از زمــانـــی که «تـــیـــرآهـــن» بـــه جـای دیرک‌های چوبی در مصالح ساختمانی وارد شد، مدیران شهری با معضلی به نام «بلندمرتبه‌سازی» مواجه شدند. این پدیده در اصل بد نبود. به جای اینکه شهر در عرض رشد کند و مساحت آن زیاد شود، در ارتفاع رشد می‌کرد. بدین ترتیب خانه‌های یک محله را می‌شد در یک آپارتمان خلاصه کرد! اما این فرایند بلندمرتبه‌سازی تا کجا می‌توانست ادامه یابد؟افراد تا چند طبقه مجاز بودند خط افق را بشکنند و خانه روی خانه بگذارند؟ مدیران شهری به میدان آمده و قوانینی برای این کار نیز (با توجه به محل و محله) مشخص کردند. همه این‌ها به کنار، درباره شهرهای تاریخی که ارتفاع بناها حدود ده متر است، چه باید کرد؟ وجود خانه‌هایی که روی این آثار تاریخی سایه بیندازند، موجب بی‌فروغ‌شدن آثار تاریخی مذکور می‌شود. به همین خاطر برای شهرهای تاریخی باید قوانین ویژه‌ای نوشت، قوانینی که باید حریم هوایی آثار تاریخی را محافظت می‌کرد.
روایت یک انجمن
در شهر اصفهان از چه زمانی چنین قوانین محدودکننده‌ای در برنامه‌ریزی‌های شهرسازی وارد شد؟ از چه هنگام مدیران شهری با این موضوع مهم آشنا شدند و دستورالعمل‌های اجرایی برای آن تدوین کردند؟ در اینجا با مراجعه به مکاتبات اداری و اسنادی که در سازمان اسناد ملی باقی مانده‌اند، تلاش می‌کنیم پاسخی برای آن بیابیم. درباره نقش «انجمن آثار ملی» در حفاظت از ابنیه تاریخی ایران، چندی پیش مطلبی در همین روزنامه انتشار دادم. به‌طور خلاصه این انجمن، که از اوایل قرن شمسی در تهران تأسیس شد و یک مجموعه مردم‌نهاد غیردولتی بود، تلاش کرد مدیران و مردم رادرباره آثار و ابنیه رها شده آن روز آگاه کند و اقداماتی را در جهت شناسایی و مرمت این آثار انجام دهد. در اردیبهشت 1342 هیئت مؤسس انجمن آثار ملی بنا به دعوت مهندس پارسا، استاندار اصفهان، به این شهر وارد شد و طی سه روز از تمامی ابنیه تاریخی شهر بازدید کرد. آن‌ها در نهایت پیشنهادهایی را برای حفظ و استفاده بهینه از آثار مذکور در بیست بند یا ماده نوشته و به مقامات ذی‌صلاح و ادارات مربوط ارسال کردند. یکی از این مقامات مهم، استاندار اصفهان بود که بر طبق اساسنامه، ریاست انجمن آثار ملی اصفهان نیز با او بود. به همین خاطر هر استانداری که به این استان وارد می‌شد، باید توصیه‌های مذکور را فرا روی خود قرار می‌داد. پیشنهادهای بیست‌گانه مذکور دو سال بعد به صورت یک کتابچه با عنوان «سفارش نامه انجن آثار ملی» در انتشارات آن انجمن به چاپ رسید. این پیشنهادها درواقع چشم‌انداز کوتاه‌مدت و بلندمدت آثار تاریخی شهر اصفهان را ترسیم کرده است. می‌توان با صراحت اعلام کرد اگر این افق بلند مدت برای آثار و ابنیه اصفهان ترسیم نشده بود، اکنون این آثار در وضعیت بسیار بدتری بودند.
نامه‌نگاری‌های مرموز
چنان‌که می‌دانیم حفظ و حراست از ابنیه و تعیین حریم برای آن‌ها یک رویه پایدار و طولانی مدت است و اگر شصت سال پیش یکی از پیشنهادها به مقامات اجرایی شهر این بوده که حریم هوایی ابنیه تاریخی حفظ شود، این امر تا به امروز کم و بیش مورد توجه قرار گرفته است. به طور مشخص در بند 13 سند مذکور آمده است: «برای حفظ منظر زیبای شهر اصفهان، به‌خصوص رعایت مصالح عالیه ابنیه تاریخی معظم آن، اجازه ساختمان‌های بلندتر از حداکثر 12 متر در تمام شهر (تا شعاع سه کیلومتری از میدان نقش جهان) داده نشود و در مجاورت ابنیه تاریخی تا مسافتی که کمتر از ارتفاع ابنیه مزبور نباشد، ارتفاع ابنیه جدید از 8 متر تجاوز ننماید» (سفارش نامه، مصطفوی، 1344، ص 14). به این ترتیب مدیران شهری و افکار عمومی با این محدودیت‌ها در بلندمرتبه‌سازی آشنا شدند. این نکته را در نظر بگیرید که پنجاه سال بعد از این نامه نگاری ها، هنوز هم افراد یا موسساتی هستند که تلاش می‌کنند قوانین را برای سود بیشتر بشکنند و حریم هوایی شهر را مخدوش کنند؛ مسائلی که هر چند وقت یک‌بار در فضای رسانه‌ای شهر جنجال به‌پا می‌کند؛ البته بسیار میمون و مبارک است که افکار عمومی به آن حساسیت نشان می‌دهد. که اگر چنین نبود، دست طمع آفتاب شهر را نیز از ما می‌دزدید.
روایت مدرن‌سازی‌ها
دربـــاره ایـــنـــکه تـــوصــیــــه‌هــای انجمن آثار ملی تا چه حد در روند «بلندمرتبه‌سازی» در چهارباغ مؤثر بود، درج دو نامه اداری ضروری است. در 1345 مدیرکل فرهنگ و هنر استان اصفهان از شهرداری اصفهان شاکی بود که به دو ساختمان چندطبقه یا برج در اطراف چهار باغ اجازه ساخت داده است. او این شکایت را نزد استاندار برد و استاندار اصفهان نامه را به شهرداری ارجاع داد و پاسخ شهرداری هم برای ما باقی مانده است. نکته مهم اینکه شهردار اصفهان هم به توصیه‌های انجمن آثار ملی اشاره کرده و نشان داده است که به ارتفاع 12 متر حساس بوده و درصدد رعایت آن است.
بهادری، مدیرکل فرهنگ و هنر استان اصفهان، در تاریخ 8/ 4 / 1345 به استاندار اصفهان نوشت: «در اصفهان مخصوصا در خیابان چهارباغ که بیشتر محل گردش جهانگردان است، نبایستی بنای جدید چند طبقه مدرن ساخته شود… مقام محترم وزارت فرهنگ و هنر به بنده دستور اکید صادر فرموده که تحت تعلیمات جنابعالی، مواد قانونی تنظیم و به وزارت فرهنگ و هنر تقدیم کند که در ایجاد ساختمان مدرن در محدوده شهر اصفهان جلوگیری شود؛ مگر اینکه در موقع اضطرار (در اصل نامه استرار آمده است) و خراب‌شدن بنای قدیم، نقشه ساختمان جدید با نظر این اداره تهیه شود که کاملا استیل ایرانی در آن مراعات شده باشد و سپس شهرداری اجازه ساختمان جدید را صادر کند. چون تهیه قانون و تصویب و ابلاغ آن مدتی به طول خواهد انجامید، لذا استدعا دارد مقرر فرمایند در این باره دستوری صادر شود که حتی‌الامکان از صدور پروانه برای ایجاد ساختمان مدرن چندطبقه خودداری شود؛ به‌طوری که از باستان‌شناسی طی نامه شماره 466 مورخ 7/4/45 گزارش شده، در خیابان چهارباغ در دو محل، شروع به ساختمان عظیم چند طبقه کرده‌اند… استدعا دارد مقرر فرمایند با تیمسار وحدانیان، شهردار محترم که شخصا علاقه زیادی به حفظ شهر تاریخی اصفهان از لحاظ سبک ایرانی دارند، مذاکره و اقدام لازم را برای جلوگیری از ساختن دو بنای عظیم چندطبقه به سبک مدرن به‌عمل آورند یا لااقل نقشه ساختمان‌ها با نظر این اداره تهیه و از ساختن بیش از دو طبقه خود داری کنند.»(سازمان اسناد، سند شماره 77459/293)
ماجرای یک عدد جادویی
مــهــنــدس پــارســا در حـاشــیــه نــامـــه نوشت: «جهت بررسی و اقدام و اعلام نتیجه به شهرداری اصفهان ارسال می‌شود.» تیمسار وحدانیان، شهردار وقت اصفهان، در 28 تیرماه1345 به استاندار اصفهان پاسخ داد: «پروانه‌هایی که برای ساختمان‌های خیابان چهارباغ صادر شده بر طبق مصوبات و رعایت مقررات و با توجه به نظریات متخذه هیئت مؤسسین انجمن آثار ملی که به ضمیمه نامه شماره… به این شهرداری ابلاغ فرموده‌اید، و حداکثر ارتفاع بناهای جدید 12 متر تعیین شده، است. به علاوه در پروانه‌های صادره تصریح شده است که نمای ساختمان را به سبک صفویه کاشی‌کاری و تزیین و نماسازی کنند.» (سازمان اسناد، سند شماره 77459/293) پاسخ شهردار اصفهان منعکس‌کننده معیارهای شهرداری اصفهان در 1345 و نقش توصیه‌های انجمن آثار ملی است. از طرف دیگر، وقتی نوعی حساسیت در میان افکار عمومی درباره عدد 12 متر ایجاد شود، دیگر کسی به خودش اجازه نمی‌دهد بیش از این بلندمرتبه‌سازی کند؛ چرا که اگر هم نظام اداری را به گونه‌ای راضی کند، نمی‌تواند به آسانی به افکار عمومی و مطبوعات پاسخ‌گو باشد.
