به گزارش اصفهان زیبا؛ تئاتر شورایی یکی از اشکال خلاقانه و تعاملی هنرهای نمایشی است که مرز میان تماشاچی و بازیگر را از میان برمیدارد. این نوع تئاتر که برای اولین بار توسط «آگوستو بوال»، نمایشنامهنویس و کارگردان برزیلی ابداع شد، بستری را فراهم میکند که در آن افراد حاضر در نمایش، از نقش منفعل تماشاگر خارج و به بازیگرانی فعال و تأثیرگذار تبدیل میشوند.
در تئاتر شورایی، مسائل اجتماعی، فرهنگی و فردی در قالب داستانهای کوتاه یا صحنههای دراماتیک مطرح میشوند و شرکتکنندگان به جای مشاهده صرف، وارد فرایند خلق و تغییر داستان میشوند. این تعامل نهتنها جنبههای آموزشی و تحلیلی دارد، بلکه فضایی برای گفتوگو، همفکری و یافتن راهحل برای مشکلات واقعی فراهم میکند. «اصفهانزیبا» در مصاحبهای اختصاصی با محمدرضا رهبری، نویسنده و پژوهشگر، به بررسی مفهوم و کاربردهای تئاتر شورایی پرداخته است. این گفتوگو فرصتی ارزشمند است برای درک بهتر جایگاه این نوع تئاتر در جامعه و کشف ظرفیتهای آن در ارتقای آگاهی اجتماعی و تقویت توانمندیهای فردی.
تئاتر شورایی چیست؟ چه ویژگیهایی آن را از دیگر انواع تئاتر متمایز میکند؟
زمانی که از تئاتر صحبت میکنیم، معمولا در ذهن عموم مردم یک نوع خاص از نمایش تداعی میشود. این تصویر ذهنی ممکن است بر اساس تجربههای قبلی افراد متفاوت باشد؛ برای مثال، ممکن است کسی تئاتر صحنهای با گرایشهای فرهنگی را به یاد بیاورد، یا شاید تئاتر عامهپسندی که در محافل عمومی رواج دارد، یا حتی نوعی از تئاتر که در مدارس دیده است. اما واقعیت این است که تئاتر دامنهای بسیار گسترده دارد.اگر بخواهیم این دامنه را روی یک نمودار نمایش دهیم، یک سر آن تئاتر عامهپسند یا مردمی قرار دارد که در تمام شهرها و کشورها به اشکال مختلفی دیده میشود.
این نوع تئاتر همان چیزی است که بیشتر بهعنوان تئاتر عامهپسند میشناسیم. سر دیگر این طیف، تئاتر فرهیختگان یا فرهنگی قرار دارد که اصطلاحا به آن «فاخر» میگویند؛ اگرچه من این واژه را چندان دقیق و مناسب نمیدانم. این نوع تئاتر مختص تماشاگران حرفهای و خاص است و اجراکنندگان آن نیز هنرمندان نامدار و حرفهای در زمینه تئاتر هستند که بهطور کاملا تخصصی فعالیت میکنند؛اما تئاتر تنها به این دو سر محدود نمیشود. در میان این دو طیف، انواع گوناگونی از تئاتر وجود دارد که متأسفانه در نظام فرهنگی و آموزشی ما گاهی مغفول واقع شده و کمتر از آنها استفاده میشود. برای مثال، تئاتر درمانی، تئاتر آموزشی، تئاتر تعلیمی و تئاتر کودک با شکلهای مختلف، همگی در این طیف قرار دارند. یکی از انواع تئاتری که کمتر به آن توجه شده است، تئاتر کاربردی است.
منظور از تئاتر کاربردی چیست؟
تئاتر کاربردی به پروژههای تئاتری اطلاق میشود که برای اجتماع یا یک گروه انسانی طراحی شدهاند. این نوع تئاتر معمولا جنبه انتقادی دارد و موضوعات اجتماعی را مدنظر قرار میدهد.تئاتر کاربردی خود طیفی گسترده دارد و شامل انواع مختلفی ازجمله تئاتر حقوق بشر، تئاتر توسعه اجتماعی و موضوعات مشابه میشود. این شاخهها هرکدام زیرمجموعههای مختلفی دارند که یکی از آنها تئاتر شورایی است.
تئاتر شورایی در این میان چه جایگاهی دارد؟
تئاتر شورایی یکی از زیرمجموعههای تئاتر کاربردی است که با هدف تعامل مستقیم با جامعه و پرداختن به مسائل و دغدغههای اجتماعی شکل میگیرد. این نوع تئاتر از ابزارهای خلاقانه و تعاملی برای ایجاد گفتوگو و نقد اجتماعی استفاده میکند و بهویژه در میان جوامعی که نیازمند تغییر یا آگاهیبخشی هستند، بسیار مؤثر است.
تفاوت تئاتر شورایی با سایر گونههای تئاتر چیست؟
تئاتر شورایی بهعنوان یکی از شاخههای تئاتر کاربردی، بر تعامل مستقیم با مخاطبان تأکید دارد. در این نوع تئاتر، یک جمع انسانی که میتواند شامل کودکان، نوجوانان، دانشآموزان یا بزرگسالان باشد، با هدایت یک تسهیلگر (بهجای کارگردان سنتی)، موضوعی را شناسایی و تحلیل میکنند. این جمع با همکاری یکدیگر، موضوع تئاتر را مشخص کرده، مسئله را مطرح میکنند و در فرایند اجرا برای حل آن پیشنهادهایی ارائه میدهند.
تفاوتهای اصلی تئاتر شورایی با تئاتر مرسوم به این شکل است که در تئاتر مرسوم، ارتباط معمولا یکسویه است؛ اجراکنندگان نقشها را ایفا میکنند و تماشاگر منفعلانه به تماشا مینشیند. اما در تئاتر شورایی، مخاطبان به «تماشا-بازیگر» تبدیل میشوند و فعالانه در فرایند نمایش دخالت میکنند.در تئاتر شورایی، مخاطب نهتنها منفعل نیست، بلکه جزئی از فرایند تولید و اجراست. هدف، صرفا ارائه یک نمایش نیست؛ بلکه فرایند تولید تئاتر نیز اهمیت دارد و تأثیرگذار است.
هدف اصلی تئاتر مرسوم، ارائه یک اثر هنری برای سرگرمی یا القای پیام است. اما در تئاتر شورایی، هدف ایجاد تغییر در زندگی افراد و کمک به بهبود وضعیت اجتماعی است. همچنین در تئاتر شورایی، هدف صرفا ارائه یک اجرا نیست؛ بلکه فرایند تولید تئاتر خود بهعنوان بخشی از تجربه، اهمیت ویژهای دارد و تأثیرگذاری آن بر مخاطبان و شرکتکنندگان بهمراتب بیشتر است. در این نوع تئاتر، تماشاگر صرفا نظارهگر نیست، بلکه بهطور فعال در روند اجرا مداخله میکند.
یکی از ویژگیهای برجسته تئاتر شورایی، جمعبندی نهایی آن است که با مشارکت همه حاضران صورت میگیرد. در این فرایند، برخلاف تئاتر مرسوم، نقش کارگردان وجود ندارد؛ بهجای آن، یک تسهیلگر نقش هدایتکننده را ایفا میکند. هدف اصلی تئاتر شورایی ایجاد تغییری در زندگی افراد و کمک به بهبود وضعیت اجتماعی و فردی آنهاست. این نوع تئاتر میکوشد تا با ایجاد تعامل و مشارکت جمعی، نگرشها و رفتارها را به سمت راهحلهای بهتر برای مشکلات و چالشهای زندگی سوق دهد.
چرا تئاتر و هنر نمایش یک ابزار آموزشی محسوب میشود؟
تئاتر و هنر نمایش، پیش از آنکه بهعنوان ابزاری آموزشی شناخته شود، یک ابزار تربیتی مؤثر در شکلدهی به شخصیت و رفتار انسانهاست. این هنر به دلیل قابلیتهای بینظیرش در انتقال مفاهیم، برقراری ارتباط احساسی و تأثیرگذاری عمیق بر ذهن و روح افراد، از جایگاه ویژهای در آموزش و تربیت برخوردار است.کاربردهای تئاتر بسیار گسترده و متنوع هستند و با گذشت زمان، شکلهای جدیدتر و خلاقانهتری از آن ظهور کرده است.
از دهه ۶۰ میلادی به بعد، شکلهای مختلفی از تئاتر کاربردی در سطح جهان گسترش یافتهاند که نشاندهنده ظرفیت بالای این هنر در پاسخ به نیازهای آموزشی و تربیتی جوامع است. با ورود تکنولوژی به عرصه هنر نمایش، میتوان انتظار داشت که شکلهای جدید و نوآورانهای از تئاتر در آینده شکل بگیرند. این پیشرفتها نهتنها مرزهای هنر نمایش را گسترش میدهند، بلکه ابزارها و شیوههای تازهای برای آموزش و تربیت فراهم میکنند.بهویژه برای دانشآموزان، تئاتر میتواند بهعنوان مکملی برای آموزشهای رسمی عمل کند. این هنر از طریق ایجاد تجربیات زنده و تعاملی، مهارتهایی همچون تفکر انتقادی، کار گروهی و بیان خلاق را تقویت میکند و فضایی برای یادگیری عمیقتر و مؤثرتر ایجاد میکند.
تئاتر شورایی چه نقشی در فرایند آموزش معلمان و دانشآموزان ایفا میکند؟
تئاتر شورایی با رویکرد تعاملی و مشارکتی خود میتواند بهعنوان ابزاری مؤثر در فرایند آموزش معلمان و دانشآموزان نقشآفرینی کند. این نوع تئاتر بر یادگیری تجربی و درگیر کردن مستقیم افراد در حل مسائل تمرکز دارد. برای معلمان، تئاتر شورایی ابزاری است برای تقویت مهارتهایی مانند مدیریت کلاس، ارتباط مؤثر و ترویج تفکر انتقادی در میان دانشآموزان. همچنین به آنان این امکان را میدهد که از راههای غیرمستقیم و خلاقانه برای آموزش موضوعات پیچیده استفاده کنند.در مورد دانشآموزان، تئاتر شورایی بستری برای یادگیری درسهای پنهان فراهم میکند. این درسها که بهطور غیرمستقیم و بدون ادعای آشکار آموزش منتقل میشوند، به دانشآموزان کمک میکنند تا ارزشهایی مانند احترام متقابل، همدلی و کار گروهی را درک کنند. به همین دلیل، این ابزار باید در نظام آموزشی بیشازپیش مورداستفاده قرار گیرد.
تئاتر شورایی تا چه اندازه به نمایشنامه وابسته است و بداهه چه نقشی در این سبک نمایش دارد؟
در تئاتر شورایی، نمایشنامه به معنای کلاسیک و مرسوم آن وجود ندارد. هر اجرا با اجرای دیگر متفاوت است، زیرا محتوای نمایش بهطور مستقیم از تعامل و مشارکت افراد حاضر در جمع شکل میگیرد. در این نوع تئاتر، بداههپردازی نقش بسیار مهمی ایفا میکند.افرادی که در یک اجرا حضور دارند ممکن است پیشنهادها و دیدگاههایی ارائه دهند که با گروه یا تماشاگران دیگر متفاوت باشد. به همین دلیل، هر بار که نمایش اجرا میشود، روایت و جزئیات آن میتواند تغییر کند. نمایش در لحظه و بر اساس تعاملات جمعی تولید میشود، نه بر اساس یک متن از پیشنوشتهشده. بداههپردازی در این سبک، کلید مشارکت مؤثر و انعکاس تنوع دیدگاههای جمعی است و موجب میشود نمایش از یک اثر ایستا و از پیش تعیینشده به فرایندی زنده و خلاقانه تبدیل شود.
جایگاه تئاتر در مدارس و مراکز فرهنگی اصفهان چطور است؟ و نقش آن در ارتباط با این بخشها چیست؟
جایگاه تئاتر در مدارس و مراکز فرهنگی اصفهان در سالهای اخیر افت کرده است. در گذشته، رویدادهایی مانند مسابقات هشتگانه و جشنوارههای دانشآموزی بستری برای رشد و ترویج تئاتر در محیطهای آموزشی بودند. این رویدادها فرصتی برای دانشآموزان ایجاد میکردند تا در محیطی گروهی و خلاق فعالیت کنند. متأسفانه این ساختارهای حمایتی بهتدریج کمرنگ شدهاند.برای مثال، در جشنواره خوارزمی که سال گذشته برگزار شد، تئاتر بدون حضور تماشاگر اجرا شد. این تغییر نهتنها به اصالت تئاتر آسیب زد، بلکه روح اصلی کار جمعی و فرایند تربیتی تئاتر را نیز نادیده گرفت.
بهعنوان کسی که تجربه کار با دانشآموزان و فعالیت در حوزه تئاتر آموزشگاهی را داشتهام، از نزدیک شاهد قدرت و تأثیرگذاری این هنر در محیط آموزشی بودهام. من خودم تئاتر را از آموزشگاه آغاز کردم و سالها در مدارس با دانشآموزان کار کردم. این تجربه به من نشان داد که تئاتر فراتر از یک فعالیت هنری است؛ بلکه ابزاری تربیتی و فرهنگی است که میتواند فضای مدرسه را متحول کند. تئاتر در مدارس باید دوباره به جایگاه اصلی خود بازگردد و از آن بهعنوان ابزاری برای تقویت ارتباطات، مهارتهای حل مسئله و تربیت اجتماعی استفاده شود.