بررسی اسناد قدیمی، کاری است که عموما در زمینه ورزش ایران صورت نگرفته است. درحالی‌که سندهای قدیمی به بهترین شکل می‌توانند گویای شرایط ورزش گذشته کشور باشند و مقایسه امروز و دیروز از طریق آن‌ها، آسان‌تر انجام گیرد. در این شماره اسنادی از 85 سال قبل فوتبال اصفهان را می‌آوریم. مروری بر این اسناد به‌خوبی گویای زوال فوتبال و ورزش در سراسر ایران است و پس‌رفت آن طی گذشت نزدیک به 9 دهه. برای امروزی‌ها شاید باورکردنی نباشد که زمانی فوتبال در ایران چنان قانونمند بود که حتی مسابقات دبیرستان‌ها نیز باید با توجه به مصوبات جلسات قبل از رقابت‌ها برگزار می‌شد؛ خبری از لیدرها و بوقچی‌های هماهنگ‌شده با مربیان نبود و هیچ گوسفندی هم به یمن ورود بازیکنان در کنار زمین کشته نمی‌شد؛ زیرا اگر تماشاگری هم بود، تماشاگر قشر تحصیل‌کرده و فرهیخته‌ای بود؛ درست مثل بازیکنان آن روزها. قوانین کاملا مشخص و در سراسر ایران یکسان اجرا می‌شد و البته در همان زمان هم مجازات تأخیر یا غیبت بازیکنان و تیم‌ها در میدان مسابقه، کاملا مشخص‌شده بود. در نوشته پیش رو سعی شده کلمات به همان شکلی که در اصل سند آمده، به کار رود. به همین خاطر به‌جای داور از واژه «رفری»، به‌جای بازیکن از «بازی‌کنندگان»، به‌جای ماه اردیبهشت از عبارت «اردیبهشت» و… استفاده شده است.
تعیین زمان جشن اختتامیه
در سند نخست، برنامه مسابقات دبیرستان‌ها مشخص می‌شود. بسیار دقیق تا جایی که حتی زمان جشن اختتامیه رقابت‌ها هم از هفت ماه قبل تعیین شده است. به شرح زیر:
سواد صورت‌جلسه کمیسیون فوتبال مورخه 8/ آبان/ 14- اداره معارف
جلسه اول به تاریخ 8 آبان 1314 ساعت چهارو نیم بعدازظهر. آقایانی که برای مذاکره در اطراف مسابقه‌های فوتبال دعوت شده بودند، در اداره معارف حضور به هم رساندند. بدوا از طرف آقای رئیس معارف، مقصود تشکیل جلسه گوشزد شد. پس از مذاکرات مفصل، قرار بر این شد که پنج نفر از آقایان «ورزنده، شایگان، دهقان، شفیع‌زاده، مستر وکلی» صورت ایام بازی بین تیم‌ها را تنظیم کنند و نیز قرار شد که صورت نفرات هر تیم، قبلا باید از طرف هر دبیرستان تعیین‌شده و به اداره معارف ارسال شود. بازی کردن نفرات تیم‌های اول در تیم‌های دوم غیرممکن خواهد بود. صورت تیم‌های هر دبیرستان به‌قرار ذیل است:
دبیرستان نظام: تیم اول و تیم دوم
دبیرستان سعدی: تیم اول و تیم دوم
دبیرستان ادب: تیم اول و تیم دوم
دبیرستان صارمیه: تیم اول و تیم دوم
دبیرستان دانش‌سرا: تیم اول
دبیرستان فرهنگ: تیم اول و تیم دوم
و نیز پس از مذاکرات لازم، آقای محمدعلی مهران به ریاست مسابقه‌ها انتخاب شدند و قرار بر این شد که ایشان به سِمت قاضی در همه مسابقه‌ها باید حاضر باشد. پس از مذاکره‌های لازم قرار شد در ایام دوشنبه‌ها، ساعت چهار بعدازظهر، مواقع مسابقه انتخاب شود. پروگرام مسابقه‌ها باید طوری تنظیم گردد که 20 اردیبهشت 1315 تمام گردد و پس از خاتمه آخرین مسابقه، یک روز جشن تعیین گردد. جلسه آینده روز چهارشنبه 15 آبان در ساعت چهار بعدازظهر در عمارت معارف خواهد بود که رسیدگی پروگرام تنظیم‌شده به عمل آید. امضا: غلامعلی شایگان، منصور منصوری، علی دهقان، مجید فرهنگ، تقی صدری، محمدعلی مهران، سیف پور فاطمی، رئیس معارف، مستر کاسن، شفیع‌زاده، عرفان و یک امضای لایقرای دیگر، برای حضور در مذاکرات، سواد مطابق اصل است.
تقابل تیمی از اصفهان با تهران
سند دوم مربوط به دیداری است که قرار بود بین نماینده تهران و اصفهان برگزار شود. قرار بود تیمی مختلط از دبیرستان‌های تهران در برابر دبیرستان نظام اصفهان قرار گیرد؛ اما پیش‌بینی‌های لازم به عمل آمد تا اگر به‌جای تیم کلنی تهران، دبیرستان تدین به اصفهان آمد، چه راهکاری صورت گیرد. سواد صورت‌مجلس کمیسیون فوتبال مورخه 13/ دی/14، وزارت معارف به تاریخ 13 آبان 14 دومین جلسه راجع به تنظیم پروگرام مسابقه‌های فوتبال ساعت پنج بعدازظهر 13 آبان 1314 در عمارت اداره معارف با حضور اغلب آقایان مدعوین تشکیل گردید و پروگرامی از طرف پنج نفری که سابق تعیین‌شده بود به تصویب رسید و نیز در اطراف تعیین تیم‌های قوی که باید با تیم تدین «که قرار است از تهران بیایند» مسابقه بدهند، مذاکره شد و قرار شد که فردا محصلان که از طرف اداره معارف دعوت‌شده‌اند، راجع به این قسمت مذاکره کنند و از طرف آقای دهقان اظهار شد که اگر تیم تدین، تیم مختلط از تمام دبیرستان‌های تهران است، تیم دبیرستان نظام حاضر به شرکت است؛ ولی اگر تیم مزبور منحصر به دبیرستان تدین است یا اصولا از افراد خارج از دبیرستان‌های تهران است، تیم دبیرستان نظام اصفهان حاضر به شرکت نیست و باید یک دبیرستان مسابقه بدهد. ضمنا قرار شد برای به‌دست‌آوردن اطلاعات بیشتری راجع به تیم تدین، آقایان رئیس معارف، عرفان و مهران، فردا صبح با آقای حکمران، رئیس انجمن تربیت‌بدنی مذاکرات بکنند. در خاتمه به آقای مهران اجازه داده شد که مقرراتی برای اینکه مسابقه‌های امسال، خوب‌تر از سال گذشته به عمل آید، تنظیم کنند. جلسه آینده هفته بعد، روز چهارشنبه خواهد بود. جلسه در ساعت پنج و نیم بعدازظهر تعطیل شد. جلسه آینده در ساعت 4 و نیم بعدازظهر خواهد بود.
امضا: رئیس معارف، مجید فرهنگ، شفیع‌زاده، شایگان، دهقان، عرفان، کاسن، مهران مطابق اصل است.
قوانین یکسان برای مسابقات
در سومین سند مشاهده می‌کنیم که مسابقات دبیرستان‌های اصفهان چنان قانونمند بود که برای برگزاری مسابقات آن، قوانین مجمع تهران موردبررسی قرار می‌گرفت تا قانون مسابقات در کل کشور به شکل یکسانی برگزار شود.
سواد نظام‌نامه فوتبال دبیرستان‌های تهران طی سال تحصیلی مورخه 1314-1315
مجمع ورزشی دبیرستان‌های تهران نظام‌نامه فوتبال مجمع تهران در سال تحصیلی مورخه 1314-1315. مسابقه‌های فوتبال بین دبیرستان‌های تهران برای سال تحصیلی 1314-1315 بر طبق قواعد و نظام‌نامه‌های عمومی مجمع ورزش دبیرستان‌های ایران و تحت نظامات ذیل اداره می‌شود. تمام مسابقه‌ها باید مطابق وقت و تاریخ جدول معینه صورت گیرد، مگر موقعی که قاضی یا نماینده اداره تربیت‌بدنی که عهده‌دار اداره کردن مسابقه‌ها خواهد بود، تغییری در آن بدهد. غیر از شخص فوق، احدی حق تعویق یا تغییر وقت بازی را نخواهد داشت. تیم یا بازیکنان که به عذر بدی هوا یا معاذیر دیگری سر وقت حاضر نشوند، طبق نظام‌نامه جریمه خواهند شد. تعویق بازی از طرف تیم ممکن است با موافقت اداره تربیت‌بدنی انجام گیرد. به‌شرط آنکه درخواست‌کننده تقاضای کتبی خود را اقلا پنج روز قبل از وقت تسلیم نماید که محل کافی برای اطلاع طرفین باشد. بازی معوقه مجددا مانند جدول جدیدی تنظیم و به اطلاع دبیرستان‌های مربوطه خواهد رسید که مطابق آن مسابقه دهند. موقع شروع بازی، هر تیمی که اعضای آن یازده نفر کامل نباشند نمی‌توانند در مسابقه شرکت نمایند و پس از اذن مدت برای شروع بازی، هیچ بازیکنی نمی‌تواند داخل میدان شود. بازیکنان باید ملبس به لباس رنگ مخصوص دبیرستان باشند. هر تیمی که موقع زدن توپ برای شروع مسابقه حاضر نباشد، باخته محسوب خواهد شد. هیچ‌گونه عذری برای تأخیر یا غیبت پذیرفته نخواهد شد.
قوانینی برای تیم ترکیبی
چهارمین سند درباره بازیکنان دو تیم دبیرستان نظام و اصفهان هستند که قرار است تیمی مختلط از بین آن‌ها تشکیل شود. اسامی نفرات دو تیم و توصیه‌ها و قوانینی که بازیکنان ملزم به رعایت آن‌ها هستند، به شرح زیر است:
اسامی تیم‌های مختلط نظام و اصفهان
تمام بازیکنانی که اسامی آن‌ها ذیلا درج می‌شود، باید نکات ذیل را رعایت نمایند.
تیم نظام: شیروان بیگی، ثقفی، دستانپور، شیخ‌بهایی، شیخ‌الاسلامی، مسعود، صفائیان، پاشایی، نیکبخت، انصاری، شریفی.
تیم اصفهان: ناظمی، حبیب‌الله، مدرس، ارباب‌زاده، مصطفوی، دهش، عنایت، کشاورز، رضوانی، ملک، اخوان.
بازیکنان باید روزهای یکشنبه، سه‌شنبه، پنجشنبه ساعت شش بعدازظهر در زمین فوتبال حاضر باشند.
حرف زدن در موقع بازی غلط «فول» خواهد بود و پس از سه‌بار حرف زدن از بازی همان روز محروم خواهند شد.
چه در موقع بازی و چه در غیر از موقع بازی ادای کلمات رکیک و همچنین بلند حرف زدن قدغن است.
تمام بازی‌کنندگان باید اوامر رفری را اطاعت نمایند.
هرکس بدون اجازه رفری از بازی خارج شود، دیگر حق بازی در کلوپ را به‌هیچ‌وجه نخواهد داشت.
هر کس دو روز پی‌درپی غیبت نماید، از کلوب خارج خواهد شد.
تمام بازیکنان باید قوانین فوتبال را رعایت نموده و دیسیپلین بازی را حفظ نمایند.
زمان‌بندی
پنجمین سند برنامه رقابت‌های دبیرستان‌ها را مشخص می‌کند. تیم‌ها ازنظر کمیت آمار بالایی نداشتند و تنها شش تیم باهم دیدار می‌کردند؛ اما زمان هر مسابقه و محل رقابت نیز به شکلی دقیق مشخص‌شده بود؛ به‌طوری‌که دبیرستان‌ها در آذرماه می‌دانستند در اردیبهشت با کدام رقیب و در کدام زمین بازی دارند! حتی در مواردی که امکان تغییر زمان بازی داشت، زمان دیگری برای مسابقه پیش‌بینی شده بود. مسئله‌ای که حتی امروز بعد از گذشت هشت دهه در سطح اول فوتبال ایران نیز از آن بی‌بهره هستیم.
وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، تاریخ 19 /ماه 8 /سال 1314
اداره معارف و اوقاف حوزه اصفهان، نمره 1717 ضمیمه یک ورقه
ریاست انجمن تربیت‌بدنی
یک نسخه پروگرام مسابقه‌های فوتبال هذه السنه تحصیلی بین دبیرستان‌های اصفهان تلوا تقدیم می‌شود.
رئیس معارف و اوقاف.
ورود به دفتر حکومت اصفهان، تاریخ 6/9/14
پروگرام مسابقه فوتبال دبیرستان‌های اصفهان در سال 15-1314
10 آذرماه: دبیرستان فرهنگ، دبیرستان ادب (زمین معارف)
27 آذر: دبیرستان سعدی، دبیرستان دانش‌سرا (زمین ادب)
1 دی‌ماه: دبیرستان نظام، دبیرستان صارمیه (زمین کازرونی)
8 یا 15 دی‌ماه: دبیرستان فرهنگ، دبیرستان سعدی (زمین ادب)
12 یا 29 دی‌ماه: دبیرستان ادب، دبیرستان دانش‌سرا (زمین معارف)
6 یا 13 بهمن: دبیرستان نظام، دبیرستان دانش‌سرا (زمین کازرونی)
20 یا 27 بهمن: دبیرستان سعدی، دبیرستان صارمیه (زمین ادب)
4 یا 11 اسفند: دبیرستان فرهنگ، دبیرستان نظام (زمین کازرونی)
8 یا 25 اسفند: دبیرستان صارمیه، دبیرستان دانش‌سرا (زمین معارف)
10 فروردین: دبیرستان ادب، دبیرستان نظام (زمین صارمیه)
17 فروردین: دبیرستان فرهنگ، دبیرستان صارمیه (زمین ادب)
24 فروردین: دبیرستان صارمیه، دبیرستان ادب (زمین معارف)
31 فروردین: دبیرستان نظام، دبیرستان سعدی (زمین کازرونی)
7 اردیبهشت: دبیرستان فرهنگ، دبیرستان دانش‌سرا (زمین ادب)
14 اردیبهشت: دبیرستان ادب، دبیرستان سعدی (زمین معارف)
18 اردیبهشت: جشن و توزیع جوایز
مسابقات دبیرستانی به تاریخ پیوست
چند سال بعدازاین مسابقات، بازیکنان دبیرستانی آن روزها اکثرا به تیم‌های اصفهانی پیوستند. نسل جدیدی وارد مسابقات دبیرستان‌ها شد، اما افزایش کمیت، کمکی به سیستم نظام‌مند فوتبال نکرد. دهه 20 پر از آشفتگی بود. چه در عرصه سیاست و اجتماع و چه در عرصه ورزش. تیم‌ها یکی پس از دیگری تأسیس شدند، فعالیت کردند و به‌مرور از بین رفتند و فراموش شدند. تیم‌هایی که دیگر مدرسه‌ای نبودند و برای برگزاری مسابقات آن‌ها، نامه‌نگاری‌هـای این‌چنین بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها صورت نمی‌گرفت. سازمان‌دهی مسابقات آرام‌آرام جای خود را از دست داد. بعدها و با گذشت یکی دو دهه، رقابت‌های آموزشگاهی در ایران به مهم‌ترین مسابقات بدل شد و اعتبار و کیفیت آن، حتی از مسابقات سراسری کشور نیز بیشتر شد. بااین‌حال، مسابقات دبیرستان‌ها هرگز جایگاه گذشته خود را به دست نیاورد. مدارس می‌توانستند فوتبال را به شکلی علمی در نسل‌های مختلف گسترش دهند، اما این فرصت طلایی از دست رفت. بعدها از دهه 60 مسابقات آموزشگاه‌ها نیز فراموش شد و به تاریخ پیوست و فوتبال و ورزشی که باقی ماند، نه حرفه‌ای شد، نه علمی و نه ساده همچون دوران آماتوری.
