به گزارش اصفهان زیبا؛ اصفهان از سال‌ها پیش در مدیریت حمل زباله و نظافت شهر زبانزد بوده است و سرآمد شهرهای ایران. این شهر از اولین شهرهایی است که به سمت مکانیزه شدن حمل زباله رفت.
وقتی نحوه حمل زباله در ایران را رصد می‌کنیم شیوه‌های مختلفی رایج بوده که شاید بعضی از آن‌ها هنوز هم رایج باشد.
در ایران روش‌های حمل زباله متفاوت بوده است؛ حمل زباله از منازل به‌وسیله گاری‌های دستی و انتقال مستقیم آن‌ها به کامیون‌های سرپوشیده یکی از این روش ها بود. رفتگرها که بعدها اسمشان پاکبان شد، زباله را جمع می‌کردند و به کامیون‌های زباله می‌رساندند.
درست وقتی به دوران کودکی‌ام برمی‌گردم، گاری‌های آهنی رفتگرها را که زباله‌های داخل پیت حلبی و سطل را وارونه می‌کرد توی گاری‌اش، یادم هست. گاری دو تا سه تا مخزن داشت که نان خشک هم جمع می‌کرد. جارویش هم کنار گاری‌اش بود و نظافت و جمعآوری زباله را با هم انجام می‌داد. رد شیرابه گاری اثری ماندگار برای حضور رفتگر محله بود.
جمعآوری زباله از منازل و مراکز تولید و انتقال آن به جایگاه‌های موقت شهری یکی دیگر از روش های جمع آوری زباله‌هاست.
استفاده از این روش عموما در شهرهای قدیمی به علت داشتن کوچه‌های تنگ و باریک و دسترسی نداشتن به ماشین‌آلات ویژه حمل‌ونقل یا کمبود پرسنل، معمول بوده است که شاید این روش هم برای مدتی در اصفهان رایج بوده اما دیگر خبری از آن نیست. استفاده از وانت‌ها برای حمل زباله و انتقال آن به محل جمعآوری، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی یا بشکه‌های مستعمل و تخلیه آن‌ها در کامیون‌های زباله‌کش مکانیزه، شیوه جدید حمل زباله بود.
وقتی در اصفهان سطل‌ها جایش را به کیسه داد، باعث افزوده شدن ۳۰۰ هزار پلاستیک به پسماندها شد.روش حمل مکانیزه در حال حاضر در اغلب شهرهای کشور انجام می‌شود که اصفهان هم جزو این شهرهاست. این شیوه درصورتی‌که در خطوط جمعآوری مناسب قرار گیرد، یکی از روش‌های متناسب و مفید به‌حساب می‌آید.
سیستم‌های جمعآوری زباله با سطل‌های بزرگ ثابت هم شیوه‌ای است که در تهران دیده می‌شود. در این روش سطل‌های مستقر در اماکن تولید زباله و عمدتا بر سر کوچه‌ها و معابر اصلی، به‌وسیله کامیون‌های ویژه حمل زباله، طبق برنامه زمان‌بندی‌شده تخلیه می‌شود.
این شیوه که شیوه منسوخ‌شده‌ای است، آلودگی زیست‌محیطی فراوانی دارد که بنا به مشکلاتی که داشت اصفهان به این سمت حرکت نکرد؛ البته در اصفهان این روش هم طرفدارانی دارد و شاید بعضی مردم هم استفاده از این شیوه برای مجتمع‌های بزرگ را بپسندند، اما معایب این شیوه بیش از فواید آن است و شهرداری اصفهان حرکت به این سمت را برای خودش ممنوع کرده است.
در کنار شیوه جمعآوری زباله، اما برنامه و ساعت حمل زباله در اصفهان تاکنون مسیرهای مختلفی داشته است. از هفته‌ای یک‌بار تا رسیدن به تاریخ‌های زوج و فرد و حذف روزهای آخر‌ماه و تغییر ساعت از 9 شب به 11 شب و طرح تازه‌ای که حذف روز جمعه و حمل در روزهای زوج و فرد را به همراه داشت.
وقتی روند حمل زباله در ایران را بررسی می‌کنیم می‌بینیم اصفهان هم همه مراحل را گذرانده و شاید پرشی بزرگ از بعضی مراحل داشته است. شیوه استفاده از ماشین‌های مکانیزه جمعآوری زباله، خیلی سال است در اصفهان رواج دارد که مایه مباهات است و همین مسئله باعث سرآمد بودن اصفهان در تمیزی شهر شده است.
اما در دو سال اخیر تغییر سیستم جمعآوری و حمل زباله در اصفهان، با نارضایتی و حاشیه هایی همراه شده است و به نظر می‌رسد در صورت عدم تدبیر مناسب به ویژه با گرم شدن هوا تصویر اصفهان را در حوزه نظافت و پاکیزگی مخدوش کند.
یک شبه تصمیم نگرفتیم
طبق آمار جدید شهرداری، در روز ۸۵۰ تن پسماند تر در شهر اصفهان جمعآوری می‌شود که ۵۰ تن شیرابه است و ۳۰۰ تن از آن دفن می‌شود و غیرقابل استفاده است.
باید برای حمل و انتقال این میزان پسماند برنامه‌ای مدون به کار برد تا شهر دچار چالش نشود. قبل از اجرا شدن این طرح در شهر اصفهان، برخی معتقد بودند که شهروندان رقبت چندانی به این شیوه نشان نمی‌دهند. تغییر شیوه‌ای که سال‌ها برای مردم عادت شده بود و البته حذف جمعه تبعات خوبی به همراه نخواهد داشت؛ اما مهدی بقایی معاون محیط‌زیست و خدمات شهری شهرداری اصفهان که سکان‌دار جریان نظافت و تمیزی شهر هم هست، این تغییر را لازمه شهر اصفهان و حرکت به سمت هوشمندسازی می‌دانست.
او در مصاحبه‌ای در توضیح اجرای این طرح گفت: «حذف روزهای جمعه در طرح جدید جمعآوری زباله، سابقه ۱۰ ساله مطالعاتی داشته و یک شبه تصمیم گرفته نشده است.»
بقایی با اشاره به تاریخچه اتفاقات و تحولات روی‌داده در بخش جمعآوری زباله در شهر اصفهان گفت: «فراموشی زوج و فرد تاریخی، یکی از دلایل رفتن به سمت زوج و فرد هفتگی در طرح جمعآوری زباله است و برای آینده شهر باید آهسته‌آهسته و با هوشمندی از میزان تعداد دفعات جمعآوری زباله بکاهیم. از آبان ۱۴۰۰ تا اردیبهشت ۱۴۰۱ به مدت ۲۱۲۰ نفر ساعت جلسات کارشناسی برای اجرای طرح جدید جمعآوری زباله برگزار شد و برآورد ما این است که در کمترین زمان ممکن و با تبلیغ گسترده شهری، میزان مشارکت مردمی در طرح جدید جمعآوری زباله قابل‌قبول باشد.»
او ادامه می‌دهد: «اهداف خرد از بازنگری جمعآوری و حمل پسماند‌تر، شامل افزایش رفاه کارگران، کاهش تولید پسماند و شیرابه و کاهش پسماند خارج از نوبت است، هم‌اکنون روزهای جمعه از معابر اصلی ۴۰۰ تن زباله جمعآوری می‌کنیم، اما درصدد هستیم که کارگران در این روز استراحت کنند و این جمعآوری انجام نشود.»
او با اینکه این توضیحات را در جهت اجرایی شدن طرح جدید داد و البته طرح با اطلاع‌رسانی انجام شد، اما با اجرای طرح، مدت‌ها شهر با یک به‌هم‌ریختگی بزرگی در زباله روبه‌رو بود. عادت نداشتن مردم به این شیوه و حمل نشدن در روزهای جمعه یکی از معضلات بود. با آنکه یک سال واندی از اجرای این شیوه می‌گذرد اما هنوز مسئولان خدمات شهری اصرار دارند که طرح موفقیت‌های خوبی داشته است و باید همچنان منتظر بود.
او در قسمتی از صحبت‌هایش به حمل نکردن 400 تن زباله در شهر در روزهای جمعه گفته بود. حمل نشدن این مقدار وقتی مردم بیشترین رفت‌وآمد را در روزهای پنجشنبه و جمعه دارند، مؤید افزایش زباله رها شده در این روز در معابر است؛ درحالی‌که یکی از اهداف اجرای طرح کاهش پسماند، شیرابه و کاهش پسماند خارج از نوبت بیان شد.
بقایی گفته «بهترین راهکار برای کاهش پسماند، مشترک شدن شهرداری با شهروندان است، اعتقاد دارم ۹۸ درصد مردم از طرح جدید جمعآوری زباله، اطلاع دارند و در روزهای جمعه زباله خود را درِ منزل خود نمی‌گذارند.» این توضیحات نیز مهر تأییدی زد بر رها شدن بیش از 400 تن زباله در شهر در روزهای جمعه که خود یکی از دلایل مخالفت شهروندان و نارضایتی آن‌هاست.
تبلیغات انتظاری، فرهنگ ساز یا حساسیت‌زا؟!
حواشی طرح جمعآوری زباله پیش از اجرای آن شروع شد؛ به طوری که طی چند روز شهروندان شاهد تبلیغاتی بدیع با سوال‌هایی نامفهوم بودند که به صورت گسترده در سطح شهر منتشر شد: «از امروز شنبه‌ها زوجه!» ، «از امروز پنجشنبه‌ها فرده!» و … با انتشار این تبلیغات، موجی از انتقادات متوجه شهرداری شد؛ اما مسئولان اعلام کردند که این تبلیغات، تبلیغات انتظاری است و قرار است با جلب توجه، شهروندان را نسبت به طرح جدید جمعآوری زباله آگاه کند. از همان زمان، بیش از آنکه مردم متوجه آغاز این طرح شوند رسانه‌ها نسبت به آن حساس شدند و نوعی مقاومت میان مردم و رسانه‌ها با شهرداری شکل گرفت.
جمعه، شهر کلافه می‌شود
با آنکه گفته می‌شود شهروندان از اجرای این طرح راضی به نظر می‌رسند،گزارش مردمی ما از نقاط مختلف چیز دیگری می‌گوید. خانم نظری ساکن منطقه 8 است و از حمل زباله در منطقه گلایه دارد. او می‌گوید: «والا زباله را گفتند ساعت 11 بیرون بگذارید اما تا دو سه نصف شب بیرون می‌مونه و گاهی به دست گربه‌ها و زباله گردها پاره می‌شه. مرتب هم تو کوچه‌ها زباله می‌بینی، مخصوصا جمعه‌ها، قبلا این‌طور نبود. چند بار هم به 137 زنگ زدیم. یک هفته خوب می‌شه، اما دوباره همون وضعه.»
خانم نظری وضعیت رها شدن زباله‌ها را باعث تجمع آلودگی و منظره زشت برای محله می‌داند که در یکی دو سال اخیر بیشتر به چشم می‌آید: «البته مردم بی‌ملاحظه هم مقصرند که بی‌وقت زباله را بیرون می‌گذارند. این تغییر روزها و حذف جمعه‌ها هم مؤثر بوده، تازه مردم عادت کرده بودند. البته صبح‌ها از توی معابر اصلی می‌برند، ولی کوچه‌ها دو روز زباله می‌مونه.»
خانم احمدی ساکن منطقه 2 است و می‌گوید: «موضوع جمعآوری زباله از یه لحاظی بهتر شده، ولی نمی‌دونم چرا با اینکه درب به درب تذکر دادند، ولی باز در ساعات دیگه زباله دیده می شه، مخصوصا کنار تیر برق‌ها. شاید یکی از دلایلش اینه که جمعه‌ها جمعآوری نمی‌شه و شاید خیلی از مهمانی‌ها جمعه برقرار بشه. متأسفانه به خاطر فقر فرهنگی می‌خواهند خونه‌هاشون برای مهمان تمیز باشه و زباله‌هاشون رو تو کوچه می‌گذارند.»
خانم فروغی ساکن منطقه 10 است و توضیح می‌دهد: «ما زیاد مشکلی نداریم ولی مشکلم فقط با ساعته که اعلام می‌کنن ساعت 11 ولی تا ساعت یک نمیان ببرن و گربه‌ها این وسط کولاک می‌کنن. حالا یه شب از شانس دیرتر بذاری دیگه هیچ.»
باید قبل از اجرای طرح های جدید، به فرهنگ مردم اصفهان توجه کنیم
در بررسی برنامه جدید شهرداری برای جمعآوری زباله و حذف روزهای جمعه که دلایل مختلفی برای آن ارائه شد، گفت‌وگویی با بنت‌الهدی یزدان‌بخش دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، درباره اهمیت مدیریت حمل زباله در شهرها داشتیم که او یکی از پارامترهای اصلی برنامه‌ریزی شهری را بحث مدیریت پسماند می‌داند و می‌گوید: «توجه به این پارامتر به دلیل بحث محیط‌زیست شهری مهم است و تأثیر مستقیم روی زندگی شهروندان دارد. جدای از بحث سلامتی به احساس و ادراک خوب به شهر داشتن، مربوط می‌شود. شهروند در شهر تمیز احساس خوبی به شهر دارد. علاوه بر این، ادراک گردشگر از شهر هم به این بحث مربوط است و باید مدیریت در این حوزه به‌درستی انجام شود.»
یزدان‌بخش با اشاره به اینکه مدیریت نادرست زباله در شهر امکان زیست حیوانات موزی در شهر را زیاد می‌کند، تأکید می‌کند: «چون غذا برای این حیوانات فراهم است و حضور این حیوانات بحث سلامت در شهر را مطرح می‌کند.»او البته در ادامه طراحی شهری، معابر بزرگ و تقاطع زیاد را مؤثر در نظافت بهتر شهر دانست و گفت: «در معابر اصلی و بزرگ کار جمعآوری زباله و نظافت به‌راحتی انجام می‌شود ولی در کوچه‌های بن‌بست و معابر باریک به‌سختی یا شاید انجام نمی‌شود.»
او با اشاره به اینکه هر شهر طراحی خاص خودش را دارد و فرهنگ مردم و نوع تولید زباله آن‌ها و امکانات و بودجه مدیریت شهری نیز متفاوت است، بیان می‌کند: «هر شهر سیستم خاص خودش را ترجیحا برای مدیریت پسماند باید داشته باشد و طبق نیاز شهر باید عمل شود، البته می‌توان از تلفیق سیستم‌های مختلف دنیا استفاده کرد، اما باید بر اساس نیاز شهر باشد.»
بنا به گفته این استاد دانشگاه، بر همین اساس بعضی شهرها صرفا بر جمعآوری و امحا تمرکز دارند، برخی بر بازیافت و تفکیکی از مبدأ و بعضی بر مبدأ و تولید زباله سرمایه‌گذاری می‌کنند تا مرحله بازیافت و دفن.
او مهم‌ترین و اثرگذارترین بحث در مدیریت پسماند را فرهنگ‌سازی می‌داند و اضافه می‌کند: «به نظر می‌رسد باید برای فرهنگ‌سازی در تولید پسماند و در مبدأ و اولین جایی که تولید زباله صورت می‌گیرد، سرمایه‌گذاری کنیم. در ژاپن این سرمایه‌گذاری انجام شده و زباله خانواده‌ها مدیریت شده است. البته نمی‌توان روش ژاپن را در کشور پیدا کرد، چون فرهنگ‌ها متفاوت است و باید طبق فرهنگ مردم برنامه‌ریزی کرد.»
این دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری با تأکید بر شناسایی نقاط کور و مراکز تراکم جمعآوری زباله و رفتارهایی که باعث می‌شود شاهد زباله خارج از نوبت در معابر و کوچه باشیم، اشاره می‌کند: «باید این مسئله شناسایی و برای آن برنامه‌ریزی کرد. الان طرحی را شهرداری برای جمعآوری زباله اجرا کرد که در روزهای جمعه زباله جمعآوری نشود و خیلی تبلیغ و سرمایه‌گذاری کردند تا این مسئله را جا بیندازند، اما به نظر من این طرح شکست خورده است. به این علت که روزهای پنجشنبه و جمعه مصرف زباله در خانواده ایرانی بالاتر و عموما فراغت در این روز است. مهمانی و دورهمی خانوادگی در این روزها بیشتر است و همین مسئله باعث افزایش زباله در روز جمعه است که بسیاری از مردم زباله را از خانه بیرون می‌گذارند؛چون شاید فضایی برای نگهداری زباله ندارند. برای همین کنار تیرهای برق حجم وسیعی از زباله می‌بینیم. این اتفاق به این دلیل است که بدون توجه به مصرف مردم برنامه‌ریزی انجام شده است و مگر چقدر حذف این یک روز برای شهر صرفه‌جویی داشته است؟»
به نظر این استاد دانشگاه، یکی دیگر از دلایل زیاد دیده شدن زباله در معابر، برنامه‌ریزی نشدن برای برخی زباله‌های تولیدی خانواده‌ها مثل نخاله‌های ساختمانی کم‌حجم یا زباله حرس درختان و چوب و برگ درختان است که سیستمی برای این قبیل زباله‌ها اندیشیده نشده است. تعبیه نشدن مخازن بزرگ برای جمعآوری زباله در محل‌های تجمع زباله خارج از نوبت و در مراکز تولید زباله مثل فست فودها نیز دلیل دیگری بر تجمع زباله در معابر عنوان شد که شهرداری باید راه‌حلی بیندیشد.
معیار ما عدم انتشار آلودگی است
همان‌طور که دکتر یزدان‌بخش هم به آن اشاره کرد، توجه به نکات زیست‌محیطی و سلامت شهروندان باید در پیاده‌سازی طرح‌های مدیریت شهری لحاظ شود. طبق پیگیری ما از سازمان محیط‌زیست مبنی بر هماهنگی با محیط‌زیست برای اجرای طرح و بررسی اثرات احتمالی زیست‌محیطی آن سمیه سلیمی، کارشناس محیط زیست تأکید کرد هیچ‌گونه استعلامی از محیط‌زیست صورت نگرفته است.
بنا به گفته کارشناس مسئول مدیریت پسماند حفاظت محیط‌زیست استان، نامه‌ای مبنی بر اجرای طرح جدید حمل پسماند و حذف روز جمعه به سازمان محیط‌زیست کشور برای تعیین تکلیف ارسال شده که این سازمان در پاسخ آورده است: «ملاک عمل سازمان حفاظت محیط‌زیست در رابطه با محدودیت جمعآوری پسماندها به روزهای خاص در هفته یا ماه، عدم انتشار آلودگی محیط‌زیست و مدیریت صحیح پسماندها در تمام مراحل از مبدأ تولید تا انتقال، پردازش شده و دفع نهایی توسط مدیریت اجرایی پسماندهاست؛ لذا با توجه به وظایف محوله به وزارت کشور در خصوص مدیریت پسماندهای شهری و روستایی تمام مراحل مدیریت پسماندهای مذکور توسط شهرداری‌ها باید بر اساس شیوه‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های ابلاغی آن وزارتخانه معاونت محترم امور شهرداری‌ها، دفتر هماهنگی عمران و خدمات شهری و مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری و روستایی که با تخصیص کد ویژه و اخذ نظر از دستگاه‌های ذی‌ربط تهیه و ابلاغ شده است، صورت پذیرد.در تصمیم‌گیری شهرداری اصفهان استعلامی از این اداره کل صورت نپذیرفته است و چنانچه مدیریت پسماند شهرداری‌ها و دهیاری‌ها مطابق با وظایف قانونی در نظر گرفته‌شده در ماده ۷ قانون مدیریت پسماندها موجبات آلودگی زیست‌محیطی را فراهم آورند، موضوع بر اساس ماده ۱۸ قانون مدیریت پسماند و سایر قوانین مرتبط پیگیری خواهد شد. »
30 درصد مردم زباله خارج از نوبت دارند
طبق گزارش جهانی، عوامل مؤثر بر کاهش تولید پسماند شامل کاهش تعداد دفعات جمعآوری پسماند، جمعآوری مکانیزه پسماند، کاهش ناوگان جمعآوری و جمعآوری دوگانه پسماند باعث افزایش بهره‌وری کارکنان و ایجاد رقابت در قراردادها می‌شود؛ در واقع کاهش تعداد نوبت بارگیری زباله‌ها یک کار زیست‌محیطی است.
این تعریف باعث شده تا شهرداری به سمت کاهش تولید پسماند با کاهش روزهای هفته برود، اما باید پرسید کاهش ناوگان و تعداد نوبت بارگیری زباله وقتی مؤثر خواهد بود که بر فرهنگ‌سازی و کاهش تولید پسماند کار شده باشد. آیا مدیریت تولید بیش از 850 تن پسماند روزانه با کاهش روز آن‌هم درجمعه‌ها مؤثر است؟ میانگین سن ماشین‌های عمرانی شهر ۳۵ سال و میانگین سن ماشین‌آلات خدمات شهری ۱۶ سال است که نشان از فرسودگی این ناوگان دارد.
آیا این‌ها می‌توانند جوابگوی حمل زباله شهر در سال‌های دیگر باشند؟ بر اساس آمارها، نزدیک به ۳۰ درصد از شهروندان عادت به قرار دادن زباله منزل خود به‌صورت هر شب و خارج از نوبت محله دارند و این امر موجب برهم خوردن نظم شهری در جمعآوری زباله، کثیف شدن معابر توسط حیوانات یا دوره‌گردها می‌شود که راهی جز آموزش و فرهنگ‌سازی نیست. آیا قبل از اجرای طرح و افزایش این آمار، فکری برای کاهش این میزان از بی‌نظمی شده یا این آمار افزایش یافته است؟
به نظر می‌رسد برچسب‌زنی زباله‌های خارج از نوبت، در راستای اجرای ماده ۱۶ پسماند شکل گرفته تا با متخلفان برخورد شود. در طول مدت اجرا تعداد اخطار مطابق ماده ۱۶ قانون مدیریت پسماند ۵۵ هزار و ۷۸۶ مورد و تعداد پرونده قضایی تشکیل‌شده در این مورد ۵۰۲۵ مورد بوده است.
البته باید به این نکته توجه داشت که پیش از فرهنگ‌سازی مناسب ، اقدام قضایی تنها می‌تواند به گسترش و تعمیق نارضایتی مردم از شهرداری به عنوان یکی از نهادهای عمومی منجر شود. با این اوصاف به نظر می‌رسد شهرداری اصفهان باید با درنظر گرفتن همه شاخص‌ها از جمله فرهنگ مردم اصفهان در فرایند جمعآوری پسماند تجدید‌نظر کند. مخصوصا آنکه با گرم شدن هوا در ماه‌های آینده، پسماند دوباره به یکی از مسائل اصلی شهر اصفهان تبدیل می شود.
