پل‌ها و سدها در ابتدای شناسنامه تاریخی خود با ترکیبی از یکدیگر به کار برده می‌شده‌اند. بشر در ابتدایی‌ترین چالش‌های زندگی خود با موضوع عبور از رودخانه‌ها و مسیرهای صعب‌العبور مواجه بوده است، از همین رو برآن شد که سازه‌ای طراحی کند و در این امر از آن یاری بجوید. ابتدایی‌ترین مصالح را برای این ساخت‌وساز از دل طبیعت استخراج می‌کرده؛ این مسئله را می‌توانیم در پل‌های معلقی که هم‌اکنون نیز موجود هستند و در نقاط مختلفی در جهان برای گردشگران جالب به‌نظر می‌رسند مشاهده کنیم.
تاریخچه پل در ایران
اولین پل ساخته شده در ایران در شهری به نام ارگان یا ارجان بوده که شهری بزرگ و با قدمت و در نزدیکی بهبهان امروزی قرار داشته است. از این پل، آثاری باقی نمانده اما طبق اسناد و شواهد دارای دهانه‌های پهنی بوده است. همانطور که در لغتنامه دهخدا آمده؛ پل یعنی «طاقی که بر روی آب بندند. چیزی که روی رود برای عبور سازند.» با توجه به این تعریف می‌توان خیلی صریح به این موضوع پی برد که پل‌ها در ابتدای کار خود و برای داشتن ایستایی مورد نیاز برای تحمل بار عبوری از روی خود دارای طاق‌هایی بوده اند. از آنجا که در آن زمان دهانه‌ها را به دلایل گوناگون و در ساختمان‌ها و سازه‌های مختلف با طاق می‌پوشانده‌اند، این راهکار را در پل سازی نیز به کار برده‌اند. تا چندی پیش آثاری از پلی سنگی در اطراف فیروزآباد وجود داشته، اما به دلیل مشکلاتی که در اینجا فرصتی برای گفت‌وگو در این باره نیست، ویران شده است. آثاری نا چیز از این پل باقیمانده است و نشان می‌دهد که در گذر زمان معماران ایرانی چه پیشرفتی در مبحث پل و سد سازی داشته‌اند.
آشنایی با پل بند و آباره
پل‌بند همان ترکیب پل با سد است؛ در گذشته زمانی که بندها را می‌ساختند و هم‌زمان به گذر از آن رود نیاز داشته‌اند، پلی روی بندها ایجاد می‌کردند و به آن پل‌بند می‌گفتند. همچنین زمانی که می‌خواستند از آب‌های رودخانه‌ها در نقاط صعب العبور استفاده بکنند، بین دو نقطه مورد نظر پلی می‌ساختند که این پل نه برای عبور انسان بوده بلکه آب را منتقل می‌کرده که این سازه‌ها را آباره می‌گفتند.
پل سازی ساسانی
معماری و مهندسی در دوران ساسانیان به اوج خود رسیده است و پل و سدسازی نیز از این قافله نه‌تنها عقب نمانده‌اند، بلکه نماینده‌ای برای دستاوردهای این دوران به شمار می‌روند. از آنجا که طاق‌سازی و بهره‌گرفتن از این تکنیک در دوران ساسانیان به کمال خود رسید، این هنر در پایه‌سازی پل‌های ساسانی به شکلی مطلوب به کار برده شده است که وجود حدود 70 پل از 1500 سال پیش تاکنون تاییدی بر این موضوع است. اکثر این پل‌ها در این عصر کاربرد و زندگی‌ای همگام با جریان رودها دارند.
پل‌های صفوی و قاجار چگونه ساخته شده‌اند؟
پل و سازه‌های وابسته به آن در دوران صفویه از ظرافت و فن ساختمانی بالایی برخوردار بوده‌اند؛ هم باعث جلب توجه گردشگران شده‌اند و هم با استقامت بسیار بالایی در اختیار و استفاده عموم مردم قرار دارند. یکی از مهم‌ترین مسائل در رابطه با پل‌سازی، پخش‌کردن حرکت نیروها در سازه پل است که در فن ساختمانی این سازه‌ها به خوبی حل شده است. در پل‌های آن دوران برای پهن‌کردن از خاکروبه‌ها که فراهم کردن آن‌ها دشوار بوده، استفاده شده است که این امر را می‌توانیم در پل‌های خواجو، سی‌وسه‌پل و پل‌های تاریخی کرمانشاه ببینیم. از آنجایی که پل‌های قاجاری دارای اهمیت والایی نبوده‌اند و گاهی بدون فکر و اندیشه ساخته شده‌اند، این آغاز بدون آینده‌نگری، زندگی نافرجامی را برای این پل‌ها رقم زده است. اکثر این سازه‌های ارتباطی اکنون بلااستفاده باقی مانده‌اند و حتی بعضی از این پل‌ها به طور کاملا سالم وجود دارند اما کارایی ندارند. این پل‌ها را می‌توان در اطراف شهرهای رباط‌کریم، فیروزکوه، آب اسک، آبعلی و دماوند دید.
گردشگری تاریخی در مسیر پل‌های ایرانی
نقطه‌عطف اصفهان زنده‌رود آن است؛ از همین رو شناخت معماری اصفهان با پل‌های این شهر آغاز می‌شود. پل شهرستان یا جسر حسین، قدیمی‌ترین پل ساخته شده روی زاینده رود است که ساختمان آن پیش از ساسانیان وجود داشته، اما دوران طلایی آن به عصر ساسانی باز می‌گردد و در دوران پس از آن مرمت شده است. احتمالا مشهورترین پل از دوران ساسانی در ایران، پل ساسانی در دزفول با قدمتی 1700 ساله است. ساختمان این پل که متعلق به سه دوره مختلف ساسانی، صفوی و دوران پس از اسلام است، در دوران پهلوی ساخت عرشه خود را تجربه کرده است. در سال‌های نه چندان دور از این پل برای عبور خودروها نیز استفاده می‌شد، اما در آغاز دهه نود بر اساس تصمیمات گرفته شده از سوی میراث فرهنگی این شهر، موانعی بر سر ورودی‌های پل قرار داده شد تا این پل تنها مسیری برای گردشگری مسافران باشد.
پل شاپوری در جنوب قلعه فلک‌الافلاک خرم‌آباد با مصالحی از جمله سنگ ساخته شده است. این پل تنها پل در دنیاست که به‌تمامی از سنگ است. همچنین قدیمی‌ترین دهانه را در میان پل‌های جهان دارد. این پل 300 متری در گذشته علاوه بر متصل‌کردن دو نقطه مجاور خود به یکدیگر، وظیفه منتقل‌کردن آب را هم برعهده داشته است. در حال حاضر 5 چشمه از 28 چشمه طاق پل باقیمانده است. پل خواجوی اصفهان توسط شاه‌عباس دوم روی مخروبه‌های پلی قدیمی ساخته شده است. به گفته تعداد بسیار زیادی از گردشگران، این پل پر ظرافت‌ترین و زیباترین پل جهان است. سازه این پل از جناغ‌هایی تشکیل شده که اندازه و شکل آن‌ها با توجه به اندازه دهانه‌ها متفاوت است. فن ساختمان به گونه‌ای است که جزئی‌ترین مسائل سازه‌ای در آن رعایت شده است. این پلِ دو طبقه رواق‌هایی دارد که قدم‌زدن روی پل و تماشای رودخانه از روی پل را دل‌نشین‌تر می‌کند. همچنین در طبقه زیرین پل، گذر و پله‌هایی وجود دارد که نزدیک بودن آن به رودخانه، گذر از مجاور آن را بسی دل‌پذیر تر کرده است. زمانی که آب رودخانه زیاد می‌شود، این آب روی پله‌های سنگ‌فرش‌شده جاری می‌شود و منظری بسیار زیبا پدید می‌آورد. پایه‌های پل از یک سو به شکل آب‌شکن‌های نیم‌گرد و از سوی دیگر به صورت پلکانی طراحی شده‌اند. این امر نه‌تنها بر زیبایی جاری‌بودن آب می‌افزاید، بلکه با پخش‌کردن آب و درنتیجه پخش‌کردن نیروی حاصل از آن تعادل را برای پایه‌های پل ایجاد می‌کند.
این سازه تنها عملکرد پل را ندارد و از جمله پل‌بندهاست که می‌تواند آب را تا ارتفاع 6 متر بالا بیاورد و با دریچه‌های تخلیه آب می‌توانسته‌اند میزان آب خروجی از این بندها رو تنظیم بکنند. این پل‌بند که اوج پل‌سازی ایرانی را نشان می‌دهد از مصالح سنگ، آجر و ساروج ساخته شده است.
پل خان شیراز که از پل‌های دوان زندیه بوده، از آن دسته از پل‌هایی است که بر رودخانه‌های فصلی می‌ساخته‌اند. درواقع این پل‌ها روی زمینی خشک ساخته می‌شده‌اند. این پل که در مسیر راهی است که به دروازه قرآن می‌رسد، احتمالا در دوران پس از زندیه بازسازی شده است.
پل اللّه وردی‌خان یا سی‌وسه‌پل اصفهان از دیگر پل‌های ساخته‌شده در دوران صفویه در سال 1011 قمری به دست اللّه وردی خان، سردار شاه عباس ساخته شد. این پل که 340 متر طول و 14 متر عرض دارد دو شاهراه اصلی چهارباغ بالا و پایین را به یکدیگر متصل می‌کند.
جالب اینجاست که این پل در گذشته 40 چشمه داشته است، اما در گذر زمان تنها 33 چشمه از آن باقیمانده است. پل ورسک در تاریخ 1310 شمسی در دوران پهلوی اول به منظور متصل‌کردن راه‌آهن سراسری تهران و شمال به یکدیگر در روستای ورسک عباس‌آباد به دستور رضاشاه ساخته شده است. این پل توسط مهندسی به نام والتر اینگر ساخته شده و گفته می‌شود که این مهندس تضمینی 70 ساله در رابطه با عملکرد این سازه داده است؛ درحالی‌که 90 سال از ساخت این پل می‌گذرد و هنوز به حیات خود ادامه می‌دهد. این پل 72متری با قوسی 66 متری دو کوه را به یکدیگر متصل کرده است که علاوه بر کارایی و عملکرد مطلوب، منظر و تناسب زیبایی را به تصویر کشیده است. در ساخت این پل از هیچ آرماتوری استفاده نشده و مصالحی که در آن به کار رفته است تنها سیمان، شن و آجر است. پل سفید اهواز نیز در دوره پهلوی اول در سال 1315 شمسی ساخته شده است.
این پل که 500 متر طول دارد با گذر از روی رودخانه پرخروش کارون، شهر اهواز را که به واسطه این رود به دو قسمت تقسیم شده است، به یکدیگر متصل می‌کند. تصمیم به ساخت این پل از آنجایی شکل گرفت که اهواز به دو قسمت جدید و قدیم تقسیم شده بود و به یک سازه معماری برای اتصال این دو بخش و وحدت شهرو راحت‌بودن عبورومرور به شدت احتیاج داشته‌اند. این پل به نام‌های هلالی یا معلق نیز شهرت دارد که قدیمی‌ترین پل هلالی فلزی خاورمیانه است. شایان ذکر است که تمامی قطعات این پل با پیچ‌ومهره به یکدیگر متصل شده‌اند. اهواز با ده پل بیشترین تعداد پل را در میان شهرهای خاورمیانه دارد.
پل‌های مدرن ایرانی چگونه‌اند؟
پل‌هایی که در عصر حاضر در ایران ساخته می‌شوند، به شکل کابلی هستند. بر خلاف ظاهر ساده و مدرنشان، دارای محاسبات پیچیده‌ای هستند که تنها به وسیله آنالیزهای کامپیوتری می‌توان آن را محاسبه کرد. تعداد کمتری از این کابل‌ها برای استقامت پل کافی هستند اما منعطف‌بودن کابل آن را در برابر نوسانات باد تضعیف می‌کند؛ از این رو از تعداد کابل بیشتری در ساخت آن استفاده می‌شود. یکی از زیباترین پل‌های کابلی در ایران در شهر لالی ساخته شده است. این پل با ارتفاع 155 متر و 13.5 متر عرض در محور لالی- مسجد سلیمان روی رودخانه کارون قرار گرفته است. این پل کابلی دارای منظری بسیار زیبا بوده و مجاورت آن با طبیعت کوهستانی منطقه و رودخانه کارون باعث جلب توجه تعداد زیادی از گردشگران شده است. پل ابریشم تهران با ارتفاع 200 متر روی بزرگراه همت ساخته شده است. این پل کابلی محوری فرهنگی-گردشگری است که بازدیدکنندگان می‌توانند با استفاده از دوچرخه و کالسکه از روی آن عبور کنند.
پل غدیر اهواز نیز که هشتمین پل درون‌شهری اهواز محسوب می‌شود، از نوع پل‌های کابلی است که با طول 1014 متر و عرض 22 متر دو منطقه امانیه و تخت سلیمان اهواز را به یکدیگر متصل می‌کند.
این پل که نماد اهواز مدرن به شمار می‌رود، در کنار پل سفید اهواز که عروس زیبای این شهر است، منظر و نمای بسیار زیبایی را به خصوص در شب به نمایش می‌گذارد. این پل از 32 کابل ساخته شده که طول این کابل‌ها 170 کیلومتر است.
اما مدرن‌ترین پل ساخته شده در ایران، پل طبیعت تهران است. معمار این پل لیلا عراقیان در سال 1387 این سازه را به منظور اتصال دو بوستان طالقانی و آب و آتش به یکدیگر و همچنین ایجاد فضاهایی متنوع در ساختمـــــان پل، طراحی کرده است که وجود این کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها ساختمان خود پل را به یک نقطه گردشگری تبدیل کرده است. منظری که در اطراف این پل قرار دارد، گردشگران را به استفاده از این اماکن دعوت می‌کند.
اگر به تماشای این پل بروید به وضوح می‌بینید که معمار آن سعی داشته که با وجود تضادهای بین مصالح فولادی پل و طبیعت اطراف آن، با الهام‌گرفتن از تنه‌های درختان، پایه‌های این پل را به خوبی در جناسی با طبیعت به منظر نمایش بگذارد. این پل طولی برابر با 270متر و عرض متغیری بین 6 تا 13 متر دارد واندازه دهانه‌های آن از 39 متر تا 94متر متغیر است.
