دیگر نذورات خود از قند و چای گرفته تا شله‌زرد و سمنو را در محل پخت آش توزیع می‌کنند و هیئت‌های عزاداری نیز در این محل به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌پردازند. گاه در ایام قدیم به مناسبت اربعین، افرادی با خواندن چاووشی، مردم را متوجه می‌ساختند که قرار است آش نذری پخته شود و مردم نذورات خود را از گندم و گوشت و حبوبات و… برای تهیه آش تحویل می‌دادند. در بعضی محله‌ها یک دیگ بزرگ بر سر محله و گذر می‌گذاشتند تا مردم مطلع شوند و نذورات خود را در آن قرار دهند. نذورات هر منطقه مطابق با سنت‌ها و رسوم ویژه آن منطقه انجام می‌شود. اما ادای نذر به هر شکل، موجب گرد هم آمدن افراد کوچک و بزرگ فامیل و محله، درونی‌کردن ارزش‌ها و اعتقادات دینی و باورهای جمعی و تقرب به خدا و تکریم اهل‌بیت‌(ع) می‌شود. شاید ویژگی اصلی نذری دادن برای افراد مختلفی که همه در ارادت به امام حسین (ع) شریک‌اند، این است که نه کسی دعوت می‌کند و نه کسی انتظار دعوت‌شدن دارد. بسیاری از این نذرها را نسل‌های قبل عهده‌دار شده‌اند و ادای آن‌ها به‌نوعی یادکردن گذشتگان و پیوند با گذشته نیز هست. بعضی از مردم به نذرهای معنوی همچون روزه گرفتن، ختم قرآن و صلوات می‌پردازند.
بااینکه عزاداری محرم و صفر امسال به دلیل شیوع بیماری کرونا متفاوت از سال‌های قبل برگزارشده و امکان تشکیل اجتماعات مردمی وجود ندارد، اما شوق زیارت امام حسین (ع) در دل‌ها خاموش نشده و ارادت مردم ایران به اهل‌بیت(ع)، هر خانه‌ای را تبدیل به یک حسینیه کرده است. مردم، نذورات خود را با سبک و سیاقی متفاوت در راستای حفظ سلامت جامعه و دستگیری از افرادی که به دلیل شرایط فعلی دچار تنگنای مالی شده‌اند، ادا می‌کنند و شعور حسینی را به نمایش می‌گذارند. این مسئله نشان می‌دهد که فرهنگ عاشورا محدود به زمان و مکان خاصی نیست و رمز ماندگاری حماسه حسینی، انسانی‌بودن، جهانی‌بودن و پویایی آن است که در هر شرایطی می‌تواند الهام‌بخش مردم در به نمایش گذاشتن ارزش‌ها باشد. این مفهوم از روح و جان ملت ایران جداشدنی نیست؛ زیرا در طول تاریخ به درون تاروپود زندگی آنان رسوخ کرده و بخشی از فرهنگ و هویت ایرانیان شده است. وجود همین روحیه حماسی برگرفته از فرهنگ عاشوراست که ملت ایران را به دفاع از حریم اهل‌بیت(ع) و مبارزه با بدعتگران و دشمنان تشیع مشتاق کرده، در برابر سخت‌ترین تحریم‌های ضدبشری و فتنه‌های داخلی و خارجی به ایستادگی واداشته، همچنان پویا و باانگیزه به‌پیش برده و روشنگر راه آزادی‌خواهان جهان و نسل‌های آینده شده است.