روایت ایتالیایی و ردپای زاینده‌رود و شاه‌عباس
یونانیان و روس‌ها، رسم داشتند که مراسم تبرک آب را در میان دریا انجام دهند. این رسم وقتی به اصفهان و ارامنه کوچانده‌شد و به جلفای نو رسید، زاینده‌رود جای دریا را گرفت. پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی، متولد 436 سال پیش در رم، وقتی 31ساله بود با تازه‌عروسش راهی اصفهان شد و تجارب دست‌اولی با بارها سفر به اصفهان و اقامت طولانی‌مدت در پایتخت صفویان، کسب کرد. او روایتی هم از جشن خاچ‌شویان دارد که به ششم ژانویه 414 سال پیش برمی‌گردد؛ وقتی شاه‌عباس بزرگان ارامنه را احضار کرد و به آنان خبر داد که به تماشای مراسم خاچ‌شویان خواهد رفت و از آنان خواست که تشریفات را بیشتر کنند و آیین را مجلل‌تر برگزار کنند.
دلاواله در سفرنامه‌اش این روز را این‌گونه روایت می‌کند: «از بامداد به فرمان شاه، یساولان تمام راه‌هایی را که به چهارباغ منتهی می‌شد و تمام پل‌هایی را که به جلفا راه داشت، گرفتند تا جز اعیان و سران دولت کسی سواره از آنجا عبور نکند و ترتیب حرکت دسته‌های کشیشان و مراسم تشریفات عید به سبب آمد و شد مردم مختل نشود. پس از آن، همه بانوان با دوستان و خویشاوندان در لباس‌هایی گران‌بها که مزین به جواهر و سنگ‌های قیمتی بود، با نظم و ترتیب خاص، جلوی در خانه‌هایی که به زاینده‌رود مشرف بود، بر سر راه شاه قرار گرفتند… .»
از روایت دلاواله این‌طور برمی‌آید که ورودی‌های خانه‌ها، با فرش‌های گران‌قیمت مفروش شده‌بودند و بیش از 400 کشیش با خاچ (صلیب ارمنی)، زنگ‌های نقره و شمع‌های بلند مراسم را اجرا می‌کردند. در میانه مراسم، باران شروع می‌شود. نه‌فقط ارامنه که گرجیان و سایر مهمانان مسیحی در این مراسم حضور داشتند و در آخر هم در آن روز بارانی اصفهان، شاه عباس مهمان خانه کلانتر جلفا، خواجه صفر می‌شود.
روایت اسپانیایی از برگزاری آیینی با حضور 100هزار نفر در اصفهان
ده سال بعد از دلاواله، دن گارسیا دو سیلوا فیگوئرای پنجاه‌ساله که به‌عنوان سفیر فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیا عازم اصفهان شده بود هم آیین خاچ‌شویان را دیده است. او در سفرنامه‌اش، به این نکته اشاره کرده که ارمنیان جشن تولد حضرت مسیح(ع) را بر اساس استخراج تقویم قدیم برپا می‌کنند و برحسب عادت سنت و تشریفات آب مقدس را که در کلیسای لاتین روز شنبه عید پاک هنگام عصر انجام می‌شود، در همان روز جشن تولد برگزار می‌کنند. به روایت او، در این روز همه کسانی که در محله‌های شهر اصفهان منزل دارند و مهاجران ایروانی و جلفایی به محل جشن، کنار رودخانه زاینده‌رود، می‌روند.
گارسیا با آب‌وتاب بسیار این تجربه را روایت می‌کند و از خواندن سرودها و حرکت دسته‌جمعی با خواندن سرودهای کلیسای بزرگ می‌نویسد. نکته جالب این است که او از سنج‌زنی در این مراسم هم نوشته است. نکته قابل توجه دیگر، این است که گارسیا تاکید کرده که بیش از 100هزار نفر از فارس‌ها، فرنگیان، هندیان، کردها و دیگر اقوام شاهد و ناظر این مراسم بوده‌اند.
از تشییع و تاج‌گذاری تا خاچ‌شویان؛ تجربه‌های خاص کارری
جملی کارری، جهانگرد ایتالیایی، متولد 328 سال پیش، روایتگر فرنگی دیگری است که این آیین را از نزدیک دیده است. او البته بخت دیدن برنامه‌های جذاب دیگری را هم داشته است؛ ازجمله مراسم تشییع شاه‌سلیمان صفوی در میدان نقش‌جهان و تاج‌گذاری شاه‌سلطان حسین. آن‌طور که در کتاب «اصفهان از دید سیاحان خارجی» به قلم فیروز اشراقی آمده است، کارری در بخشی از سفرنامه‌اش از «عید نوئل در کنار زاینده‌رود» یاد کرده و می‌نویسد: «روی زاینده رود چوب بستی درست می‌کنند و با فرش‌های متعدد آن را می‌پوشانند و به صورت کلیسای کوچکی در می‌آورند. روز نوئل قبل از طلوع آفتاب، همه کشیشان و کارکنان کلیسا و ارامنه اطراف اصفهان با لباس فاخر و نو با پرچم‌ها و صلیب‌ها در آنجا گرد می‌آیند، نخست صلیب بزرگ را سه بار در آب فرو می‌برند؛ سپس مقداری روغن به رودخانه می‌ریزند. البته همه این کارها با ذکر ادعیه همراه است. آنگاه نوبت به کودکان نوزاد می‌رسد. کشیش یک یک آن‌ها را روی دو دست خود می‌گیرد و در حالی که دعای مخصوص غسل تعمید را بر زبان خود جاری می‌سازد آن‌ها را در آب سرد رودخانه زاینده‌رود فرو می‌برد.» به روایت او روغن مقدس ارامنه از چند گل خوش‌بو و چند داروی معطر ساخته شده، درحالی‌که روغن مقدس کاتولیک‌ها، همان روغن زیتون است.
آیینِ عصر کرونا
اما حالا ما در عصر روز ششم ژانویه چهارصدوشانزدهمین سال سکونت ارامنه در جلفای نوی اصفهان، مهمان این مراسم شده‌ایم، مراسمی بسیار کوچک با حضور حدود صد نفر از ارامنه، اهالی رسانه و گروهی از گردشگران خارجی که در کلیسای هوسپ آرماتاتسی مقدس، واقع در دیر آمناپرگیچ مقدس (کلیسای وانک یا کلیسای جامع ارمنیان اصفهان و جنوب ایران) طی یک ساعت برگزار شد. در این مراسم، همه از جمله اسقف اعظم و حضار، ماسک به صورت داشتند. به قول آریا جعفری، عکاس خبرگزاری ایسنا، که طی سال‌های مختلف از این مراسم عکاسی کرده است، عکس‌های این مراسم که با ماسک اجرا شد، بخشی از تاریخ اصفهان را نشان می‌دهد و آیندگان می‌توانند شرایط روزگار کرونا را درک کنند. در آیین امسال، موسیقی مذهبی نواخته و خوانده شد، دو نوزاد چهل روزه نیز نزد اسقف آورده شدند تا دعایی برایشان خوانده شود. ردپایی از زاینده‌رود دیگر وجود نداشت و صلیب در ظرف بزرگ آب که در محراب کلیسا بود، رو به ناظران، تبرک داده شد. کودکی در کنار اسقف ایستاده بود که در تبرک‌دادن صلیب سهیم بود. این رسم هر ساله است که یک کودک ارمنی می‌تواند در این کار مشارکت کند. آب تبرک داده‌شده هم در پایان مراسم در لیوان‌های یک‌بار مصرف به ارمنیان داده شد تا به خانه‌هایشان ببرند. معمولا رسم است که مراسم عشای ربانی و تقدس آب، صبح روز میلاد حضرت‌مسیح(ع) در سه کلیسای جلفای نو با حضور ارامنه برگزار شود و در مراسم کلیسای وانک حضور اهالی رسانه هماهنگ می‌شود. اما امسال فقط در مراسم تقدس آب که عصر این روز در کلیسای وانک برگزار شد، تعداد اندکی از خبرنگاران و عکاسان هم اجازه حضور پیدا کردند. درباره موسیقی مراسم هم می‌توان گفت، قدمت سرودهای خوانده‌شده در مراسم به قرن نوزدهم میلادی برمی‌گردد؛ وقتی نظریه پرداز و موسیقی‌دان جلفایی‌الاصل ساکن هندوستان، اِمی آبکار، نمونه‌های سرودهای مذهبی ارمنیان هند و جلفای نو را گردآوری و ثبت کرد و حالا در جلفای نو نمونه‌هایی از سرودهای تنظیم و تدوین‌شده آهنگساز ارمنی، یگمالیان، اجرا می‌شود و در همه مناسبت‌ها هم سرودهای شاراکان، گاندز و چند سرود دیگر، جایگاه ویژه‌ای دارند؛ برای مثال، شاراکان سرود یا مجموعه سرودهایی است که برای روزها و ساعت‌های مشخص تنظیم شده‌اند. قدمت این سرودها به قرن پنجم میلادی برمی‌گردد؛ اما تنظیمشان در قرن دوازدهم میلادی انجام شده است. به این ترتیب، آیین تقدس آب عصر روز شانزدهم دی‌ماه 1400 (ششم ژانویه 2022) خیلی محدود برگزار شد و پس از آن، شماری از ارمنیان برای عرض تبریک تولد حضرت مسیح به دیدار اسقف سیپان کاشجیان، پیشوای مذهبی ارامنه اصفهان و جنوب ایران، رفتند و بقیه حضار به عکس گرفتن با تزیینات کریسمسی حیاط کلیسا مشغول شدند.
