علاقه‌مندی ایرانیان به علم‌اندوزی و کسب دانش در تمام ایام موجب رقم‌خوردن نخستین‌ها برای مردمان این سرزمین بوده است که توجه متخصصان و معماران به ساخت مدارس سنتی دال بر این مهم است. علاوه بر این با بررسی آثار باستانی یافت شده می‌توان به این مهم دست‌یافت که ایرانیان نه‌تنها در ساخت فضایی به‌عنوان مدرسه بلکه در اختصاص‌دادن فضایی برای دانشگاه نیز از تمام جهانیان پیشی گرفته‌اند. بی‌شک «جندی‌شاپور» نام‌آشناترین واژه برای اهالی علم و دانش در ایران و جهان است؛ این فضای باستانی که متعلق به عصر ساسانی است رهگشای کسب علم در این سرزمین محسوب می‌شود. شناخت آثار مربوط به فضاهای آموزشی به‌خصوص مدرسه‌های سنتی گامی مؤثر برای معرفی جلوه‌های چشم‌نواز معماری ایرانی است. شناخت فضاهای مدارس سنتی، پیشینه فضاهای آموزشی در ایران و اجزای معمارانه مدارس، مسیری جهت شناسایی با ارزش‌ترین مدارس ایرانی برای گردشگران به ارمغان خواهد آورد.
توجه به تزئینات در این ساختمان‌ها در کنار حائز اهمیت‌بودن پاسخ‌گویی فضاهای مورد نظر نسبت به تقاضای مراجعان در مدارس سنتی، تهرنگ معماری فضاهای آموزشی سنتی را شکل داده و به زیبایی نقش‌آفرینی کرده است.
گندی شاپور؛ بستری برای علم‌اندوزی
گندی یا جندی‌شاپور امروزه به مکانی باستانی گفته می‌شود که از دوران ساسانیان در استان خوزستان به‌جای مانده است. اما به‌طورکلی «گندی شاپور» شهری بوده که در سال 271 میلادی در استان خوزستان واقع شد. این شهر که به دستور پادشاه، شاپور اول ساسانی به دست اسرای رومی و یونانی و به مناسبت پیروزی بر رومیان ساخته شد در نزدیکی دزفول امروزی قرار داشته است که آثار متعلق به این شهر را می‌توان در نزدیکی آرامگاه «یعقوب لیث صفاری» مشاهده کرد. مورخان بهترین دوران این شهر و دانشگاه پزشکی را متعلق به سلطنت خسرو انوشیروان می‌دانند که در این دوران علاوه بر افزایش وسعت شهر، با دعوت از دانشمندان اروپایی موجب توسعه دانشگاه شد. جالب است بدانید که شعار این دانشگاه «دانش و فضیلت برتر از بازو و شمشیر است» بوده که نشان اهمیت بالای علم و دانش در میان مردمان 1700 سال پیش بوده است. ویرانه‌های باقیمانده از این شهر که به‌واسطه مدرسه و دانشگاه موجود در آن، شهرت بسیاری داشته است در 12 کیلومتری جنوب شرقی دزفول و در کنار جاده دزفول به شوشتر قرار دارد.
از مکتب تا مدرسه
در ابتدا فضای آموزشی در ایران، فضایی بانام مکتب‌خانه بوده که ازلحاظ کالبدی مکانی مخصوص آموزش نداشته و در بالاخانه یا خانه فرد آموزش دهنده کلاس‌ها برگزار می‌شدند. اما با شکل‌گیری مدارس سنتی، علم‌اندوزی وارد عرصه‌ای جدید در فضایی ویژه شد و در مسیری مشخص گام نهاد. این مدارس در دو سطح فقهی و سطح خارج کلاس‌هایی داشته‌اند که دروس مختلفی در این دو سطح آموزش داده می‌شد. از نظر تفاوت در کاربرد فضاهای این مدارس می‌توان به قرارگیری طلاب با درجات مختلف در طبقات اشاره کرد؛ به‌عنوان مثال طلابی که سطح علمی آن‌ها از دیگران بیشتر بوده در اشکوب‌های بالایی قرار داشته‌اند. این مدارس دارای حجره‌هایی اند که هر کدام از این حجره‌ها به یک تا سه نفر از طلاب داده می‌شد و فضایی بانام «پیش اتاق» یا ایوانچه داشته که رو به فضای آزاد باز می‌شوند. همچنین درون حجره‌ها پستوهایی دو اشکوبه قرار داشته که فضایی برای آشپزی در همکف و انباری در طبقه بالایی در آن‌ها تعبیه می‌شد. در مدرسه «چهارباغ اصفهان» می‌توان نمونه‌ای از حجره‌های دو اشکوبه مشاهده کرد که در اشکوب بالا با حفظ ایوانچه جلو، راهرویی طویل در پشت، حجره‌ها را به یکدیگر وصل می‌کرده است. اما در مدرسه «خان شیراز» حجره‌ها نیم اشکوبه ساخته شده‌اند که ارتباط آن با فضای اصلی حجره به واسطه پلکان تعریف شده است.
مدرسه؛ از حجره تا مدرَس
حجره از اندام‌های ساختمانی مدرسه است که پیش‌تر از آن صحبت شد. همانطور که عنوان شد، حجره‌ها رو به فضایی آزاد به‌نام «میان‌سرا» باز می‌شدند. این فضا که سرسبزی دلنشینی دارد موجب آرامش طلاب شده و محلی برای بحث و گفت‌وگوی طلاب به‌ویژه در ایوان‌ها بوده است. مدرَس فضایی است که آموزش در آن شکل می‌گرفته و فضایی برای تدریس به واسطه مُدرِس بوده است. در برخی مدارس مانند «ابراهیم‌خان کرمان» میان‌سرای کوچکی وجود دارد که به‌عنوان فضای مدرَس از آن بهره‌گرفته می‌شده است. نکته‌ای که در معماری مدرس‌ها حائز اهمیت است، ایجاد راهکارهایی جهت جلوگیری پژواک صدا و برطرف‌ساختن تداخل اصوات مدرس‌های مجاور یکدیگر بوده است. معمار با تبحر کامل فرورفتگی‌هایی در دیواره‌ها ایجاد می‌کرده و با ساخت کاربندی‌هایی در آسمانه این مشکل را برطرف می‌ساخت.
ساخت نظامیه‌های خواجه
متأسفانه از مدارس ساخته‌شده پیش از اسلام آثاری برای معرفی و دعوت به گردشگری بر جای نمانده، اما آثار پس از اسلام نیز هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند که مقاصدی شورانگیز برای گردشگران محسوب می‌شوند. در زمان سلجوقیان مدارسی در نقاط مختلف با عنوان «نظامیه» ساخته شد که ساخت همه آن‌ها به دست خواجه‌نظام‌الملک در شهرهای بزرگ انجام گرفت. نمونه‌ای از این مدارس که متعلق به سده پنجم است، مدرسه «نظامیه خرگرد» است که از معدود آثار به‌جای‌مانده از نظامیه‌هاست. این مدرسه که تهرنگ نظامیه‌ها را به تصویر می‌کشد دارای میان‌سرایی است که حجره‌هایی اطراف آن را محاصره کرده و دارای یک مدرس و مسجد است.
فخر مدارس در سبزوار
از کهن‌ترین آثار به‌جا‌مانده از مدارس سنتی ایران زمین می‌توان به مدرسه «فخریه» در سبزوار اشاره کرد که اکنون آثار کمی از آن به‌جا مانده است. این مدرسه که متعلق به دوران دیلمیان است، در سالیان متمادی بازسازی شده است. در واقع هربار که ویران می‌شده ساخت آن روی همان شالوده شکل می‌گرفته است. نکته جالب در مورد این مدرسه آن است که حجره‌های مدرسه در دو نوع ساخته شده‌اند؛ در نمونه اول حجره‌ها مانند اکثر مدارس رو به میان‌سرا باز می‌شدند اما در نمونه دیگر دری رو به بازار داشته‌اند.
از ضیائیه تا غیاثیه
از نمونه ساختمان‌های ساخته‌شده به شیوه آذری می‌توان به مدرسه «ضیائیه یزد» اشاره کرد. نکته حائز اهمیت در رابطه با این مدرسه آن است که این ساختمان در دو مرحله ساخته شده که در مرحله اول و در زمان حمله مغول تنها گنبدخانه آن در جهت ساخت بنای آرامگاهی بوده، اما در مرحله دوم و در سال 800 هجری قمری، این گنبدخانه به‌عنوان مدرس برای این مدرسه در نظر گرفته می‌شود. این مدرسه از جمله آثار چهار ایوانی در ایران است؛ وجود چهار ایوان بلند در کنار ایوانچه‌های بنا، این ویژگی را عیان ساخته است. مدرسه «غیاثیه خرگرد» نیز در دوران تیموریان ساخته شده که از زیباترین مدرسه‌ها به‌شمار می‌رود. این مدرسه تهرنگی مشابه با نظامیه خرگرد دارد؛ حجره‌های دو اشکوبه، محاصره میان‌سرا به واسطه حجره‌ها. ساخت این مدرسه به واسطه دو تن از معماران بزرگ بانام‌های قوام‌الدین و غیاث‌الدین که پدر و پسر نیز بوده‌اند در خراسان ساخته شده است. از جزئیات به‌کار برده‌شده در ساخت این مدرسه می‌توان به کاشی‌کاری، گره‌سازی آجری، گره‌سازی معقلی و کاشی زیرنقشی اشاره کرد که در کنار طرح مدرسه آن را به بنایی کامل تبدیل کرده است.
اوجِ اصفهانی به نام خانِ شیراز
توجه به سیر مدرسه‌سازی در این سرزمین نشان می‌دهد که در شیوه معماری اصفهانی، ساخت مدرسه‌ها به شکل کامل‌تری انجام شده است که اوج معماری مدارس در این شیوه مدرسه «خان شیراز» است. استفاده از اعداد به‌صورت نمادین هنری ویژه است که معمار مدرسه یعنی استاد «حسین شماع شیرازی» در ساخت بنا از آن بهره جسته است. این مدرسه 92 حجره دارد که در حساب ابجد این عدد برابر با نام پیامبر یعنی «محمد» است. علاوه بر این شاهکار دیگری در این مدرسه به چشم می‌خورد؛12 راهرو به نشان 12 امام معصوم. از دیگر نکات جالب توجه در این رابطه آن است که مدرسه خان شیراز 5 مدرس دارد که این تعداد به منظور اشاره نمادین به 5 تن شیعیان دارد، در نهایت و با جمع اعداد گفته‌شده عدد 110 حاصل می‌شود که نمایانگر نام «علی» در حساب ابجد است و با قرارگیری 4 اتاق در این ساختمان برای خادمین، شمارش اعداد به 114 که تعداد سوره‌های قرآن است، می‌رسد. علاوه بر شاهکارهای نمادینی که معمار در ساخت مدرسه از آن بهره جسته است، تهرنگ مدرسه نیز در پختگی کامل قرار دارد. در دیوارهای حجره‌ها فرورفتگی‌هایی قرار گرفته که همگی به منظور «جارختی» در این فضاها تعبیه شده‌اند. پستوهای دو اشکوبه، توجه به جزئیات و قراردادن فضاهایی برای اسباب و اثاثیه و قراردادن پنجره‌هایی رو به باغ مدرسه و همچنین به خارج از مدرسه از دیگر نکات حائز اهمیت در ساخت این بناست. از دیگر نکاتی که می‌تواند گردشگران را به سیر به سوی شیراز به قصد تماشای این مدرسه سوق دهد تنوع و گوناگونی فضاهای مدرسه است. هر کدام از این حجره‌ها ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند که شکل، نوع تاق، درگاه، چگونگی نورگیری و همچنین اندازه‌ها و جزئیات متفاوت را شامل می‌شوند. این مدرسه 5 مدرس دارد که معروف‌ترین آن‌ها مدرس «ملاصدرا» است؛ مساحت این مدرس برابر با 14* 10 متر بوده که 140 نفر طلاب را در خود جای می‌داده است.
پختگی به وقت اصفهانی
مدرسه «چهارباغ اصفهان» نمونه دیگر از مدارس ساخته شده به شیوه اصفهانی است. این مدرسه که اکنون بانام مدرسه امام صادق (ع) شناخته می‌شود در جبهه شمالی خود دری دارد که به چهارسوق بازار وصل می‌شود. این مدرسه که در دوره شاه‌سلطان‌حسین صفوی ساخته شده میان‌سرایی دارد که رده‌ای از حجره‌ها گرداگرد آن را پوشانده‌اند. سردر پوشیده شده به واسطه کاشی معرق که از هنرهای ویژه و وابسته به معماری در دوران صفوی به‌شمار می‌رود، این مدرسه را به خیابان چهارباغ متصل ساخته است. از دیگر مدارس ساخته‌شده در اصفهان مدرسه «آقابزرگ کاشان» می‌باشد که در دوره دوم شیوة اصفهانی ساخته شده است. نقطه اتصال این دو مدرسه به یکدیگری رعایت برابری و مساوات در تهرنگ بناهاست. در مدرسه چهارباغ حجره‌ای منتسب به شاه سلطان حسین وجود دارد، با این حال، این حجره هیچ تفاوتی با حجره‌های دیگر ندارد، این ویژگی هماهنگی حجره‌ها با یکدیگر در ساخت مسجد آقا بزرگ نیز رعایت شده و حجره‌های آجری این مدرسه را تحت تأثیر خود قرار داده است. گودال باغچه این بنا از زیبایی‌های این مدرسه دو اشکوبه است که در اشکوب پایین و پایین‌تر از سطح معبر کناری ساختمان قرار گرفته که این ویژگی به دلیل پیروی از تهرنگ ساختمان‌های ساخته شده در این اقلیم است. در این مدرسه شبستان بزرگی قرار دارد که در گذشته به واسطه بادگیر خنک می‌شده است.
