به گزارش اصفهان زیبا؛ در شماره پیشین، در گزارشی تشریحی به چگونگی عملکرد مساجد شهر اصفهان در ایام ماه مبارک رمضان و عید نوروز پرداختیم؛ اینکه تلاقی این دو مناسبت ملی و دینی چه تأثیری بر فعالیت‌های مساجد گذاشته و آن‌ها چطور از این فرصت استفاده کرده‌اند. در گزارش نام‌برده و بر طبق گفت‌وگویی که با مسئولان فرهنگی برخی از مساجد شهر داشتیم، معلوم شد عمده تمرکز متولیان بر ماه رمضان بوده و اکثریت مساجد برنامه خاصی برای عید باستانی ایرانیان نداشته‌اند؛ همچنین در این گزارش ضمن تشریح فعالیت‌های مساجد در این ایام، مشخص شد یک‌سری برنامه‌های معمول و ثابت در نسبت با ماه رمضان تعریف شده که بیشتر مساجد خود را ملزم به انجام آن‌ها می‌دانند؛ ازجمله برگزاری نمازجماعت، جزء خوانی، برگزاری مراسم احیای شب‌های قدر و بعضا اقامه نماز عید فطر.
در همین راستا و در این گزارش به بررسی وضعیت فعلی و مدل آرمانی عملکرد مساجد باتوجه‌به داده‌های گزارش پیشین پرداختیم. سید محمدرضا قلمکاریان، رامین اسلامی و مصطفی رفیعی، فعالان فرهنگی هستند که در یادداشت‌هایی برای «اصفهان‌زیبا» دیدگاه خود را باتوجه‌به گزارش منتشرشده و در خصوص چگونگی عملکرد مساجد بیان کرده‌اند.
باید از فرصت پیش آمده استفاده می کردیم
سید محمد قلمکاریان، هیئت‌علمی دانشگاه: فرصتی که در ماه گذشته مبنی بر تقارن ماه رمضان و عید نوروز پیش آمد، ازاین‌جهت مهم بود که در ماه رمضان اقبال مردم به مساجد خیلی بیشتر می‌شود و از طرفی، در عید نوروز فراغت مردم بیشتر است؛خصوصا برای جوانان و نوجوانان که عمدتا دانش‌آموز و دانشجو هستند و فرصت مناسبی برای تعطیلات پیدا می‌کنند؛ پس باید تا جایی که می‌شد، شرایطی را فراهم کرد تا تعداد بیشتری حضور پیدا کنند؛ مثلا باید تبلیغات مساجد بیشتر می‌شد، فضاسازی‌های بهتری صورت می‌گرفت؛ همچنین انتظار می‌رفت در این ایام باتوجه‌به حضور مسافران، درهای مساجد بعد از نمازجماعت بسته نشود و امکان حضور و استفاده آن‌ها از مساجد فراهم باشد.
این‌ها اقدام‌هایی است که خصوصامساجد در خیابان‌ها، در مسیرها و نزدیک به پایانه‌های مسافربری باید جدی می‌گرفتند و در سال‌های آتی جدی بگیرند.منظور از تبلیغات، تبلیغات شهری و تبلیغات مساجد در خصوص حضور مخاطبان برای اقامه نمازجماعت است.
درباره فضاسازی هم انتظار این است محیط مساجد به‌گونه‌ای باشد که مسافران و به‌طورکلی مخاطبان جذب آن شوند. از سوی دیگر، برنامه‌های مساجد به‌گونه‌ای باشد که مخاطبان به آن رغبت پیدا کنند؛ مثلا فعالیت‌های مختلف فرهنگی گفت‌وگومحور یا در قالب مسابقاتی که همراه تشویق و هدیه برای کودکان و نوجوانان باشد.
به‌عنوان پیشنهاد می‌توان به نصب احکام و احادیث مخصوص مسافران در مسجد هم اشاره کرد؛علاوه بر این، امسال به دلیل اینکه ایام عید با شهادت حضرت‌علی(ع) متقارن شده بود، انتظار این بود که نمایشگاه‌های قرآنی و مذهبی هم برپا شود تا مسافران در اندک‌زمانی که در مسجد حاضر می‌شوند، از آن استفاده کنند یا طرح‌هایی برای در اختیار قراردادن کتاب برنامه‌ریزی می‌شد.
درمجموع باتوجه‌به تلاقی این دو مناسبت شاهد حضور خوب و حداکثری مردم، چه مسافران و چه نمازگزاران همیشگی در مساجد بودیم.در همین راستا نکته مهمی که باید به آن توجه کرد این است که از سال جاری، دیگر هم‌زمانی ماه رمضان و عید نوروز را شاهد نیستیم و ماه رمضان پیش از عید نوروز به اتمام می‌رسد؛ اما این موضوع نباید باعث شود مساجد از عملکردی که این چند سال داشته‌اند، فاصله بگیرند؛ بلکه باید با ظرفیت‌سازی، مخاطب‌سنجی و نیازسنجی، ببینیم چطور می‌شود حضور مخاطبان در مسجد را تداوم بخشید؛ یعنی این‌طور نشود که مسافران در عیدهای نوروز آتی مساجد را بدون برنامه ببینند و اقبالشان به حضور در مساجد کم شود.
توجه به این مسئله، خصوصا در اصفهان، به‌عنوان پایتخت فرهنگ و تمدن ایران اسلامی باید بیشتر شود و کار به گونه‌ای پیش برود که مردم مساجد را مأمن و پشتیبانی برای مشکلاتشان بیابند.
محله‌های بی‌قلب
مصطفی رفیعی، پژوهشگر فرهنگی‌اجتماعی: گزارشی در شماره پیش صفحه کانون‌های «اصفهان‌زیبا» نظرم را جلب کرد، گزارشی با موضوع «تشریح برنامه‌های مساجد باتوجه‌به هم‌زمانی ایام ماه مبارک رمضان و عید نوروز».
عنوان گزارش جذاب بود و وقت‌گذاری برای مطالعه آن را توجیه می‌کرد. مطلع‌شدن از کار فعالان فرهنگی شهر که چه برنامه‌هایی برای این ایام تدارک دیده بودند و چه اتفاق‌های زیبایی در این ایام در مساجد شهر افتاد، قطعا جذاب است؛ اما هرچه جلوتر رفتم، شورو اشتیاق اولیه برای مطالعه فروکش کرد؛ هرچند کارهای خوبی در میان صحبت‌ها بود و هرچند هرکسی با مشکلات و معضل‌های مساجد شهر ما کمی آشنایی داشته باشد، بر طبیعی‌بودن ضعف عملکردی مساجد شهر صحه می‌گذارد، اما همیشه بوده‌اند عزیزانی که چه در قامت مسئولان و چه در قامت مردم بر سختی‌ها و مشکلات غلبه پیدا کرده و توانسته‌اند عملکرد ویژه‌ای از خود به‌جای بگذارند.
گذشته تاریخی و عناصر فرهنگ‌اسلامی ما نشان می‌دهد، مسجد قلب تپنده محله است و زنده‌بودن، پویایی و نشاط محله به‌سلامت، فعالیت و انرژی مسجد بستگی دارد. به‌عبارت‌دیگر، مسجد نقش حیاتی و اساسی در ساختار اجتماعی، فرهنگی و معنوی یک محله ایفا می‌کند و بدون آن، زندگی در آن محله به‌طور محسوسی متفاوت خواهد بود. در نگاهی اجمالی، مسجد مطلوب نقشی بسیار فراتر از یک مکان صرف برای عبادت ایفا می‌کند. در طول تاریخ اسلام و تا به امروز، مساجد کارکردهای متنوع و مهمی داشته‌اند که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
کارکرد عبادی و معنوی
اقامه نماز: مهم‌ترین کارکرد مسجد، فراهم‌آوردن فضایی پاک و مقدس برای اقامه نمازهای یومیه به جماعت است. این تجمع عبادی، پیوند معنوی فرد با خداوند و ارتباط او با جامعه ایمانی را تقویت می‌کند.
ذکر و دعا: مساجد محل مناسبی برای ذکر و یاد خداوند، نمازهای نافله و مستحبی، تلاوت قرآن و انجام دعا و نیایش‌های فردی و جمعی هستند.
مراسم مذهبی: برگزاری مراسم مختلف مذهبی مانند اعیاد و جشن‌های دینی و سوگواری‌ها در مساجد بخشی از کارکردهای مسجد است.
اعتکاف: در ایام خاصی مانند ماه رمضان و ایام رجبیه، مسجد مکانی برای اعتکاف و خلوت با خداوند است.
کارکرد آموزشی و فرهنگی
آموزش قرآن و معارف دینی: مساجد از دیرباز مراکز مهم آموزش قرآن کریم، احکام شرعی، تفسیر، حدیث و سایر علوم دینی بوده‌اند؛ امروزه نیز بسیاری از مساجد کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی مختلفی را برای گروه‌های سنی گوناگون برگزار می‌کنند.
سخنرانی و وعظ: ایراد سخنرانی‌های مذهبی و اخلاقی توسط علما و روحانیون در مساجد، به ارتقای سطح آگاهی دینی و اخلاقی جامعه کمک می‌کند.
کتابخانه و مرکز مطالعات: برخی مساجد دارای کتابخانه یا مراکز مطالعاتی هستند که امکان دسترسی به منابع دینی و فرهنگی را برای عموم فراهم می‌کنند.
برگزاری مراسم فرهنگی: برگزاری نمایشگاه‌های کتاب و نشست‌های فرهنگی و هنری با رویکرد اسلامی در مساجد می‌تواند به غنای فرهنگی جامعه کمک کند.
کارکرد اجتماعی و هویتی: مسجد به‌عنوان نمادی از هویت محلی و احساس تعلق برای ساکنان آن است.
محل ملاقات و تعامل: مسجد فضایی را فراهم می‌کند تا افراد مختلف محله با یکدیگر ملاقات کرده و روابط اجتماعی خود را تقویت کنند.
حل اختلاف‌ها و میانجیگری: در گذشته، مساجد و عالم دینی محله نقش مهمی در حل اختلاف‌های محلی و میانجیگری بین افراد داشتند.
کمک به نیازمندان: مساجد اغلب می‌توانند به‌عنوان مراکزی برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی و توزیع آن‌ها بین فقرا و نیازمندان عمل کنند.
برگزاری مراسم‌اجتماعی: برگزاری مراسم‌ازدواج و سایر مناسبت‌های اجتماعی با رویکرد دینی در مساجد می‌تواند به تقویت پیوندهای اجتماعی کمک کند.
اعلام اخبار و رویدادهای مهم: مساجد می‌توانند به‌عنوان جایگاه برای اعلام اخبار و رویدادهای مهم محلی و ملی عمل کنند.
کارکرد سیاسی و اجتماعی
مرکز تصمیم‌گیری و مشورت: در صدر اسلام، مسجد علاوه بر عبادت، مرکزی برای مشورت و تصمیم‌گیری در امور مهم سیاسی و اجتماعی نیز بوده است.
بسیج نیروها: در مواقع خاص مانند دفاع از کشور و اوایل انقلاب، مساجد می‌توانند نقش مهمی در بسیج نیروهای مردمی ایفا کنند.
اعلام مواضع: مساجد می‌توانند جایگاهی برای بیان مواضع دینی و اجتماعی در قبال مسائل مختلف باشند.
کارکرد تربیتی و اخلاقی
ارتقای فضایل اخلاقی: حضور در مسجد و شنیدن مواعظ و آموزه‌های دینی می‌تواند به تزکیه نفس و ارتقای فضایل اخلاقی در افراد کمک کند.
تقویت حس مسئولیت‌پذیری اجتماعی: شرکت در فعالیت‌های اجتماعی مسجد، حس مسئولیت‌پذیری در قبال جامعه را در افراد تقویت می‌کند.
الگوسازی: امام‌جماعت و افراد فعال در مسجد می‌توانند به‌عنوان الگوهای رفتاری برای سایرین عمل کنند.
مسجد مطلوب نه‌فقط یک ساختمان زیبا، بلکه یک نهاد اجتماعی زنده و پویاست که قلب تپنده محله و شهر بوده و در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی نقش سازنده و مثبتی ایفا می‌کند. این مسجد، مکانی است که در آن ایمان، دانش، اخلاق و خدمت به همنوع درهم‌آمیخته و به‌سوی تعالی فرد و جامعه گام برداشته می‌شود؛ ولی متأسفانه به‌مرور مساجد ما کارکردهای خود را ازدست‌داده و برخی از آن‌ها صرفا ذیل کارکرد عبادی معنوی به «نمازخانه» هایی تبدیل شده‌اند که فقط در دو یا سه وعده نماز درهای خود را به روی نمازگزاران باز می‌کنند. همین امر باعث شده است در بسیاری از مساجد شهر جای خالی جوانان و نوجوانان به چشم بیاید.
برخلاف نگارنده گزارش که معتقد است: «به نظر می‌رسد عمده توجه مساجد همچون سال‌های قبل، صرفا معطوف به ماه مبارک رمضان بوده است»، دقت بیشتر در حال‌وهوای محله‌های شهر نشان می‌دهد که برخلاف بیشتر کشورهای اسلامی، خبر چندانی از ماه رمضان به‌عنوان بزرگ‌ترین جشن بندگی در محله‌های شهری هم نیست و فعالیت‌های محدود و بعضا بر طبق روال ماه‌های دیگر را نمی‌توان به‌عنوان خروجی مطلوب توجه به ماه رمضان قلمداد کرد.
همان‌طور که نگارنده گزارش در مقدمه توضیح داده است، هم زمانی عید نوروز و ماه مبارک رمضان می‌توانست فرصت خوبی برای استفاده از معنویت ماه رمضان و فراغت نوروز باشد که گزارش فوق نشان می‌دهد آن‌گونه که بایدوشاید مورداستفاده قرار نگرفته است؛ اما فرصت‌های زیادی برای احیای نقش‌ها و کارکردهای مساجد در پیش روست و برنامه‌ریزی برای استفاده از آن‌ها می‌بایست از همین امروز دغدغه مسئولان مرتبط با امر مسجد و فعالان مردمی حوزه مساجد باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که متأسفانه حال قلب بسیاری از محله‌های شهر خوب نیست و ضربانشان به شماره افتاده است و «الفُرصَة تمُّر مرِّ السَحاب».
مساجدی که صرفا متولی امور دینی هستند
رامین اسلامی، پژوهشگر عرصه تربیت: در طول تاریخ اسلام، «مسجد» همواره جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان داشته، اما این جایگاه فرازوفرودهای بسیاری را تجربه کرده است؛ گاهی پایگاه حکومت بوده، گاهی کلاس درس، گاهی مرکز تجمع‌های نظامی و گاهی هم نمازخانه‌ای ساده. اما این تطورات از کجا نشئت می‌گیرد؟ چه چیزی باعث شده است نگاه به مسجد و نحوه مواجهه با آن تا این حد پرفرازونشیب باشد؟
مسجد، نهاد دین است و بالطبع نوع نگاه به مسجد، تابع نوع نگاه ما به دین خواهد بود. در تلقی رایج امروز، انسان نیازهای گوناگونی دارد که یکی از آن‌ها نیاز به دین است. همان‌گونه که انسان‌ها برای سلامتشان بیمارستان و درمانگاه می‌سازند، برای تعلیم‌وتربیتشان از مدرسه استفاده می‌کنند؛ برای عبادتشان هم به مسجد می‌روند.
به‌این‌ترتیب، شئون زندگی از هم تفکیک شده و دین به‌عنوان یکی از این شئون، نهادی با عنوان مسجد دارد. این موضوع تا آنجا پیش رفته که حتی شئون دینیِ مختلف هم از هم تفکیک شده و حسینیه‌ها برای عزاداری و کانون‌های فرهنگی برای فعالیت‌های تربیتی، مجزا از مساجد شکل‌گرفته‌اند.چند سال پیش که یکی از علما به سیستم بانک‌ها انتقاد کرده بود، یکی از مسئولان وقت وزارت اقتصاد یا بانک مرکزی، در پاسخ گفته بود که علما به تخصص خودشان که دین است، بپردازند و سایر امور را به متخصصان آن واگذار کنند؛ گویی دین دایره‌ای جداست که ارتباطی با شئون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و… ندارد.
این نگاه، به‌صورت آشکار، جاری‌شدن «سکولاریسم» در متن زندگی و اذهان جامعه ما را نشان می‌دهد که در آن دین در عرض سایر شئون زندگی قرار می‌گیرد و طبیعتا کارکردی فردی می‌یابد. این در حالی است که نگاه اصیل دینی و اسلام ناب محمدی(ص) به‌وضوح بر رابطه طولیِ دین با شئون زندگی تأکید دارد و آن را حاکم بر سایر شئون می‌داند.به‌تبع این نگاه سکولار، امروزه نهاد دین که همان مسجد است، از دایره معادله‌های زندگی حذف شده و در عرض سایر نهادها قرار گرفته است.
براین‌اساس، مساجد امروز هیچ نقش و حتی تأثیری در اداره جامعه ندارند و حتی مدیریت جامعه نیز به‌عنوان شأنی منفک از دین مفروض گرفته شده و توسط شهرداری، فرمانداری و… بدون هیچ ارتباط و اتصالی با مسجد، دنبال می‌شود.حال می‌توانیم با این مقدمه، نقش مساجد در یکی از رویدادهای اخیر (عید نوروز) را بررسی کنیم. نوروزی که گذشت، هم‌زمان با ماه مبارک رمضان بود و مساجد همچون رمضان‌های گذشته، به برگزاری نماز جماعت، جزءخوانی قرآن کریم، مراسم شب‌های قدر، افطاری دسته‌جمعی و برنامه‌هایی ازاین‌دست می‌پرداختند.
این برنامه‌ها حاکی از آن است که مساجد خود را متولی امور دینی (به مفهوم خاص کلمه) می‌دانند و طبیعتا لزومی نمی‌بینند که در مناسبتِ ملّیِ نوروز نقش‌آفرین باشند؛ البته در این میان نباید ازنظر دور داشت که برخی مساجد، امکانات حداقلی برای استراحت مسافران فراهم کرده بودند.
آن مقدمه و این تجربه، در کنار هم نشان می‌دهد که مسجد امروزه نهادی در «حاشیه» است و با «متن» زندگی مردم کاری ندارد. کسی برای رفع نیازهایی چون تعلیم‌وتربیت، مشاوره و امثال آن به مسجد رجوع نمی‌کند و مسجدِ امروز در مقایسه با برخی مساجد گذشته، کارکردهای فراوانی را ازدست‌داده است.
چاره چیست؟
یک راهکار پیشنهادی برای برون‌رفتِ مساجد از رکود، توسعه کارکردهای آن‌ها متناسب با نیازهای عصر کنونی است. امروزه افراد نیازهای گوناگونی دارند که مساجد می‌توانند با نگاه اقتضایی‌محلی، برخی از آن نیازها را برآورده سازند. تعلیم‌وتربیت، یکی از اصیل‌ترین و ماندگارترین نیازهایی است که انسان‌ها همواره با آن مواجه هستند و به تعبیر شهید مطهری، در تاریخ‌گذشته ما، مراکز تعلیم‌وتربیت همواره یا درون مساجد بوده‌اند یا در جوار مسجد قرار داشته‌اند.
استفاده از مکان مساجد برای دورهمی‌های خانوادگی، اجرای برنامه‌های آموزشی‌مشاوره‌ای، برگزاری گفت‌وگوهای سیاسی‌اجتماعی، مطالبه‌گری از مسئولان و نهایتا حذف رقبای مسجد نظیر فرهنگ‌سراها و حسینیه‌ها و انتقال کارکردهای آن‌ها به مساجد، ازجمله اقدام‌هایی است که می‌تواند در این راستا صورت پذیرد؛ البته این موضوع الزام‌های گوناگونی دارد که مهم‌ترین آن‌ها، گفتمان‌سازی درباره جایگاه مسجد و سپس متقاعدکردن متولیان مساجد است.
مسجد، مکانی برای حضور قشر خاصی از جامعه نیست؛ بلکه باید پذیرای انواع افراد با انواع سلیقه‌ها باشد. مسجد، باید با متن زندگی مردم ارتباط یابد و از محصورکردن خود در امور عبادی خاص بپرهیزد. مسجد باید به جایگاه «مرجعیت اجتماعی» خود بازگردد و این موضوع جز با «تنوع کارکردی» مسجد تحقق نمی‌یابد.
با عملکرد ایدئال مساجد فاصله داریم
دیدگاه‌های بیان‌شده از سوی فعالان فرهنگی اصفهان و نحوه نگاه آن‌ها در خصوص وضعیت فعلی عملکرد مساجد، در عین تفاوت‌هایی که با هم دارند، متضمن نکته‌های مهمی هستند: نخست اینکه، همگی بر اهمیت مساجد و نقش آن‌ها در جامعه تأکید دارند و به‌دنبال رسیدن به وضعیت ایدئال‌تری هستند.
مصطفی رفیعی در همین راستا به نحوه مواجهه دیگر کشورهای اسلامی با ماه رمضان اشاره می‌کند و معتقد است که مساجد شهر حتی در این زمینه هم عملکرد مناسبی نداشته‌اند؛ مسئله‌ای که پیش‌ازاین به‌طورکلی در گزارشی با عنوان «رمضان‌سوزی نکنیم» به آن پرداختیم و از فرصت‌های ماه رمضان در عرصه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، بین‌المللی و دینی سخن گفتیم. رامین اسلامی هم در یادداشت خود عملکرد امروز مساجد را متأثر از اندیشه سکولار می‌داند و معتقد است که نباید انجام مناسک مذهبی را به‌عنوان تنها کارکرد مساجد در نظر بگیریم؛ همان‌طور که پیش‌ازاین در سلسله گزارش‌هایی با عنوان «مساجد پویا» به‌دنبال تشریح طرح‌هایی از مساجد بودیم که به‌دنبال اثرگذاری در ساحت‌های مختلف زندگی شهروندان بودند. سید محمد قلمکاریان نیز در یادداشت خود، عملکرد مساجد در ماه گذشته را مثبت تلقی کرده و در همین راستا تأکید می‌کند که از فرصت پیش‌آمده باید استفاده کرد تا رونق مساجد در سال‌های آتی نیز حفظ و بیشتر شود.
