به گزارش اصفهان زیبا؛ رمضان، ماه نزول قرآن، ماه رحمت و مغفرت پروردگار، ماهی است که فاصله زمین تا آسمان کمتر شده و زمین در انتظار باران رحمت الهی به تمنا می‌نشیند. این ماه، موسمِ ضیافتی بی‌نظیر است؛ ضیافتی که در آن، خداوند کریم بندگان خویش را به سفره نعمت‌های بی‌کرانش دعوت می‌کند. معنویت رمضان، جان‌ها را زنده و دل‌های تاریک را منور می‌کند.
رمضان، ماه تزکیه نفس و صیقل روح است. در این ماه، روزه‌دار با امساک از لذات دنیوی، به ژرفای وجود خویش می‌نگرند و با پالایش درون، به ملکوت معنویت نزدیک‌تر می‌شوند. روزه پروازی به‌سوی تعالی، تمرینی برای صبر و استقامت و مقدمه اخلاق‌مداری، ایثار و گذشت است. رمضان، ماه انس با کلام خداوند است. قرآن در شب‌های قدر بر قلب پیامبر نازل شد و رمضان، فرصتی است برای نزول مجدد آن در جان مؤمنان. تلاوت آیات نورانی و تأمل در معانی ژرف آن، پیوندی دوباره با سرچشمه حقیقت است. رمضان، ماه دعا و نیایش است؛ ماهی که در آن، دست‌های نیاز به‌سوی آسمان بلند می‌شود و قلب‌ها با زبان حاجات، با معبود خویش راز و نیاز می‌کنند.
این ماه، ماه بازگشت به خویشتن است؛ ماهی که در آن، انسان با توبه و استغفار، قلب خویش را از زنگار گناهان پاک می‌کند و با دعا و نیایش، به درگاه خداوند تقرب می‌جوید. فرصتی برای ساختن خودی بهتر و انسانی کامل‌تر.
دعوتی در آستانه رمضان
سلمان فارسی در روایتی چنین گفته که روز آخر شعبان پیامبر اکرم(ص) برای ما خطبه‌ای در فضیلت ماه رمضان قرائت کرد و به مردم بشارت داد که ماه خدا با برکت، رحمت و مغفرت به‌سوی آن‌ها روی آورده؛ ماهی که نزد خداوند بهترین ماه‌هاست؛ روزهایش بهترین روزها و شب‌هایش، بهترین شب‌ها و ساعاتش، بهترین ساعات. این ماه، ماه میهمانی خداست؛ ماهی که در آن به ضیافت الهی دعوت شده‌اید.
پیامبر(ص) تأکید کردند که در این ماه، نفس‌های مسلمانان تسبیح است، خواب‌هایشان عبادت و دعاهایشان مستجاب. نبی مکرم اسلام از مردم چنین خواستند که از خداوند بخواهید تا شما را برای روزه‌داری و تلاوت قرآن در این ماه توفیق دهد؛ چراکه هر که در این ماه از رحمت خدا محروم شود، بی‌گمان محروم شده است. خداوند در این ماه، به فرشتگان خویش مباهات می‌کند و می‌فرماید: «ای فرشتگانم! بنگرید به بندگانم که چگونه به‌سوی من بازمی‌گردند.»
ندایی برای بیداری بشریت
حجت‌الاسلام جعفر شانظری (عضو هیئت‌علمی گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان) :
در تعدادی از کتب روایی و اخباری، همچون «وسایل‌الشیعه»، «بحارالانوار» و «عیون اخبار الرضا»، خطبه‌ای از رسول خدا (ص) توسط حضرت علی بن موسی‌الرضا (ع) نقل شده است. این روایت با سند متصل از طریق علی بن الحسن بن علی بن فضال فرزند امام رضا، تا امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) نقل شده است.
امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «رسول‌الله (ص) در یکی از روزهای ماه شعبان، ما را مورد خطاب قرارداد و سخنانی درباره ماه رمضان که در پیش رو داشتیم، بیان فرمودند. پیامبر اکرم (ص) با این عبارت آغاز کردند: ای مردم! همانا ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به‌سوی شما روی آورده است. این ماه نزد خدا برترین ماه‌ها، روزهایش برترین روزها، شب‌هایش برترین شب‌ها و ساعاتش برترین ساعات است. این ماهی است که در آن به میهمانی خدا دعوت شده‌اید و از اهل کرامت خدا قرار گرفته‌اید.» سخنان بسیار پرمغز و پرمحتوای پیامبر خاتم (ص) در این خطبه، حدود دوازده محور اصلی را در بر می‌گیرد که به برخی از آن‌ها به‌صورت فشرده اشاره می‌شود.
همه انسان‌ها آگاه باشید!
ایشان با تعبیر «ایها الناس» همه بشریت را تا ابد مورد خطاب قرار دادند؛ چراکه قرآن کریم کتاب هدایت برای همه انسان‌هاست و به قوم، قبیله یا منطقه جغرافیایی خاصی محدود نمی‌شود. قرآن کریم و رسالت نبوی (ص) به‌عنوان ختم مراتب معرفت، کرامت و فضیلت، نقشه راه هدایت بشریت هستند. پیامبر اکرم (ص) اسوه کامل انسانیت و تجلی تمامیت فضیلت و کرامت انسانی هستند.
در این خطبه، پیامبر گرامی فرمودند: «ای مردم! ماه خدا به‌سوی شما روی آورده است»؛ این منشور و اصولی که در آن طرح شده، برای همه انسان‌هاست و نه برای گروه یا فرقه خاصی.
سفره‌ای برای تغذیه جان و روح
انسان، هم به‌لحاظ ادبیات و معارف بلند دین و هم به‌لحاظ تحلیل عقلی، حکمی و فلسفی و هم به‌لحاظ تجربه علمی، ترکیبی از دو ساحت یا دومرتبه یا دولایه وجودی است. انسان‌ها از دو ساحت وجودی تشکیل شده‌اند: یکی «تن» که همان بدن بوده که از عالم طبیعت بافته و ترکیب‌شده و دیگری «من» که از حقیقت ملکوت هستی سرچشمه می‌گیرد؛ همان‌گونه که خداوند در قرآن فرمود: «هنگامی که آن را نظام بخشیدم و از روح خود در آن دمیدم …»(۷۲، سوره ص)؛ ازاین‌رو تن از طبیعت تغذیه می‌کند و حیات خود را از طبیعت می‌گیرد، درحالی‌که «من» باید از حقیقت تغذیه کند تا بتواند زیست معنوی خود را حفظ کند. قرآن کریم هدایت‌گر هر دو ساحت وجودی انسان است؛ هم هدایت تن به سمت سلامت و هم هدایت «من» به سمت آرامش روانی، تعالی معرفت و کسب فضیلت.
معرفت هرگاه با فضیلت همراه شود، حکمت می‌آفریند و حکمت، تکامل انسان است. ماه رمضان، در حقیقت، سفره گسترده‌ای برای تغذیه حقیقت من، جان و روح است. حضرت رسول(ص) در این ماه، فرصتی را برای انسان‌ها فراهم می‌کنند تا با بهره‌گیری از این سفره معنوی، به تعالی و تکامل روحی دست یابند و بیان می‌کند که شما دعوت شده‌اید. این ماه، ماهی است که در آن به ضیافت خدا دعوت شده‌اید.
ضیافتی در بهترین ایام
«ضیافت» به معنای دعوت به مهمانی است و دو جنبه دارد؛ یکی بعد مکان و دیگری بعد زمان. مثلا اگر انسان توفیق پیدا کند که به مکان‌های مقدس، مانند مکه معظمه و مسجدالحرام، برود و در آنجا به طواف کعبه مشغول شود، به ضیافت خدایی از وجه مکان رفته است. این مکان‌ها، خانه‌های معنوی و ملکوتی هستند که تجلی‌گاه انبیا و اولیای الهی‌اند. کعبه، به‌عنوان خانه خدا، نمادی از این ضیافت معنوی است و طواف آن، «طواف الرحمن» نامیده می‌شود. این دعوت، فرصتی است برای حضور در مکانی که قلب معنویت و توحید است.
اما بعد دیگر ضیافت الهی، بعد زمان است. ماه رمضان، زمان خاصی است که در آن، انسان‌ها به مهمانی خدا دعوت شده‌اند. این زمان، فرصتی است برای بهره‌گیری از برکات و رحمت‌های بی‌پایان الهی. در این ماه، درهای رحمت خداوند به روی بندگان گشوده می‌شود و فرصتی است برای تقرب به خداوند و بهره‌گیری از نعمت‌های معنوی که در این زمان خاص به انسان‌ها ارزانی می‌شود.
این دو بعد، مکان و زمان، در کنار هم، فرصتی بی‌نظیر را برای انسان‌ها فراهم می‌کند تا در این ضیافت الهی شرکت کنند و از برکات مادی و معنوی آن بهره‌مند شوند. ماه رمضان، هم زمانِ دعوت به مهمانی خداست و هم فرصتی برای حضور در مکان‌های مقدس که تجلی‌گاه رحمت و برکت الهی هستند.
در سایه کرامت الهی
ماه رمضان، زمانی خاص با آثار و ویژگی‌های منحصربه‌فرد است. پیامبر اکرم (ص) در خطبه خود فرمودند: «قد اقبل الیکم شهر الله بالبرکة و الرحمة و المغفرة» (همانا ماه خدا با برکت، رحمت و مغفرت به‌سوی شما روی آورده است). این ماه، ماه برکت، رحمت و مغفرت است. ماهی است که در آن به ضیافت الهی دعوت شده‌اید و در این ماه، انسان در سایه کرامت الهی قرار می‌گیرد. قرآن کریم می‌فرماید: «و لقد کرمنا بنی‌آدم» (ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم). این کرامت، مربوط به ساحت حقیقت انسان، ساحت ملکوت و باطن اوست.
در عرف نیز ارزش انسان به جسم و وزن او نیست؛ بلکه به کرامت، اخلاق، معرفت و فضیلت اوست. انسان‌های فرهیخته، دانا، اندیشمند و خوش‌اخلاق، انسان‌هایی باکرامت و ارزشمند هستند. این کرامت، همان چیزی است که انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌کند. ما در ماه رمضان به ضیافت الهی دعوت‌شده‌ایم؛ ضیافتی که در آن، کرامت انسان به اوج خود می‌رسد.
تجلی معنویات
در این ماه، حالات مثبت انسان برجسته می‌شود. گویی نفس‌های انسان در این ماه به تسبیح خدا مشغول است؛ چراکه باطن انسان به یاد خداوند است و آنچه از باطن الهی بروز پیدا می‌کند، تسبیح است. حتی خواب انسان در این ماه، عبادت محسوب می‌شود.
قرآن کریم در سوره آل‌عمران می‌فرماید: «کسانی که خدا را در حال ایستاده، نشسته و به‌پهلوخوابیده یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین تفکر می‌کنند.» این افراد، صاحبان خرد هستند که همواره به یاد خداوند و در حال تفکرند. ماه رمضان، همان‌گونه که نبی اکرم می‌فرمایند، ماهی است که دعاها در آن مستجاب می‌شود و انسان با نیت صادق و دل پاک می‌تواند با خداوند گفت‌وگو کند؛ بدون ریا، نفاق و دورویی.
ابن‌سینا نیز در این‌باره و در خصوص منشأ ظهور علم می‌گوید: «علم و آگاهی، منشأ فعل است. اگر آگاهی‌های ما مثبت باشد، افعال ما نیز خیر خواهد بود. در ماه رمضان، حالات انسان مثبت تفسیر می‌شود؛ چراکه بر سر سفره گسترده قرآن نشسته‌ایم. این سفره، نه‌تنها سفره تن (با غذاها و نوشیدنی‌ها) است؛ بلکه سفره روح و جان نیز پهن‌شده که همان قرآن است. در این سفره، کرامت، فضیلت، اخلاق، ادب و معرفت نهفته است. این ضیافت، انسان را می‌سازد و روح او را تعالی می‌بخشد.
انسان ذاتا آینده‌نگر است
پیامبر اکرم (ص) در این خطبه نکته دیگری را یادآوری می‌کنند که انسان نه‌تنها باید به لحظه حال توجه داشته باشد؛ بلکه باید آینده‌نگر نیز باشد. آدمی موجودی جاودانه و فناناپذیر است و باید به آینده خود بیندیشد. این آینده‌نگری، همراه با خوف‌ورجاست. خوف به معنای ترس نیست؛ بلکه دلهره و توجهی نسبت به آینده و صفت خاص انسان است.
پیامبر (ص) در این خطبه سفارش می‌کنند که انسان باید آینده‌نگر باشد. انسان مؤمن، با توکل به خداوند، از خوف و حزن رها می‌شود؛ چراکه آینده خود را در دستان خداوند می‌بیند. هرچند آدمی موجودی آینده‌نگر است و نسبت به آنچه ممکن است در آینده رخ دهد احساس مسئولیت می‌کند؛ اما با ایمان و توکل این دلهره‌ها و نگرانی‌ها به آرامش تبدیل می‌شود. قرآن کریم نیز می‌فرماید: «بدانید که دوستان خدا نه ترسی دارند و نه غمگین می‌شوند.»
نیت پاک و عمل و گفتار نیک؛ شرط کسب آرامش
حضرت در این خطبه به ما یادآوری می‌کنند که بهترین راه برای رسیدن به آرامش، عمل صالح و نیت پاک است. وقتی انسان به یاد روز قیامت و سختی‌های آینده باشد، بهترین کاری که می‌تواند انجام دهد، انجام اعمال نیک و داشتن نیت پاک است. عمل صالح و نیت نیک، آرامش‌بخش قلب انسان است و او را از دلهره‌ها و نگرانی‌ها رها می‌کند.
در ماه رمضان، این آرامش به اوج خود می‌رسد. حضرت دراین‌باره در خطبه شعبانیه چنین فرمودند: «وقتی آینده‌نگر هستی، به فقرا کمک کن، به بزرگ‌سالان احترام بگذار (وقروا کبارکم)، با خویشاوندان خود مهربان باش (و ارحموا ارحامکم)، و زبان خود را حفظ کن (و حفظوا السنتکم).»
عمل صالح، کمک و احترام به دیگران، صدقه‌دادن، توجه به مستضعفان، مهربانی با کودکان، صله‌رحم، پاک‌زبانی (کنترل زبان)، پاک‌گوشی (گوش‌ندادن به حرف‌های نادرست) و توجه به یتیمان، همه ازجمله اعمالی هستند که آرامش‌بخش روح انسان‌اند.
همه ما در زندگی خود تجربه کرده‌ایم که حتی کمک‌های کوچک، مانند گرفتن دست یک پیرمرد یا پیرزن برای عبور از خیابان، باعث ایجاد احساس آرامش و شادی می‌شود. این نشان می‌دهد که نوع روابط و تعاملات ما با دیگران، تأثیر مستقیمی بر آرامش یا اضطراب روح ما دارد.
حضرت محمد(ص) ضمن اینکه ما را به ضیافت الهی دعوت کرده، برای رهایی از خوف، دلهره و اضطراب راهی دیگر را نیز ارائه می‌دهند: توبه و بازگشت به‌سوی خدا. توبه، شست‌وشوی نفس از آلودگی‌ها و زشتی‌هایی است که بر آن نشسته که با گریستن، نیایش، دعا و بازگشت از گناه تحقق می‌یابد.
هویت انسان درگرو اعمال اوست
رسول‌الله در بخشی دیگر از این خطبه به یک نکته بسیار مهم اشاره کرده و می‌فرمایند که حقیقت انسان، یعنی نفس و جان او، در گرو افکار و اعمالش است. همان‌طور که یک قالی از نخ‌هایی با ارزش‌های مختلف بافته می‌شود، هویت انسان نیز از افکار، اندیشه‌ها و اعمال مختلفی ساخته می‌شود. اگر انسان با رفتارهای ناپسند، هویتی زشت و کریه از خود بسازد، در قیامت از خودش وحشت خواهد کرد؛ اما اگر با اعمال صالح و نیک، هویتی زیبا و ارزشمند ساخت، به آرامش و سعادت می‌رسد.
در لحظه احتضار، وقتی ملک‌الموت ظاهر می‌شود، چشم حقیقت‌بین باز شده و به‌جای تن، بر من (حقیقت خود) نگاه می‌کند. در آن لحظه، اگر هویت ما از اعمال ناپسند ساخته‌شده باشد، فریاد می‌زنیم: «پروردگارا! مرا بازگردان شاید عمل صالح انجام دهم»(سوره مؤمنون، آیه ۹۹)؛ اما اگر هویت ما از اعمال نیک ساخته شده باشد، با آرامش و رضایت از این دنیا می‌رویم.
ماه رمضان، فرصتی برای ساختن تن و من است و ما در این ماه به ضیافت الهی دعوت شده‌ایم تا با اعمال صالح و توبه، هویت خود را بسازیم و به آرامش واقعی دست یابیم.
مصادیق اعمال نیک در رمضان
خداوند تبارک‌وتعالی قسم خورده است که نمازگزاران و ساجدان را عذاب نخواهد کرد؛ زیرا آن‌ها با هویتی نیک وارد بهشت می‌شوند. حضرت در فرازی از خطبه فرمودند: «ای مردم! هر کس از شما در این ماه، روزه‌دار مؤمنی را افطار دهد، گویا بنده‌ای را آزاد کرده است و مشمول غفران و رحمت الهی خواهد شد.»
حضرت محمد مصطفی (ص) توصیه فرمودند: «ای مردم! هر کس در این ماه نفس خود را به اخلاق نیک بیاراید، این حسن خلق، جواز عبور او از صراط خواهد بود»؛ صراطی که در روز قیامت، قدم‌ها بر آن می‌لغزد و زمین می‌خورد. این عبارات بسیار زیبا و عمیق هستند و ما را به‌سوی اعمال نیک و اخلاق حسنه دعوت می‌کنند.
نبی بزرگوار اسلام در این خطبه تأکید کردند که «درهای بهشت در این ماه باز است»؛ یعنی هر عمل نیک شما دری از درهای بهشت را به روی شما می‌گشاید. نگاه‌کردن، شنیدن، حرف‌زدن و هر عمل نیک شما، دری از بهشت را باز می‌کند و دری از جهنم را می‌بندد. علی (ع) و محمد (ص)؛ یک روح در دو بدن در ادامه امیرالمؤمنین علی (ع) برخاسته و پرسیدند: «یا رسول‌الله! بهترین عمل در این ماه چیست؟» پیامبر فرمودند: «یا اباالحسن! بهترین عمل در این ماه، پرهیز از حرام‌های خداوند و تقواست.»
تقوا یعنی پاک‌دستی، پاک‌چشمی، پاک‌زبانی و پاک‌ذهنی. آنچه انسان را نزد خداوند گرامی می‌دارد، تقوای اوست. خداوند نور آسمان‌ها و زمین است و رسالت پیامبر (ص) این بود که انسان‌ها را از ظلمت به نور هدایت کند. قرآن کریم نیز نقشه راهی است که انسان‌ها را به صراط مستقیم دعوت می‌کند.
پیامبر اکرم (ص) در ادامه فرمودند: «یا علی! من برای آینده‌ای که بر تو می‌گذرد، گریه می‌کنم.» امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) پرسیدند: «یا رسول‌الله! چرا گریه می‌کنی؟» پیامبر فرمودند: «یا علی! من گریه می‌کنم؛ زیرا می‌بینم که در آینده، عشق اولین و آخرین (یعنی تو)، با ضربه شمشیر به فرق مبارکت زده می‌شود و خون از سر مبارکت جاری می‌شود.»
امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «یا رسول‌الله! آیا این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که من در دینم سالم هستم و دچار انحراف نشده‌ام؟» پیامبر فرمودند: «یا علی! هر کس تو را بکشد، گویا مرا کشته است. هر کس به تو غضب کند، به من غضب کرده است. هر کس به تو ناسزا بگوید، به من ناسزا گفته است. تو نسبت به من مانند جان من هستی. روح تو، روح من است و سرشت تو از سرشت من است. خداوند تبارک‌وتعالی، من و تو را آفرید و برگزید؛ مرا برای نبوت و تو را برای امامت. هر کس امامت تو را انکار کند، گویا نبوت مرا انکار کرده است.» پیامبر اکرم (ص) در پایان فرمودند: «یا علی! تو وصی من و پدر فرزندان من و پدر امت من هستی.»
