در گفت‌وگویی مفصل با منصور شیشه‌فروش، به شرح استراتژی‌های مدیریت بحران در مصاف با این بحران پرداخته‌ایم. این روزها با نگاهی به آسمان اصفهان در می‌یابیم که نه‌تنها میزان آلودگی هوا حتی با وجود شیوع کرونا و گرانی سوخت و خوابیدن صنایع کم نشده، بلکه به گفته مدیرکل محیط‌زیست استان اصفهان، «تا ششم خرداد 99، تنها 4 روز هوای پاک داشته‌ایم!»
این همه آلودگی از کجا آمده است؟!
به نظر می‌رسد که این آلودگی‌ها، محصول فعالیت یک سال و دو سال نباشد، بلکه از شمال تا به جنوب این استان پهناور، به دلایل عواملی مثل فعالیت کوره‌های آجر پزی و زغال‌سازی، تولید بی‌رویه خودرو، مصرف بنزین بی‌کیفیت و مازوت، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و خشکسالی، ارائه اطلاعات خام و غلط از سوی نهادهای مربوط به مطبوعــــــات، تاسیـــــــس شهرک‌های صنعتی و صنایع مادر، تعویق پنج‌ساله جمع‌آوری خودروهای فرسوده به نسبت میانگین کشوری، مدیریتِ رفعِ تکلیفی برای تولید گزارش عملکرد و بسیاری دلیل دیگر که مسئولان بهتر می‌دانند، رویِ هوای سالم را ندیده ایم! کارشناسان محیط‌زیست نیز معتقدند سال‌هاست منابع گرمایش خانگی و صنایع، مانع تجمع ابر بر سر شهر شده و بنابراین، دیگر کمتر برف و باران چهره اصفهان را می‌شوید، چنانکه بیش از یک میلیون و صدهزار مشترک گاز در استان وجود دارند و هر خانه یک منبع آلودگی بالفعل محسوب می‌شود. این‌ها به کنار، یکی از مهم‌ترین نکات تشدیدکننده آلودگی هوا پس از صنایع، سوخت بی‌کیفیت و وجود خودروهای فرسوده در ناوگان حمل‌ونقل شهری و رشد قدرت خرید طبقه متوسط در به‌دست‌آوردن وسیله نقلیه شخصی است؛ مسئله‌ای که گمان می‌رفت با گران‌شدن خودرو دچار شیب نزولی شود اما نشد! از طرفی نیز بیش از نیمی‌از شهرک‌های صنعتی اصفهان به دلایل بسیاری نظیر تحریم‌ها، نبود مواد اولیه، نوسانات ارزی و شیوع کرونا حتی دیگر دود هم تولید نمی‌کنند. بنابراین مشخص نیست چه کسی این همه آلودگی ایجاد کرده؟! یک تحلیل خطی در این‌باره می‌گوید: «نداشتن طرح جامع علمی‌و عملی، موازی‌کاری، نبود ضمانت اجرایی قوانین و مدیریت یکپارچه شهری، نگرش سلیقه‌ای و نبود کنترل آلاینده‌ها از جمله عوامل پیشروی آلودگی هوا در کلان‌شهرهای کشور از سوی کارشناسان اعلام شده است.»
قانون هوای پاک چیست و به چه درد می‌خورد؟
مدیر کل محیط‌زیست استان گفته بود: «اصفهان آلوده‌ترین کلان‌شهر کشور در سال 98 بوده است!» این نشان می‌دهد قصه آلودگی هوای اصفهان سر دراز دارد، با این حال، آن‌قدر‌ها هم نباید بدبین بود، زیرا در این میانه قانونی کاغذی داریم که به آن می‌گویند: «قانون هوای پاک!» قانونی که سازمان محیط‌زیست عهده‌دار اجرای آن است و دبیرخانه‌ای هم در این سازمان دارد که دستورالعمل‌های صادرشده را پیگیری کرده و به دستگاه‌ها ابلاغ می‌کند، کاری که «تکلیف قانونی» این سازمان محسوب می‌شود. بنابراین بد نیست بدانید که قانون هوای پاک در مرداد 1396 تصویب شده و دارای 34 ماده و 39 تبصره است. مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان می‌گوید: «در این قانون دقیقا معین شده که تکلیف هربخش چه هست و از نظر قانونی باید چه کاری انجام بدهد.» او با موشکافی تعریف«آلودگی هوا» از منظر این قانون ادامه می‌دهد: «آلودگی هوا انتشار یک یا چند آلاینده در هوای آزاد، اعم از آلاینده‌های جامد و مایع و گاز است که بو و صدا نیز شامل آن می‌شود، به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را تغییر بدهد و برای سلامت انسان و موجودات زنده ایجاد اشکال کند و باعث ازمیان‌رفتن سطح رفاه عمومی‌بشود و حتی بر آثار و ابنیه نیز تاثیراتی داشته باشد!» شیشه‌فروش بر اساس این تعریف، منابع آلوده‌کننده را به دو دسته«طبیعی» و «غیرطبیعی» تقسیم کرده و می‌گوید: «آلاینده‌های طبیعی مانند طوفان‌های گردوغبار، طوفان شن، آتش‌سوزی جنگل، سوزاندن بقایای گیاهان کشاورزی یا فضای سبز شهری است که به کشاورزان و شهرداری‌ها توصیه می‌کنیم این دو مورد آخر تحت هیچ عنوانی انجام نشود، مگر در مورد آفات نباتی خاص که چاره‌ای جز سوزاندن برای آنها وجود ندارد.» دسته دوم یا غیرطبیعی‌ها که به گفته او منشأ انسانی دارند و شامل بیش از 90درصد آلودگی‌ها می‌شوند: «این آلودگی‌ها دارای منابع ثابت و متحرک هستند. منبع متحرک به هر گونه وسیله نقلیه موتوری و غیرموتوری که در اثر حرکت ایجاد آلودگی کند اطلاق می‌شود و منبع ثابت، به هرگونه منبع از قبیل صنایع عملیات معدنی، کشاورزی، بخش‌های خدماتی، تجاری، اداری و خانگی که در محلی ثابت و صاحب انتشاردهنده آلودگی باشند. نیروگاه‌های برق، وسایل گرمازا و موتورخانه‌ها نیز جزو این دسته محسوب می‌شوند.»
از معاینه فنی تا یوروچهار، همه را اعمال قانون می‌کنیم!
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به جلساتی که در روزهای گذشته در استانداری با محوریت قانون هوای پاک داشته‌اند، می‌گوید: «اعضا مکلف شدند تا موارد طرح‌شده‌ای مانند معاینه فنی وسایل نقلیه موتوری سبک و سنگین و موتورسیکلت‌ها را به منظور صحت عملکرد وسایل در زمینه‌های فنی، ایمنی و کنترل آلاینده‌های هوا و صدا به‌وسیله تجهیزات مکانیکـــــی و الکترونیکـــــی هشداردهنده دنبال کنند.» او با اشاره به رشد 24درصدی معاینه فنی توسط پلیس راهنمایی و رانندگی از ابتدای سال جاری تاکنون ادامه داد: «در شهر اصفهان 7 مرکز معاینه فنی و در استان اصفهان 51 مرکز معاینه فنی وجود دارد که از این میان 10 مرکز مختص خودروهای سنگین است. در سال گذشته نیز 140 هزار برگ معاینه فنی در سطح استان صادر شده است.» البته به گفته او، «هنوز مرکز معاینه فنی موتورسیکلت‌ها ایجاد نشده و بر عهده شهرداری اصفهان است که در این زمینه پیگیری‌هایی انجام شده و قرار است 10 هزار موتورسیکلت برقی جایگزین موتورسیکلت‌های موجود شود.» از طرفی هم «به‌تازگی 100 دستگاه اتوبوس اسکانیای مجهز به سیستم فیلتر ذرات به وسیله شهرداری وارد چرخه حمل و نقل شهری شده است.» شیشه‌فروش می‌گوید: «در نهایت شهرداری‌ها و اداره حمل‌ونقل جاده ای و راهداری موظف‌اند تا برای معاینه فنی و اعمال قانون خودروهای سبک و سنگین اقدام کنند. همچنین تعداد 246 دوربین در مناطق مختلف اصفهان برای طرح زوج و فرد نصب شده که هدف استفاده از آنها پایش تخلفات، کنترل سرعت، رصد خط عابر پیاده و معاینه فنی در محدوده ترافیکی برای اعمال قانون است.» او همچنین با اشاره به وظیفه شرکت پخش فرآورده‌های نفتی می‌گوید: «این شرکت موظف شده است سوخت تولیدی بنزین، نفتِ گاز و نفت سفید را مطابق با استاندارد ملی در تمام جایگاه‌ها عرضه کند. 340 جایگاه عرضه سوخت در استان وجود دارد که شرکت پخش موظف به تامین آنها شده و محیط‌زیست نیز باید در این زمینه بر جایگاه‌ها نظارت مستمر داشته باشد تا سوخت یورو چهار داشته باشند.»
پایش آنلاین آلودگی، زیر ذره‌بین محیط‌زیست!
معاینه فنی موتورخانه اداراتی که گاز مصرف می‌کنند نیز از جمله مواردی است که به گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان مورد بررسی قرار می‌گیرند، بنابراین «بنا شده تا اداره استاندارد، شرکت گاز و سازمان نظام مهندسی ساختمان مجددا دستورالعمل‌ها را برای معاینه فنی موتورخانه ادارات پیگیری و به این اماکن ابلاغ کنند تا از انتشار گاز جلوگیری شود.» این موضوع در دبیرخانه به وسیله سازمان محیط‌زیست انجام می‌شود. همچنین مقرر شده محدوده و حریم شهرها در کمیسیون‌های تخصصی پیگیری شوند. شیشه‌فروش می‌گوید: «با این روش هر گونه احداث، توسعه و تغییر خط تولید واحدهای تولیدی صنعتی و معدنی، مستلزم رعایت مقررات در محدوده شهرها خواهد بود و سازمان محیط‌زیست آنها را مورد ارزیابی زیست محیطی قرار خواهد داد.» اینگونه «واحدها و پروژه‌های بزرگ و متوسط با راه‌اندازی سامانه‌های پایش بر خطِ آنلاین و ارسال اطلاعات روزآمد به مرکز پایش و کنترل محیط‌زیست، رصد می‌شوند. همچنین قرار شده است سازمان محیط‌زیست تمام این صنایع را یک بار دیگر مورد ارزیابی زیست‌محیطی قراردهد و صدور و تمدید پروانه‌های این دستگاه‌ها را منوط به اجرای موارد یاد شده کند.» سازمان محیط‌زیست در ادامه مکلف شده است که «تمامی‌واحدهای صنعتی و تولیدی، عملیات معدنی، خدمات عمومی مثل کوره‌های آجر پزی و کارگاه‌هایی که آلودگی آنها بیش از حد مجاز است و حتی کارگاه‌هایی را که در شهرها هستند مشخص کرده و به‌وسیله تیم عملیاتی که در این سازمان تشکیل می‌شود، به بازرسی و ارزیابی تمام این واحدها با همکاری سازمان صنعت و معدن، شرکت شهرک‌های صنعتی، اداره تعاون و کار و رفاه اجتماعی و شهرداری‌ها بپردازد و مراتب را با تعیین نوع، میزان آلودگی، وسعت منطقه تحت تاثیر و حساسیت منطقه مشخص نموده، به مالکان و مسئولان آنها اعلام کرده، اخطار بدهد و حتی آن‌هایی را که بیش از میزان استاندارد آلودگی ایجاد می‌کنند، جریمه کند.» بر این اساس «شهرک‌ها و واحدهای تازه‌تاسیس نیز باید حداقل در جانمایی، تمام الزامات زیست‌محیطی را رعایت کرده و 10درصد از فضای خود را به ایجاد فضای سبز، بر حسب نوع اقلیم آن منطقه اختصاص بدهند تا در خصوص ایجاد هوای پاک، موثر افتد.» همچنین «واحدهای صنعتی که به طور متوسط پنجاه نفر به بالا نیرو دارند، باید به صورت مستمر به پایش و کنترل آلودگی هوا بپردازند.» به گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان «آنها مکلف به ایجاد واحد سلامت بهداشت محیط شده اند. این افراد همچنین باید به طور مرتب با سازمان‌های صنعت و معدن و محیط‌زیست در جهت رعایت الزامات ایمنی، بهداشتی و آلودگی هوا ارتباط برقرار کنند.»
غبار را با وظایف سازمان منابع طبیعی می‌خوابانیم.
شیشه‌فروش می‌گوید: «در جلسه یادشده بر افزایش سرانه فضای سبزِ هم‌خوان با اقلیم شهرها، به خصوص در شهرهایی که صنعتی هستند، تاکید شد تا هم صنایع و هم شهرداری‌ها با مصرف بهینه آب و با الزاماتی که باید در انتخاب گونه‌های گیاهی بشود، سرانه فضای سبز را با موقعیت اقلیمی‌متناسب سازند.» به گفته او «در طرح‌های بیابان‌زدایی، یکی از عوامل ایجاد آلودگی هوا، انتشار گرد و غبار است که از کانون‌های بیابانی بر می‌خیزد. قرار شده است سازمان منابع طبیعی در این زمینه اقدامات ویژه‌ای انجام بدهد.» مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به شرایط خاص جغرافیایی استان ادامه می‌دهد: «10میلیون و 700 هزار هکتار سطح استان است که 3 میلیون و 200 هکتار آن بیابانی است. ما در این شرایط 16 کانون فرسایش بادی شناخته شده داریم که یک میلیون و 90 هزار هکتار وسعت دارد.» به اعتقاد او «این‌ها کانون‌های مستعد تولید گردوغبار هستند. از طرفی نیز استان اصفهان با کویرهای برخی از استان‌های دیگر هم‌پوشانی دارد، یا به قولی با آنها موزاییک است. ما موزاییکیم با کویر مرنجاب در قم و سمنان، همچنین با کویرهای یزد در انارک و جندق که کویر سیاه‌کوه می‌شود. از طرف دیگر موزاییکیم با کویرهای استان خراسان جنوبی که در طریق‌الرضاست. بنابراین هم کانون‌های گرد و غبار داخل استانی داریم و هم خارج استانی.» شیشه فروش می‌گوید: «در این زمینه نیز به سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور نامه نوشته‌ایم که هم‌زمان با استان اصفهان، در استان‌های دیگر هم کارهای کنترل بیابان با اجرای طرح‌های بیابان‌زدایی، پیگری شود.» او توضیح می‌دهد که «سال گذشته با اعتباراتی که در اختیار سازمان منابع طبیعی گذاشته شد، اقداماتی در جهت کنترل کانون‌های بیابانی انجام گرفت، از جمله اینکه با صرف 19 میلیارد و 200 میلیون تومان، 1480 هکتار نهال‌کاری در عرصه‌های بیابانی اصفهان، برخوار، نایین و… انجام شد تا از انتشار گردوغبار جلوگیری شود.» همچنین «2هزار هکتار عملیات روان‌آب‌ها انجام گرفت و در 305 هکتار از کانون‌های شنزار، با 24 میلیارد تومان اعتبار مالچ پاشیده شد. 50 کیلومتر بادشکن غیر زنده نیز روی تپه‌های شنی ایجاد شد و 200 کیلومتر بادشکن زنده در اطراف مزارع جهت جلوگیری از تبخیر و بهره‌وری آبیاری و جلوگیری از فرسایش بادی اجرا شد. از طرفی هم در مساحتی 4000 هزار هکتاری با موش‌ها مبارزه شد، چون این جوندگان در این مناطق طاغزارها را از بین می‌برند.» این فعالیت‌ها به گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، در مناطق کویری اجرا شده است. همچنین «11کیلومتری بادشکن غیرزنده در دشت سجزی به منظور جلوگیری از حرکت شن‌های روان به سمت استان اصفهان احداث شده است.» امسال نیز به گفته او «با برنامه‌ریزی‌هایی که انجام شد، تقریبا 10 و نیم میلیارد تومان اعتبار در مرحله اول، در اختیار سازمان منابع طبیعی گذاشته شده که صرف 900 هکتار نهال‌کاری در اطراف اصفهان، آران و بیدگل، انارک و… شده که هدف آن تثبیت شن‌های روان است. همچنین 2هزار هکتار آبیاری مراقبتی، هزار هکتار مدیریت روان‌آب‌ها و 2هزار هکتار جنگل دست‌کاشت در دستور کار قرار دارد که همه برای پیشگیری از بیابان‌زایی و عدم ایجاد کانون‌های گرد و غبار انجام می‌شود.» از جمله اقدامات دیگری که صورت گرفته است می‌توان به «ساماندهی معادن خاک‌رس و کوره‌های آجرپزی که در اطراف اصفهان هستند اشاره کرد.»
به گفته شیشه‌فروش «سازمان صنعت و معدن موظف شد سایت‌هایی را برای انتقال این کوره‌ها طراحی کند و سازمان محیط‌زیست نیز مکلف شد تا پیگیری‌های لازم را جهت سامان دهی انجام دهد.»
سناریوهای دانشگاهی برای گندزدایی از هوای آلوده
در نهایت پای مطالعات دانشگاهی نیز به این حوزه آلوده از سال گذشته باز می‌شود. مدیر مدیریت بحران استانداری اصفهان می‌گوید: «در این زمینه چهار مطالعه از سال گذشته تاکنون با همکاری دانشگاه اصفهان، دانشگاه صنعتی، سازمان محیط‌زیست کشور، سازمان محیط‌زیست استان و شهرداری اصفهان انجام شد.» این مطالعات به گفته او «در راستای بازنگری برنامه جامع کاهش آلودگی هوا و به روزرسانی این برنامه بوده است که محیط‌زیست در حال پیگیری آن است.» دانشگاه صنعتی مطالعات خود را بر«منشأیابی سهم‌بندی کانون‌های تولید گردوغبار» متمرکز کرده و دانشگاه اصفهان در زمینه«بررسی سیاهه انتشار منابع آلودگی هوا» در حال فعالیت است. سازمان محیط‌زیست کشور نیز «به بررسی سیاهه انتشار هشت کلان‌شهر کشور» پرداخته است. شیشه‌فروش از تصویب همه این مطالعات در جلسه خبرداده و می‌گوید: «این مطالعات را سازمان محیط‌زیست بررسی کرده تا بازنگری‌ها انجام و تبدیل به سناریوی کاهش آلودگی هوا شود. اینگونه وظایف هر دستگاه به آن ابلاغ خواهد شد.» همچنین به گفته او «صحبت از ایجاد قرارگاه عملیاتی در جهت پیشگیری و کنترل آلودگی هوا در سازمان محیط‌زیست» به میان آمده است تا «بتوان در جهت تحقق هر یک از وظایفی که برای دستگاه‌ها مشخص شده، پیگیر بود. بر این اساس، استراتژی‌های مرتبط با پیشگیری و کنترل آلودگی هوا تدوین و به همه دستگاه‌ها ابلاغ شده و هر کس می‌داند که به چه شکل باید کار بکند.»
تقویت سیستم‌های پیش بینی، آلودگی هوا هم مثل کرونا!
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان از ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا نیز سخن می‌گوید: «9 ایستگاه متعلق به شهرداری اصفهان است که همه فعال هستند و سیستم‌ها کالیبراسیون و نگهداری شده و می‌توانند ذرات دو و نیم میکرون دی‌اکسید گوگرد، دی‌اکسید کربن و اوزون را تشخیص بدهند.» دیگر ایستگاه‌های سنجش آلاینده‌ها هم در اختیار محیط‌زیست است که «12 ایستگاه است و در خیابان‌های دروازه‌دولت، خرازی، پروین، احمدآباد، آزادی، رودکی و… مستقر هستند.» به گفته او «قرار شد گروهی با حضور شهرداری و سازمان‌های محیط‌زیست و هواشناسی برای بررسی‌های فنی میزان آلاینده‌ها تشکیل شود.» سازمان هواشناسی همچنین موظف شده است تا به گفته شیشه‌فروش «سیستم‌های پیش‌بینی خود را برای بررسی مستمر وضعیت آلودگی هوا و گزارش آن به سازمان محیط‌زیست و مرکز بهداشت، تقویت کند. سازمان محیط‌زیست نیز موظف است تا در این ایستگاه‌ها میزان آلایندگی را بسنجد تا چنانچه هوا در شرایط اضطرار قرار گرفت به مرکز بهداشت گزارش بدهد و مرکز بهداشت نیز مانند رویه بیماری کرونا که تدابیری اندیشید و طبق پروتکل‌ها اقدام کرد، در این زمینه نیز اقدام کند.» او در ادامه از جلسه ای تخصصی نیز خبر می‌دهد که «کمیته سلامت دانشگاه علوم‌پزشکی زیر نظر ستاد کرونای استان، با حضور متخصصان پزشکی در حوزه ریه، قلب، عروق و… در حال تدوین پروتکل‌های ویژه بهداشتی در زمینه بیماری کرونا و اثرات آن در زمینه آلودگی هوا و اثرات آلودگی هوا بر کرونا هستند تا نتایج و نحوه استفاده از این پروتکل‌های بهداشتی را به اطلاع عموم برسانند. همچنین قرار شده است صداوسیما مصوبات این کمیته را به طور مرتب اعلام کند.»
بعد از این چه باید کرد؟ گاوخونی را احیا کنید!
شیشه‌فروش می‌گوید: «به سازمان جهاد کشاورزی و شهرداری‌ها اعلام کرده‌ایم که حتما باید پسماندهایشان را ساماندهی کنند. همچنین انباشت و سوزاندن پسماندهای صنعتی و خانگی در معابر و فضاهای باز ممنوع است.» او ادامه می‌دهد: «اکنون می‌گوییم آلودگی هوا به خاطر استقرار صنایع در شعاع شهرهاست، خب، از حالا به بعد باید چه کار کرد؟» مدیرکل مدیریت‌بحران استانداری اصفهان می‌گوید: «قرار شده است تا اداره راه و شهرسازی به مشاورانش اعلام کند که برای توسعه تمام طرح‌های جامع و تفصیلی شهرها، شهرک‌ها و شهرهای جدید و همچنین طرح‌های‌هادی روستاها در بنیاد مسکن، در ابتدا به بررسی و مطالعات زیست محیطی و آلودگی منابع آب، خاک و هوا پرداخته شود و سپس رعایت حریم‌های قانونی معابر، حمل‌ونقل، تراکم ساختمان و… طوری طراحی شود که متناسب با شرایط اقلیمی، معیارهای زیست‌محیطی، شرایط استانداردی که به آنها ابلاغ شده و در جهت پیشگیری از انتشار آلاینده‌های هوا باشد.» او ادامه می‌دهد: «موقعیت خاص جغرافیایی استان شرایطی را ایجاد کرده که متاسفانه درگیر پدیده‌های جوی نظیر کم‌بارشی و پایداری مستمر هوا در مناطق مختلف شده‌ایم. ما از سازمان محیط‌زیست کشور درخواست داریم که از سویی متناسب با شرایط آلاینده و وضعیت جغرافیایی استان اصفهان، تالاب گاوخونی را احیا کند و از سوی دیگر اعتباراتی را برای اجراکردن طرح وظایف دستگاه‌ها در قانون هوای پاک به استان اصفهان و محیط‌زیست بدهند تا اجرایی شود. از سازمان منابع‌طبیعی کشور نیز درخواست داریم که در جهت کنترل کانون‌های گردوغبار و بیابانی استان توجه خاصی به استان اصفهان داشته باشد.» مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان درپایان می‌گوید: «همه این استراتژی‌ها عنوان و دنبال می‌شود، درست مثل کارهایی که برای کرونا انجام می‌دهند ولی می‌بینید که شرایط اینگونه است!»
