«ختم آنلاین» پدیدهای است که با هجوم کرونا به زندگی روزمره دارد برجسته میشود. این نحوه برگزاری مراسم بیش از یک سال است که به وجود آمده و با یک جستوجوی ساده، لینک اخبار مرتبط را نیز نشان میدهد: ختم آنلاین 10 دقیقه 250 هزار تومان! این خبر که سال گذشته توسط خبرگزاری دولتی ایرنا بر خروجی سایت قرارگرفته بود، امسال هم با ورود کرونا به زندگی ما بازنشر و موجب واکنش کاربران و حتی تکذیب بهشتزهرای تهران شد. خبرنگار اصفهان زیبا در جستوجوهای خود از سویی به موسسهای برخورد که برای پخش برنامهای یک ساعت و نیمه از لایو اینستاگرام با حضور یک مداح و خواننده شش میلیون تومان پول درمیآورد و از سوی دیگر به خانوادههایی برخورد که برای جلوگیری از انتشار کووید 19 از شبکههای اجتماعی برای برگزاری مراسم متوفی استفاده کرده بودند. آنها برای اینکه بستری برای تسلیت افراد به خانواده متوفی ایجاد کنند، گروهی مجازی در تلگرام یا واتس اپ به نام آن مرحوم ایجاد کرده و دوست و آشنا با عضویت در گروه به این افراد تسلیت میگویند. لایوهای اینستاگرام هم در این شرایط به بستر مناسبی برای برگزاری ختم آنلاین تبدیلشده است. یک جامعهشناس نیز در گفتوگویی تلفنی با اشاره به «تغییر سبک زندگی پس از کرونا» با ما از تغییر نوع باورها سخن گفت. مرتضی پدریان با اشاره به گسترش بیماری کرونا و انتقال آن، از حذف مناسک مرگ از چرخه اجتماعی بشریت خبر داد. برگزاری مراسم ختم اموات با استفاده از فضای مجازی یکی از محصولات ساده التقاط تکنولوژی و باورهای عامه در خصوص مرگ و مناسک وابسته به آن است.
تکنولوژی، بستری برای حذف خرافه
یکی از کسانی که بهتازگی مادربزرگش را ازدستداده در گفتوگویی تلفنی از وضعیتی سخن گفت که تاکنون تجربه نشده بود. او میگفت: «به دلیل اینکه مادربزرگم خواهر و برادران زیادی داشت و بالطبع فرزندان و نوهها و اقوام بسیارِ دیگر، تصمیم گرفتیم بهجای جمع شدن دورهم، با هماهنگی کامل از فضای مجازی استفاده کنیم»، بنابراین فامیل درجهیک نیز مشمول این تصمیمگیری میشوند. این فرد داغدار ادامه میدهد: «استدلال ما این بود که اگر در تجمعِ اقوام کسی آلوده به بیماری شود، بعداً نمیتوانیم پاسخگو باشیم.» از این خاطر با حفظ فاصلهگذاری اجتماعی میت را به خاک میسپارند و بهجای اجرای تشریفات معمول، به اصل که مادربزرگ و رفتن او بوده است میپردازند. او میگوید: «این کار باعث آرامش نسبیمان شد؛ بنابراین تصمیم گرفتیم برای مراسم دیگرکسی تردد و تجمع نداشته باشد و این کار را تا آنجا ادامه دادیم که حتی بهصورت انفرادی هم برای سرسلامتی دادن حاضر نشدیم، بلکه مراسم روز هفتم را از لایو اینستاگرام پخش کردیم و با هماهنگی که با مداح و روحانیون به عملآورده بودیم، مراسم را ادامه داده و به پایان رساندیم. بقیه مراسم هم منتفی است تا وضعیت سفید شود.» وقتی درباره حس و حالش درباره اجرای مراسم مجازی پرسیدم گفت: «همه از این کار راضی بودند چون به نظرم با نصب یکی از اپلیکیشنها بهراحتی میتوان با مدعوین ارتباط زنده گرفت، بخصوص که دیگر درگیر مشکلات رفتوآمد و جای پارک و هزینههایی که بر دوش میزبان و میهمان هست، نیستیم. ما از تمام این رفتارها غافل بودیم تا اینکه کرونا با یک شوک بزرگ برمان گرداند به اصل قضیه. در دوران تکنولوژی باید از این بسترها برای حدف این نوع از مراسم استفاده کرد، چنانکه در روایات و احادیث و نص صریح قرآن هم اشارهای به برگزاری این مراسم نشده است.»
فجازی، تنها راه دورهمی برای سوگ
دومین داغدار این گزارش معتقد بود: «در شرایطی که امکان دورهمی برای برگزاری مراسم ختم در مکانهای فیزیکی مثل مساجد، حسینیهها و تکایا وجود ندارد، تصمیم بر این شد تا از فضای مجازی استفاده کنیم که اتفاقاً به نظر من خیلی هم بهتر شد.» وقتی دلیل این بهترشدن را میپرسم میگوید: «چون ختم قرآنهایی که اینجا برگزار میشد بهنوعی خودجوش و اختیاری بود و مدام از سوی بستگان و آشنایان پیام میآمد که چند بار ختم قرآن یا صلوات بهصورت انفرادی انجام شده است. برای همین به نظر میرسد حتی مؤثرتر از حضور در مسجد بود. از سویی هم به فکرمان رسید که اینطوری افراد بیشتری شرکت میکنند که کردند.» این تصمیم را پسرِ متوفی و دوستان پدر میگیرند. به گفته او: «گروهی تشکیل دادیم و بنا شد سخنرانان بهصورت آفلاین و خیلی کوتاه سخنرانی بکنند، کاری که برای مراسم چهلم نیز در فکر انجامش هستیم.» آنها به گفته این مرد داغدار سه گروه واتساپی با بیش از 700 نفر عضو تأسیس میکنند و با همرسانی لینک مراسم، در فجازی حضور بههم میرسانند. ختم قرآن و صلوات و ذکر مصیبت و یادکردِ دوستان از پدر تازه درگذشته به طول یک و نیم ساعت میشود مجلسی که به اعتقاد مجلس دار: «خوب برگزار شد، هرچند حضور فیزیکی افراد میتوانست تسلی دل مصیبتدیده باشد، ولی چارهای نبود، این تنها راهِ پیش پای ما بود.»
ختم زنده، شش میلیون تومان!
اما در این میان مؤسساتی هم وجود دارند که کارشان صرفاً برگزاری مراسم ترحیم است و البته به لطف آمدن کرونا، این روزها بساطشان داغتر شده است. مؤسس یکی از همین مراکز برگزاری ختمهای آنلاین در گفتوگو با خبرنگار اصفهان زیبا که بهعنوان مشتری به سراغش رفته است، میگوید: «از صفر تا صد مراسم شما را انجام میدهیم تنها یک کار کوچک اداری میماند که آن خرید قبر و کارهای مربوط به محل دفن است.» این موسسه که دارای سایتی پروپیمان با نمونه کارهای بسیاری هم هست، چرخه اقتصادی پروپیمانی دارد که به گفته او: «از لحظه تشییع تا هر مراسم دیگری که داشته باشید، خدمات میدهیم.» این خدمات شامل «پذیرایی با چایی، نسکافه، حلوا، خرما، پک میوه، میز و صندلی، سایبان، خواننده، مداح و نی نواز و هر خدماتی که در بهشتزهرا وجود داشته باشد، میشود.» این خدمات در منزل هم ارائه داده میشود و فقط کافی است تا به قول این مؤسس با موسسه قرارداد کتبی ببندیم. تعداد افراد حاضر در مراسم تشییع را که میپرسد میگویم 350 نفر. بهاندازه 300 نفر حسابی سرانگشتی میکند و میگوید: «12 میلیون تومان!» وقتی از وجود کرونا صحبت میکنم با لحن خاصی جواب میدهد: «حالا پروتکلهای بهداشتی را هم رعایت میکنیم. مراسم ختم آنلاین هم داریم که با مداح و خواننده و پخش یک ساعته از سایت و لایو اینستاگرام درمیآید 6 میلیون تومان.» بعد هم میگوید که پسر یکی از کلهگندهها فوت کرده و همین امروز میتوانی مراسم لایوش را تماشا کنی!
کاسبان مناسک مرگ، غلبه علم بر باور
به لحاظ جامعهشناختی در حوزه دین با چند حوزه مواجهیم که یکی از آنها «مناسک دینی» است. همان موضوعی که مرتضی پدریان، جامعهشناس نیز بر آن صحه میگذارد و هدف از برگزاری آن را «ایجاد شور و هیجان، انبساط خاطر و حمایت عاطفی اجتماعی» میداند. به گفته او، نماز جماعت، رفتارِ حج، جشنها و آیینهای دینی جزو مناسک دینی است. این استاد دانشگاه از مناسک دیگری هم یاد میکند که به آنها میگوییم «مناسک کفنودفن: جامعهشناسی مرگ. در جامعهشناسی مرگ، هدف از برگزاری مناسک بهنوعی حمایت یا همدردی عاطفی با خانواده متوفی است.» پدریان به نکته دیگری هم اشاره میکند که ریشه در باورهای دینی ما دارد. او میگوید: «ما با حاضر شدن بر سر قبر متوفی در مراسم ختم یا تشییعجنازه یک نوع صواب و نوعی گذشت از گناه را از طرف مردم برای آن شخص طلب میکنیم، اکنون اما اتفاقی افتاده است: براساس گسترش بیماری کرونا و انتقال آن، برگزاری مناسک مرگ از چرخه اجتماعی بشریت حذفشده است.» اما سؤال اینجاست که آیا با رواج این سبک از مناسک دینی، «همدردی» ازدسترفته است؟ این استاد دانشگاه میگوید: «باید اسمش را بگذاریم اجبار اجتماعی برای عدمحمایت عاطفی؛ یعنی فرد بهصورت اختیاری این کار را انجام نداده است و هیچ نقشی در این نوع سبک زندگی نداشته و ندارد.» در این مناسک همچنین رفتارهایی داریم نظیر ختم قرآن، ذکر صلوات و خواندن فاتحه و گریستن. اینها به اعتقاد پدریان «زمانی دارای بیشترین بسامد معنایی است که جمعی برگزار شود.» به عقیده او، در مناسک مرگ عدهای «کاسبان مرگاند» مثل «نوحهخوانها، خیریههای تاج گل، گلفروشیها، مؤسسات خدماتدهنده و کسانی که شیوه درآمدزایی خود را تغییر داده و اکنون از فضای مجازیِ مرگ درآمد کسب میکنند.» پدریان میگوید: «آنها که به فضای مجازی روی آوردهاند، یک امر جمعی را از فضای عمومی به فضای خصوصی منتقل کردهاند، بیآنکه آن شور سابق را داشته باشند.»
حمله کرونا به زیست اجتماعی مردم
این عمل اما بیش از آنکه طبقاتی باشد، اعتقادی است، چون به نظر این جامعهشناس «ممکن است بخشی از کسانی که ختم آنلاین میگیرند، توان مالی داشته باشند اما اینجا الزاماً بحث تمکن مالی نیست، بحث حوزه باور هم هست. شاید باور فرد این باشد که اگر برای پدرش در فضای مجازی مداحی کنند، او به آرامش میرسد؛ بنابراین الزاماً مسئله درآمد هم نیست و ارتباط خیلی تنگاتنگی با طبقه اجتماعیاش ندارد.» از سوی دیگر نیز به اعتقاد پدریان «حوزههای باوری ما در رابطه با مرگ، بهشدت در حال تغییر است. مردم پس از کرونا متوجه شدند که میشود آدم بمیرد و فاتحه برایش گرفته نشود. میشود آدم بمیرد و تشییعجنازه هم برایش انجام نشود. میشود آدم بمیرد و هیچ تغییری در زندگی اجتماعی ما ایجاد نشود. بنابراین نظر من این است که کرونا تغییرات عظیمی را در حوزه باورهای ما ایجاد کرد و چنانچه پایدار باشد، حتماً در آینده زیست اجتماعی ما تأثیرگذار است. مردم باورهایشان را نسبت به بخشی از اجرای مناسک تشییعجنازه ازدستدادهاند. این ماسک مناسک باوری است و فکت نیست، واقعیت نیست. علم به مردم نشان داده است که برای جلوگیری از ابتلا به بیماری کرونا در محیطهای جمعی باید فاصله اجتماعی را رعایت کنند. این را علم به من القا میکند. اینجا غلبه علم بر حوزه باورها بسیار سنگین میشود.»
