منظور از «کمدی سویه عقلانی وجود» چیست؟
نخستین موضوع مورد اشاره در این گفت‌وگو، دوگانگی مواجهه انسان با جهان خارج است که اسدی درباره آن گفت: «در مواجهه ما با جهان هستی دو رکن احساسی و عقلانی وجود دارد. ما تنها به واسطه حواسمان با جهان هستی روبه‌رو می‌شویم ولی آنچه در درون ما رخ می‌دهد، می‌تواند حاصل فرایندی باشد که یا در احساس ما متوقف شده و یا در جایگاه عقلانی ما مورد تحلیل قرار می‌گیرد.»
او ادامه داد: «در حوزه هنرهای نمایشی دو ژانر بزرگ تراژدی و کمدی در تاریخ داریم که هرگز از یاد نرفته‌اند. تراژدی واکنش حسی ما به جهان است و اگر ما این مواجهه را از منظر عقلانی بازنمایی کنیم، به سوی کمدی رفته‌ایم. تجریه احساسی جهان تجربه‌ای است که نتایج آن الزاما خوشایند نیست و اگر با یک نگرش عقلانی به جهان بنگریم، این امکان برایمان پیدا می‌شود که نسبت به این فرایند تأمل کرده و حتی به آن بخندیم. گویی خنده ما نتیجه این تأمل است. چراکه یکی از مهم‌ترین امکانات قوه تشخیص و تمیز ما قیاس‌پذیری و درک تضاد و تناقض است و ژانر کمدی بر اساس همین مسئله ایجاد شده که انسان امری را با دیگری مقایسه کند و از این میان خنده‌ای برای او حاصل شود.»
اسدی با بیان اینکه در تراژدی تجربه ما از رخداد و فرایند تراژیک تجربه‌ای از رنج است، تأکید کرد: «این تجربه رنجی است که قهرمان داستان در مسیرش به سمت هدفی برایش حاصل می‌شود. وقتی این قهرمان با فاجعه روبه‌رو می‌شود و بهای سنگینی برای ادراک یک واقعیت می‌پردازد تراژدی شکل می‌گیرد. پس تراژدی ژانری است که انسان در آن در لحظه بازشناسی‌اش متوجه می‌شود به جایی رسیده که بازگشتی برای او نیست. آنچه ما در تراژدی تجربه می‌کنیم یگانگی و هم‌ذات‌پنداری با شخصیت نمایش است.» او ادامه داد: «تراژدی ناشی از ترس در انسان است. تا وقتی که انسان خودش را جدای از شخصیت داستان نمی‌بیند دچار ترس می‌شود. اما وقتی خودش را جدای از شخصیت می‌بیند، لذتی را تجربه می‌کند و دچار احساس شفقت می‌شود. چنانکه شوپنهاور نیز می‌گوید آنان که آمیخته با شرایط هستند وضعیت را تراژیک می‌بینند؛ اما اگر از آن فاصله بگیرند آن را کمیک می‌بینند. بنابراین نگاهِ با فاصله نسبت به قهرمان نمایش این امکان را به ما می‌دهد که بتوانیم به واسطه تحلیل عقلانی، قیاسی و تطبیقی به واکنشی متفاوت برسیم.»
کمدی پرشاخه ترین ژانر جهان است
نویسنده کتاب نمایشنامه «سرود دوباره کلات» کمدی را پرشاخه ترین ژانر جهان دانست و گفت: «کمدی زیرگونه‌های متنوعی دارد و در تمامی این گونه‌ها از ابتدا وقتی مقدمات کمدی شروع می‌شود، خود کمدی از تماشاگرش دعوت به فاصله با قهرمان نمایش می‌کند.»
او اضافه کرد: «لحن کمیک مجموعه‌ای از حال و هوا و عناصری است که مثل تراژدی سنگین و سهمگین نیستند. مثلا دکور یا لباس و هیئت شخصیت‌ها در نمایش کمیک از همان ابتدا تماشاگر را به کمدی دعوت می‌کند و او می‌فهمد با جهانی روبه‌روست که نباید با آن درآمیخته شود، ولی در عرصه درام چنین نیست. در کمدی به رکن عقلانی نزدیک می‌شویم و در تراژدی به رکن احساسی. مثلا در سکانسی پرهیجان در فیلم «نجات سرباز رایان»، چیزی جز خشونت و کشتار نیست؛ اما در همان سکانس وقفه‌های کمیک فوق‌العاده‌ای وجود دارد. در جایی که همه در حال مردن هستند، تیری به کلاه یکی از سربازها می‌خورد، او کلاهش را برمی‌دارد و ناگهان تیر به پیشانی‌اش می‌خورد! این لحظه کمیک، مسئله مرگ را در این سکانس ویژه‌تر و هولناک‌تر نشان می‌دهد. درواقع در کمدی چنین نیست که وضعیت مضحکه‌ای برپا شود بلکه فضا کاملا جدی است و همین است که کمدی را شکل می‌دهد.»
او با تأکید بر اینکه کمدی متضمن ایجاد فاصله میان تماشاگر و قهرمان نمایش است، اظهار کرد: «اگر این فاصله از بین برود کمدی رخ نمی‌دهد. چون اگر مخاطب خودش را با دنیای کمدی یگانه کند شروع به کنشِ حسی می‌کند. پس خود واقعه نباید کمیک باشد. فردی که در تنگنا قرار دارد از نگاه خودش جهان جای دردناکی است، ولی تماشاگر با دیدن رنج او به خنده می افتد. مانند شخصی که پوست موز زیر پایش می‌رود. تماشاگر به او می‌خندد چون با او فاصله دارد.»
ماهیت خنده را بشناسید
سعید اسدی در ادامه این گفت‌وگو در پاسخ به این سؤال معین‌الدین عشاقی که چه تکنیک‌هایی برای نمایشنامه‌نویسی کمدی در راستای خلق چنین فضایی وجود دارد، گفت: «در ابتدا باید توجه داشت که ماهیت خنده چیست. خنده یک خاصیت کاملا انسانی است و غیرانسان ها درکی از موقعیت طنز و کمیک ندارند. توقع ما از مخاطب انسانی نیز این است که با شنیدن یک لطیفه بخندد. اینکه چه باعث می‌شود ما بخندیم سوالی است که برای پاسخ به آن باید بدانیم که خنده حاصل فشردگی یک نیرو در انسان است. خنده یک واکنش یکباره است و نتیجه رهایی یک انرژی است.»او در پاسخ به اینکه اینکه چطور این انرژی ایجاد می‌شود، گفت: «یکی از دلایلی که باعث خندیدن می‌شود این است که انسان در یک وضعیت کاملا منطقی قرار بگیرد و بعد ناگهان وضعیت غیرمنطقی شود. وارونه‌سازی منطقی یک وضعیت باعث خندیدن می‌شود. این وارونگی نیز حسی نیست و عقلانی و منطقی است. درست است که خنده یک واکنش حسی است، اما مثلا خندیدن در اثر قلقلک یک واکنش عصبی است. پس اساسا انسان به چیزی می‌خندد که بتواند روی مخالف آن را درک کند. یکی از نشانه‌های بلوغ عقلانی نیز همین است که انسان بتواند به یک اتفاق یا ماجرا بخندد. کودکان از وقتی شروع به خندیدن می‌کنند که ذهن آن‌ها بتواند تفاوت‌هایی را درک کند که این تفاوت می‌تواند وارونه‌شدۀ یک تصویر باشد. تا درکی از تضاد، وارونگی، اغراق، تناقض و … نباشد، خندیدن شکل نمی‌گیرد.»
تکنیک‌های ایجاد وارونگی را بیاموزید
کارگردان نمایش‌های تکرار یک پرده، جزیره (آثول فوگارد) و سرود دوباره کلات، در ادامه، آموختن تکنیک‌های ایجاد وارونگی را امری ضروری برای هنرمندان عرصه کمیک دانست و شرح داد: «هر واژه‌ای در ذهن ما قالبی دارد که با یک شکل صوتی تلفظ می‌شود. این‌ها برای انسان دلالت ذهنی دارد. در کمدیِ کلامی تکنیک تقلیب موجب ایجاد خنده می‌شود. تقلیب ریشه در قلب و دگرگون‌کردن دارد. یعنی هنجار زبانی به‌هم می‌ریزد و واژه تغییر می‌کند. مثلا واژه ارباب می‌شود ابراب! این هنجارگریزی است که باعث می‌شود مخاطب اصل واژه ارباب را با نوع دگرگون‌شده آن مقایسه کند و برای او ایجاد خنده می‌کند.»
او ادامه داد: «بعد از آن به هنجارگریزی های دلالتی می‌رسیم که فهم مخاطب را در نظر می‌گیرد و برعکسِ آنچه مخاطب فهمیده را نمایش می‌دهد. این تفاوت معنایی موجب ایجاد خنده می‌شود. پس افراد به اشتباه ناشی از عدم درک هنجارهایی می‌خندند که شامل هنجارگریزی‌های معنایی، رفتاری، کلامی، وضعیتی و… هستند.»
او با بیان اینکه «اغراق» نیز در روند کمدی نقش مهمی دارد، تأکید کرد: «اغراق می‌تواند در مخاطب ایجاد خنده کند. اغراق در لباس، کلام و… برای مخاطب خنده‌دار است. پس وقتی دفورماسیون شکل بگیرد شکلی از اغراق یا خردنمایی یا درشت‌نمایی ایجاد می‌کند. چون ما در ذهنمان درکی از تناسب داریم و این‌ها تناسبات ذهن ما را به‌هم می‌زنند. پس ازبین‌بردن تناسب نیز یک تکنیک کمدی است.»
شایان ذکر است جشنواره سراسری نمایشنامه‌نویسی خندستان به همت تالار هنر وابسته به سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی شهرداری اصفهان و حوزه هنری استان اصفهان در حال برگزاری است و علاقه‌مندان می‌توانند تا 30 مهر ماه آثارشان را به نشانی این جشنواره در آدرس www.khandestan-isf.ir ارسال کنند.
