نشست ششم سلسله‌گفت‌وگوهایی درباره جریان دائمی زاینده‌رود به‌همت دبیرخانه فرهنگی زاینده‌رود با حضور مدیران شهری با موضوع «پدیده فرونشست زمین در اصفهان و علل آن» در کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهان برگزار شد.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی گفت: بهترین راه مقابله با فرونشست زمین در اصفهان، جریان دائمی زاینده‌رود است.
علی بیت‌اللهی به صورت برخط در این جلسه اظهار کرد: اصل فعالیتی که باید درخصوص پدیده فرونشست اصفهان انجام داد، کاهش مساحت حوزه ریسک در این عرصه است.
او با بیان اینکه در زمینه زلزله کاهش مخاطره دست انسان نیست اما این امر در موضوع فرونشست امکان‌پذیر است، گفت: مدیریت ریسک فرونشست تحت‌عنوان مجموعـه اقداماتی است که می‌تواند منجربه کاهش حوادث جانبی در این عرصه شود.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: برمبنای نقشه‌ای که سازمان نقشه‌برداری کشور ارائه کرده، مساحت درگیر در این فرونشست محدوده شهر اصفهان است که نزدیک به ۱۴۵هزار هکتار بوده؛ همچنیـن محدوده اثر مستقیم فرونشست زمین حدود ۹۷هزار هکتار است.
بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: تغییر نرخ فرونشست از سمت جنوب شهر اصفهان به سمت شمال، منطقه دولت‌آباد و حبیب‌آباد نکته‌ای مهم است. در کمتر پهنه‌هایی از کشور چنین ناهنجاری و تغییراتی را به این شکل مشاهده می‌کنیم. این تغییرات حتی در محدوده‌های نزدیک به زاینده‌رود هم در قالب فرونشست مشخص است؛ بنابراین باید فعالیت اوژه میدانی با حضور متخصصان امور مختلف در اسرع وقت انجام شود.
او با بیان اینکه شکاف‌های فرونشست زمین در نزدیک ورزشگاه نقش جهان نیز از نوع خاک‌های «واگرا» است، اظهار کرد: خاک‌های واگرا در اثر فرونشست باعث ایجاد شکاف و فرسایش تونلی می‌شود و چنان‌چه این پدیده کنتـرل نشود، باید منتظر فجایعی بزرگ باشیم.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: اگر این فرونشست‌ها در مسیر زیرساخت‌های حمل و نقلی حادث شود، ممکن است بحران‌هایی را ایجاد کند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: طبق ارزیابی ریسک تجمعی فرونشست زمین که توسط عده‌ای از محققان انجام شده است، بالغ بر دو میلیون و ۸۴۰ هزار نفر در پهنه با نرخ بالای فرونشست زمین در اصفهان حضور دارند؛همچنین ۹ ایستگاه و ۲۷۴فلکه آتش‌نشانی، تعداد ۳۲۸ مسجد، سه بیمارستان، ۳۷ کتابخانه، یک هتل، هشت پمپ گاز، ۲۵۸ مدرسه، ۱۹ پمپ بنزین، ۱۹ مرکز فرهنگی و ۳۷۱ مرکز آموزشی در پهنه فرونشست زمین در اصفهان قرار دارد.
او با بیان اینکه محدوده بافت‌های فرسوده واقع شده در پهنه با خطر زیاد فرونشست زمین در شهر اصفهان ۱۶۵۲ هکتار است، گفت: مطالعات و ارزیابی‌های انجام شده در منطقه ۹ و ۱۰ اصفهان نیز در یک ریسک بالای فرونشست قرار دارد. بنابراین کار اوژه‌ای که شامل گروه‌های مختلف تخصصی ازجمله ژئوتکنیک، مهندسان آب، سازه، عمران و خاک باید براساس مدل‌سازی‌های کمی و کیفی تشکیل و پدیده فرونشست را به عنوان یک قضیه کاملا جدی در اسرع وقت بررسی کنند.
بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: به هیچ وجه نمی‌توان جایگزینی برای خشک‌بودن زاینده‌رود و اثر آن در فرونشست زمین جز جریان دائمی آب قرار داد، بستن درب همه چاه‌ها نیز اصلا عملیاتی نیست. براساس هیدروگراف‌های تهیه‌شده از دوره‌های قطع و وصل آب و جریان زاینده‌رود، اثرات افت سطح آب ناشی از خشکی این رودخانه را در عمیق‌شدن پدیده فرونشست کامل مشاهده می‌کنیم.
او با تأکید بر اینکه بهترین راه مقابله با فرونشست زمین در اصفهان برقراری جریان دائمی زاینده‌رود است، گفت: درحال‌حاضر شیب سطح زمین به سمت شمال اصفهان در موضوع فرونشست به شکل گوه‌ای بوده است.
بیـت‌اللهی اضافه کرد: بالغ بر ۵۰درصد تغـذیه آبخوان اصفهان-برخوار از زاینده‌رود تأمین می‌شود؛ درحالی‌که حدود ۱۵درصد کاهش نزولات جوی را شاهد بودیم؛ اما با کاهش آب بیش از ۷۰درصدی در جریان زاینده‌رود روبه‌رو هستیم که عمده دلیل آن افزایش مصارف انسانی، نبود مدیریت منابع آب و واگذاری آب به مناطق دیگر است.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: پس از ماه‌ها مطالعه و ارزیابی با مجموعه‌ای از محققان به ۲۲ طرح در قالب اقدامات اولویت‌دار را تحت‌عنوان «طرح پایلوت کاهش خطرات فرونشست زمین اصفهان» رسیدیم که نیازمند ۴۰میلیارد تومان بودجه است و به‌رغم پیگیری‌های متعدد، تا کنون از سوی سازمان برنامه و بودجه محقق نشده است.
او تصریح کرد: در نهایت به این جمع‌بندی رسیده‌ایم که دو راهکار، نخست اجرای طرح پایلوت کاهش خطرات فرونشست زمین اصفهان و دوم تداون مقررات ملی فرونشست زمین را باید انجام داد که امیدواریم تا پایان سال تداوم مقررات ملی فرونشست زمین به منظور ساخت و سازها و ابلاغ به مهندسان سازه اجرایی شود.
علاوه بر فرونشست، با پدیده بالا آمدگی زمین در مقابل کوه‌ها قرار داریم
در ادامه حسین رامشت، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در این نشست اظهار کرد: داستان فرونشست زمین و نحوه پرداختن به آن از حدود ۲۰سال پیش در کلاس‌های درس دانشگاه اصفهان آغاز شد. آنجا بحث مخاطرات را مطرح می‌کردیم که به موضوع فرونشست زمین در اقصی نقاط کشور رسیدیم که به محدوده زمانی ما مربوط نبود.
او ادامه داد: از نظر واژه‌شناسی مشخص است که فرونشست زمین مختص زمان ما نیست و در دوره‌های مختلف در شهرهای مختلف ایران شکل گرفته است.
این استاد دانشگاه اصفهان با بیان اینکه (شناسایی) پدیده فرونشست بیش از ۲۳۰ دشت کشور توسط جهاد کشاورزی و از طریق تداخل‌سنجی امواج طی چندین سال مطالعات انجام شده است، گفت: نتایج حاصل از این مطالعات بیان می‌کند ما علاوه بر اینکه با فرونشست زمین در میان دشت‌ها روبه‌رو هستیم، هم‌زمان نیز با پدیده بالاآمدگی زمین در مقابل کوه‌ها قرار داریم و این مورد در اغلب مطالعات اساتید دانشگاه‌ها نادیده گرفته شده بود.
او افزود: در تحقیقی دیگر که میان دشت‌ها با بیلان منفی، بیلان مثبت و بیلان متعادل نسبت به حضور آب بررسی شده بود، مشخص شد که براساس تداخل‌سنجی امواج همه این دشت‌ها، حتی علی‌رغم وجود آب، در حال فرونشست هستند و در وجه مقابل شاهد بالاآمدگی زمین در برابر کوه‌ها هستیم.
این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان گفت: منطق ریاضی که محققان با استناد به آن رابطه بین فرونشست زمین و کاهش سطح آب زیرزمینی را حاصل کرده بودند مدنظر نیست؛ زیرا می‌توان بین فرونشست با موضوعات مختلف رابطه برقرار کرد.
تخلیه آب در دشت اصفهان-برخوار ؛ ایجادکننده بحران پدیده فرونشست زمین
در ادامه بهرام نادی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد اظهار کرد: در بررسی موضوع فرونشست مبانی متفاوت وجود دارد.
او افزود: اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سطح گسترده با روش سنجش از راه دور یا قرائت ماهواره‌ای و در شیوه نقطه‌ای زمین‌شناسی با نصب مکان‌یاب‌ها انجام می‌شود که در هر دو روش دقت و خطای منحصر به خود را ثبت خواهد کرد.
نادی بیان کرد: اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سازمان زمین‌شناسی برای یک دوره یک‌ساله با دقیق‌ترین مقیاس‌ها اجرایی شد و اکنون طی دوره‌ای ماهانه با دستگاه‌های GPS در ۲۸نقطه شناسایی قرائت‌هایی انجام می‌شود که تقریبا این معدل از قرائت در ایستگاه زمینی با خطای حدود یک میلی‌متر، از دقت بسیار زیادی برخوردار است.
10 تا 18.5 سانتی‌متر نرخ فرونشست زمین از خرداد سال گذشته تا مرداد ماه امسال
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: براساس اندازه‌گیری‌ها از خرداد سال گذشته تا مردادماه امسال، عدد و ارقام شش‌ماهه بررسی‌ها نشان می‌دهد با برون‌یابی‌ها، تقریبا حداکثر نرخ فرونشست زمین در برخی از مناطق اصفهان ۱۰ تا ۱۸.۵ سانتی‌متر است؛ اما در بازه یک‌ساله هنوز نتایج خروجی‌ها به صورت رسمی از سوی سازمان زمین‌شناسی ارائه نشده است.
او افزود: در قرائت تغییر شکل زمین با شیوه سنجش از راه دور یا تصاویر ماهواره‌ای طی مزایای اندازه‌گیری در سطح کلی‌تر شناسایی‌شده است.
او ادامه داد: و نقاط گسترده و خطاها هم به نسبت بیشتر، برخلاف روش اندازه‌گیری زمین‌شناسی به‌صورت نقطه‌ای با تشخیص ۲۸ نقطه دقیق با تعداد کمتر و خطاهای بسیار اندک، بازهم اعداد و آمار برمبنای اطلاعات نقشه‌برداری ماهواره‌ای، نرخ فرونشست زمین را ۱۸سانتی‌متر بین سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ اعلام کرده بود؛ بنابراین ۱۸.۵سانتی‌متر نرخ سالانه فرونشست زمین در بعضی از نقاط اصفهان و دشت‌ها با ارقام حاصل از نتایج نقشه‌برداری زمین‌شناسی و سنجش از راه دور کاملا انطباق دارد.
این استاد دانشگاه افزود: در مشاهدات میدانی شاهد تداوم تغییرشکل و ترک‌ها در ساختمان‌های قدیمی و چرخش سازه‌های جدید هستیم. برای نمونه طی بازدید چند روز گذشته از شهرک کاوه و نیز یک سازه در شمال خانه‌اصفهان ترک‌های ساختمان به طور کامل مشهود بود و مابقی بناها هم درگیر این معضل شده بودند.
لزوم مقاوم‌سازی و ساخت‌وساز
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: اکنون در بازدیدهای عینی قابل مشاهده است که برخی سازه‌ها ضمن بازسازی، ترک‌ها دوباره در آن تداوم دارد یا بعضی از ساختمان‌ها ضمن تخریب، در حال مقاوم‌سازی و ساخت‌وساز جدید هستند؛ بنابراین روند ترک و چرخش سازه‌های جدید و بناهای قدیمی نشان می‌دهد که کاهش نرخ فرونشست در اصفهان رخ نداده و در نرخ فرونشست رخداد تازه و اوژه‌ای صورت نگرفته که گاهی روند کاهشی داشته است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد گفت: حرکت آب در خاک رس بسیار کند و ناچیز است و نفوذ آب سطحی به سفره‌های آب زیرزمینی به سادگی میسر نیست؛ مگر اینکه سیلاب مسیری را طی کند و به لایه نفوذپذیری مثل لایه شنی برسد و به‌تدریج این نفوذها در سفره‌ها رخ بدهد؛ به‌عنوان مثال سقف کاه‌گلی با ضخامت حدود ۱۰ سانتی‌متر در پشت بام‌ها توان نگهداری آب و برف را در فصل زمستان و بارش دارد؛ چراکه ضریب نفوذپذیری خاک رس فوق‌العاده کم است.
او اظهار کرد: با توجه به اینکه سطح ایستایی آب زیرزمینی در برخی از مناطق ۱۰۰متر و پایین‌تر است، امکان نفوذ بارندگی و سیلاب تا عمق 100 متر نفوذ و تراز سفره‌های زیرزمینی بسیار ناچیز است. برداشت آب‌های زیرزمینی و تخلیه آب از مخازن آب زیرزمینی (آبخوان) از بیشترین عوامل فرونشست در استان اصفهان است.
نادی افزود: حفر ۳۶۰۰ حلقه چاه ثبت‌شده در محدوده شهری اصفهان و تداوم تخلیه آب در دشت اصفهان_برخوار موجب بحران پدیده فرونشست زمین در حوضه آبریز زاینده‌رود شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد ادامه داد: تعدادی از این چاه‌ها با مجوز حفاری برای کشاورزی، تأمین آب شرب برخی مناطق و صنعت استفاده می‌شود؛ اما با حفر چاه‌های غیرمجاز و پمپاژهای بیش از ظرفیت آبخوان بدون هیچ‌گونه کنترلی، توسعه ناپایدار ایجاد کردیم.
او ادامه داد: از سال ۱۳۶۱ تاکنون با وجود تغذیه آبخوان و جریان مقطعی آب زاینده‌رود شاهد افت متوسط یک‌متر طی سال در سطح آب زیرزمینی دشت اصفهان_برخوار بودیم و با تداوم تخلیه آب و تغذیه‌نشدن آبخوان، به‌هیچ‌وجه امکان بازگشت به شرایط اولیه را نخواهیم داشت.
