به گزارش اصفهان زیبا؛ کاوشها در «گذر کمرزرین» حاکی از ۱۵۰۰ سال حیات پیوسته در این پهنه تاریخی است. قرار است این محدوده به «موزه باز شهری» تبدیل شود، اما سرما و بارندگیهای پیشرو میتواند تهدیدی جدی برای لایههای کشفشده باشد. انتظار میرود مدیریت شهری هرچه سریعتر برنامهای عملی برای حفاظت و ادامه کاوشها تدوین کند.
«گذر کمرزرین» امروز یکی از مهمترین پهنههای باستانی در اصفهان است؛ پهنهای که نتایج کاوشهای اخیر نشان میدهد بیش از ۱۵۰۰ سال زیست مداوم را در خود جای داده است. قرار است این محدوده در آینده به یک «موزه باز شهری» تبدیل شود؛ ایدهای که بر پایه کشفهای ارزشمند و منحصر بهفرد این منطقه شکل گرفته است. همچنین هفته گذشته امیر کرمزاده، مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان از تصویب پرونده گذر تاریخی کمر زرین در شورای ثبت استان خبر داد و گفت: مقدمات ثبت ملی این گذر ارزشمند در حال نهایی شدن است.
او بیان کرد: پس از بررسی پرونده در شورای ثبت استان و تأیید ارزشهای تاریخی این گذر، اسناد، نقشهها، گزارش کارشناسی و مستندات تاریخی برای ارسال به شورای ثبت ملی آماده شده است و فرآیند اداری ملی شدن آن آغاز خواهد شد. یکی از مهمترین یافتهها در این گذر، کشف کوره پخت سفال است؛ کورهای که به گفته کارشناسان در جهان اسلام نمونهای کمنظیر به شمار میرود. اصفهان در طول تاریخ، بهعنوان یک مرکز جمعیتی مهم و نیز بهعنوان شهری وابسته به سفال برای زندگی روزمره و هنرهای تجملی، همواره محل مصرف سفال بوده است. اما این پرسش که این حجم از سفالهای شاخص از جمله سفال زرینفام در کجا ساخته میشده، هیچگاه پاسخی قطعی نداشت. اکنون این کوره بهعنوان سندی تاریخی و سرنخی ارزشمند برای پاسخ به این پرسش است. با وجود این دستاوردها، نگرانی درباره حفظ این یافتهها جدی است.
علی شجاعی، عضو هیئتعلمی دانشگاه هنر اصفهان و مسئول کاوشهای انجام شده، هشدار میدهد: «آغاز فصل سرما و بارندگی میتواند آسیب جدی به لایههای کشفشده وارد کند. انتظار میرود که مدیریت شهری و ادارهکل میراث فرهنگی استان در اسرع وقت برنامهای مشخص برای حفاظت، تکمیل مطالعات و ادامه کاوشها تدوین کنند؛ ضرورتی که تاکنون اقدامی جدی برای آن دیده نشده است.»
علی شجاعی اصفهانی، عضو هیئتعلمی گروه باستانشناسی دانشگاه هنر اصفهان و مسئول کاوشهای انجامشده در «گذر کمرزرین»، با اشاره به موقعیت محل کاوش به اصفهان زیبا میگوید: «گذر کمرزرین جایی است که روستای یهودیه، یکی از روستاهای مهم پیش از اسلام، قرار داشته است و بعدها شهر اصفهان در همین محل شکل میگیرد. در قرن دوم هجری، مسجد جامع بهعنوان نخستین بناهایی است که ساخته شده و اکنون در مجاورت این محدوده قرار دارد.»
احتمال کشف شواهدی از دوران پیش از اسلام در کمرزرین
او ادامه میدهد: «ما انتظار داریم در اینجا شواهدی از ادوار قبل از اسلام نیز به دست آید و این موضوع دور از تصور نیست؛ هرچند تاکنون هیچ یافتهای را بهطور قطعی متعلق به این دوران تشخیص ندادهایم.»شجاعی با اشاره به پیشینه کاوشها در این محدوده میگوید: «پیش از انقلاب، زمانی که یک تیم ایتالیایی از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ در مسجد جامع کاوش انجام دادند، یافتههای مطمئنی از دوره ساسانی به دست آمد. همچنین در مطالعات جدید آثار دوران قدیمی تر نیز قابل شناسایی است.»
میراث پیش از این چراغ سبز نشان داده است
این عضو هیئت علمی دانشگاه درباره روند شکلگیری وضعیت کنونی توضیح میدهد: «داستان از اینجا شروع شد که حدود ۱۲ سال پیش طرحی غیر فرهنگی و مخرب با عنوان «احیای میدان سلجوقی» در اینجا اجرا شد و باعث شد بسیاری از آثاری که انتظار داشتیم در این محدوده به دست آید و شناسایی شود، از بین برود. در واقع، پروژهای که فاز نهایی آن ۳۲ هکتار وسعت دارد با چراغ سبز میراث فرهنگی اینجا کلید خورد و بسیاری از آثار را تخریب کرد. متاسفانه، در طول شبانه روز با لودر و کامیون، حجم زیادی از خاک جابهجا شد و این آثار از بین رفت.»
او درباره اهمیت این پهنه تاریخی و برنامههای آتی میگوید: «با توجه به تخریبهای عمدهای که توسط شهرداری بهصورت شبانه در اینجا انجام شد و خاکبرداریهایی که صورت گرفت، آثار متعددی به دست آمد، که ما درخواست کردیم حداقل بخش کوچکی از این محدوده به عنوان شاهدی از این مجموعه مهم حفظ شود؛ مجموعهای که تا پیش از دوره صفوی همواره پهنهای با اهمیت بوده و مرکز شهر اصفهان به حساب می آمد. در دوره صفویه نیز حتی با وجود ایجاد میدان جدید و توسعه شهر این قسمت همچنان نقش مهم خود را ایفا میکرد.»
۱۵۰۰ سال زیست مداوم در کمرزرین
این استاد دغدغهمند به نتایج کاوشها اشاره میکند و میگوید: «بر اساس کاوشهای انجام شده شواهد نشان میدهد که در هر نقطهای از این محدوده ما با شواهد منقول و آثار معماری مواجه هستیم، چراکه در اینجا بیش از ۱۵۰۰ سال زیست مداوم وجود داشته. با این تفاوت که در آن زمان خاکها جابهجا نمیشدند و لودر و بیل مکانیکی وجود نداشت؛ بنابراین سطح خاک صاف میشد و استقرار دوره بعدی روی همان سطح انجام میگرفت و در نهایت فضایی تپهمانند ایجاد شده است.»
او افزود: «با کاوشهای میدانی، بررسی عکسهای هوایی، منابع تاریخی و تصاویر قدیمی، شواهد مهمی از معماری به دست آمد. در گذر اول، یک کوره پخت سفال کشف شد که در جهان اسلام بینظیر است؛ زیرا اصفهان یک مرکز جمعیتی مهم بوده و همیشه به سفال، بهعنوان مادهای اصلی برای زندگی روزمره و همچنین کارهای تجملاتی، نیاز داشته است. همواره این پرسش مطرح بود که این سفالها کجا تولید میشده و اکنون این کوره بهعنوان یک شاهد و سرنخ، پاسخی است برای این پرسش.»
احتمال تولید سفال زرینفام در این محدوده
شجاعی با اشاره به اهمیت آثار بهدستآمده میگوید: «احتمال دارد در این محدوده، سفال شاخصی همچون سفال زرینفام نیز تولید میشده که اهمیت موضوع را دوچندان میکند.»او ادامه داد: «با استفاده از نقشههای قدیمی و عکسهای هوایی مشخص شد که مسیری ارتباطی از یکی از دروازههای شمالی شهر به سمت مسجد جامع وجود داشته است؛ این مسیر امروز نیز برقرار است، اما در دوره معاصر عریض شده و برای تردد خودروها مورد استفاده قرار میگیرد.»وی درباره یافتههای فرهنگی افزود: «سکهها، ظروف سفالی فقاع مربوط به دوره سلجوقی، ظروف پختوپز، نشانههای فعالیتهای فلزکاری و دیگر اشیا، اطلاعات ارزشمندی درباره شرایط زیست در این پهنه به ما میدهند.»
شهری از پیش طراحی شده با شبکه انتقال آب
مسئول کاوشهای گذر کمرزرین درباره لایههای پایینتر، یادآور میشود: «در بخشهای زیرین، شبکهای از تنبوشهها و لولههای سفالی مربوط به انتقال آب یافتهایم که قطعا به دوره پیش از مغول، یعنی قرن چهارم تا ششم، تعلق دارد. این شواهد نشان میدهد که این منطقه شهری از پیش طراحیشده بوده است؛ شهری که قرار بوده شبکه انتقال آب داشته باشد و ما میدانیم این شبکه حداقل شامل دو رشته بوده: یکی در جهت شمالی ـ جنوبی و دیگری در جهت شرقی ـ غربی.»
شجاعی در خصوص نحوه مواجهه با یافتههای بهدستآمده گفت: «درباره بسیاری از یافتههای منقولی که امکان جابهجایی داشتند، تصمیم گرفتیم آنها را در محل حفظ کنیم؛ چرا که تلاش داشتیم تا این اندک فضای باقی مانده به یک موزه باز شهری تبدیل شود.»
او با اشاره به مطالعات علمی انجامشده افزود: «در بخشی از این محل در مقابل مسجد کمرزرین که به زرین دو معروف شد بررسی آرکئوژئوفیزیک انجام دادیم؛ یعنی بدون آنکه زمین حفاری شود، متوجه عمق و نوع ساختارهای تاریخی شویم. این موضوع نشان داد که ساختارهای زیر سطح زمین به چه صورت است و دریافتیم که حداقل تا عمق ۶ متر آثار فرهنگی وجود دارد و بهمحض آغاز خاکبرداری، آثار بلافاصله زیر آسفالت آثار پیدا شدند.»
«قیصریه قدیم اصفهان» در کمرزرین ۲
این استاد دانشگاه با اشاره به تفاوت دو بخش این محدوده افزود: «محوطه کمرزرین ۱ با کمرزرین ۲ کاملا متفاوت است. کمرزرین ۱ را بهعنوان یک محوطه صنعتی و کارگاهی و همچنین مسیری برای رفتوآمد مردم در نظر گرفتهایم. اما در فضای کمرزرین ۲ میتوان «قیصریه قدیم اصفهان» را شناسایی کرد.»
او درباره یافتههای منقول این بخش توضیح میدهد: «یافتههای منقول نشان میدهد که در این محل مجموعهای از ساختمانها وجود داشته که دارای تزیینات، از جمله کاشی زرینفام و احتمالا کتیبه بودهاند. نوع نقوش کاشیهای پیداشده نشان میدهد که با یک بنای غیرمذهبی مواجه هستیم؛ اما هنوز هیچ بنایی را نیافتهایم که در جای اصلی خود باقی مانده باشد و نیز دارای تزئینات باشد. یافتههایی که تاکنون به دست آمده، فاقد تزیینات است، با این حال این محدوده همچنان قابلیت کاوشهای بیشتری دارد.»
او افزود: «فضای میانی کمرزرین ۲ احتمالا با ساختار یک حمام یا فضایی مرتبط با آب در ارتباط بوده است. ژان شاردن، سفرنامه نویس فرانسوی نیز در توصیف این منطقه اشاره میکند که در کنار مسجد کمرزرین، یک حمام و یک کاروانسرا وجود داشته است.» عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان درباره مصالح معماری به کار رفته در این محوطه میگوید: «در بخشهایی مشاهده میشود که از آجرهای سالم کمتر استفاده شده و به نظر میرسد بنا یا بناهایی تخریب شده و از آجرهای شکسته آن در ساختوساز بعدی استفاده کردهاند. در این روش، دو یا چهار طرف فضا را با آجرهای منظم میچیدند و داخل آن را با آجرهای خرد شده و نیمهکامل پر میکردند. این امر طبیعی است زیرا در آن زمان تولید آجر کار سادهای نبوده؛ دمای زیادی لازم داشته و گاز نیز وجود نداشته و باید با چوب، حرارت لازم را تامین میکردند.»
خطر تخریب یافتهها در فصل بارش و سرما!
او در رابطه با ادامه مطالعات این بخش اضافه کرد: «میتوان گفت که تنها بین ۲۰ تا ۳۰ درصد از این بخش کاوش شده است، علاوه بر اینکه با آغاز فصل سرما و بارش باران خطر تخریب یافتهها یکی از مهمترین مسائلی است که بایستی مدیریت شهری و اداره کل میراثفرهنگی استان نسبت به حل آن اقدام کنند. به این ترتیب برای شناخت لایههای قدیمیتر و دیگر بخشهای کاوش نشده باید مطالعات ادامه پیدا کند و برنامههایی جهت حفاظت از یافتههای کنونی و آتی مدون شود که تاکنون ارادهای برای این موارد دیده نشده است. دانشگاه هنر اصفهان با سابقه طولانی و رشتههای مرتبط با حوزه میراث فرهنگی توان انجام این امر را به خوبی داشته و امیدواریم که با در نظر گرفتن مصالح ملی به دور از تنگ نظری بتوان این پهنه باارزش شهری را به نحوی شایسته با پیشینه شهری اصفهان مدیریت کرد.»
گذر باید مانند گذشته، کارکرد ارتباطی خود را داشته باشد
محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان نیز در گفتوگو با اصفهانزیبا میگوید: «در جریان یک پروژه عمرانی، پروژه کمر زرین در سال ۱۴۰۲ بهطور رسمی آغاز شد. سازمان نوسازی و بهسازی با همکاری دانشگاه هنر اصفهان عملیات گسترده باستانشناسی را در این محدوده اجرا کرد که به کشف یافتههای ارزشمند تاریخی منجر شد؛ از جمله سازههایی که قدمت آنها به سدههای نخستین دوران اسلامی بازمیگردد.»
ایزدخواستی با اشاره به اقدامات صورتگرفته در این محدوده، ادامه میدهد: «در فاز نخست، سازههای زیرزمینی کشفشده مرمت شدند و عملیات مرمت در ابتدای امسال به پایان رسید. از آنجا که این سازهها در دل یک گذر شهری قرار دارند، لازم است دسترسیهای مناسب برای آنها فراهم شود؛ بهگونهای که گذر بتواند مانند گذشته کارکرد ارتباطی خود را برای محله حفظ کند و همزمان امکان دسترسی به سایت باستانشناسی نیز مهیا باشد.»
اولویت حفاظت از آثار تاریخی و یافتههای باستانشناسی است
او اضافه میکند: «چندین پروژه عمرانی در این محدوده تعریف شده است؛ برخی از آنها آغاز شده و برخی دیگر به پایان رسیدهاند. مجموع این پروژهها دسترسی و ایجاد گذرهای پیرامونی سایت را محقق میکند و ترکیب این اقدامات در نهایت یک موزه باز شهری باستانشناسی را شکل خواهد داد؛ مسیری که ضمن تسهیل عبور و مرور در این محدوده، امکان بازدید از این سایت موزه را نیز فراهم میسازد.»
ایزدخواستی درباره زمان اجرای پروژه توضیح میدهد: «برنامه ما این بود که این پروژهها امسال به پایان برسد، اما به دلیل فعالیت در یک محوطه باستانشناسی، هرگونه کشف جدید میتواند روند عملیات عمرانی را تغییر دهد. این در حالی است که پروژه باید زودتر از این موعد نیز به پایان میرسید، اما یافتههای باستانشناسی موجب تأخیر در اجرای عملیات شدند. ما حفاظت حداکثری از آثار تاریخی و یافتههای باستانشناسی را در اولویت قرار دادهایم و اجازه نمیدهیم سرعت اجرا باعث آسیب به ارزشهای تاریخی شود. با این رویکرد، پروژه بهطور همزمان از چند جهت پیش میرود.»
اسطوره شهری به نام اصفهان
ایزدخواستی با اشاره به یافتههای بهدستآمده از کاوشها، یادآور میشود: «ما لایههای زیرین اصفهان را کاوش کردیم و به نتایج ارزشمندی رسیدیم. قصد داریم این یافتهها را بهعنوان یک موزه باز شهری حفظ کنیم؛ اقدامی که چشماندازی تازه در نگاه تاریخی به اصفهان ایجاد میکند و نشان میدهد زیرِ زمین این شهر نیز آثار ارزشمندی نهفته است؛ آثاری که نیازمند حفاظت، شناسایی، پژوهش و تحقیق هستند.»او در پایان خاطرنشان میکند: «روایتهای بسیاری در اصفهان پنهان است که باید کشف و در اختیار مردم قرار گیرد. ما با یک اسطورهشهر به نام اصفهان مواجه هستیم؛ شهری که در دورههای مختلف تاریخ، همیشه روایتساز بوده و امروز نیز هر اندازه که این روایتها را کشف کنیم، میتوانیم ارتباط عمیقتری با این اسطورهشهر برقرار کنیم.»
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان بیان کرد: «این پروژه نشاندهنده احترام مدیریت شهری به مجموعهای از آثار تاریخی ارزشمند است که باید از آنها محافظت شود. پیش بینی میکنیم که با ایجاد این موزه باز شهری، اصفهان بتواند به یک مزیت گردشگری قابلتوجه و کمنظیر دست یابد.»
