نگاهی به پیدایش احزاب در ایران از 1320 تا امروز

فکر تشکیل حزب واحد پس از شهریور 1320 در اذهان شکل گرفته بود. به‌خصوص آنکه وجود حزب توده و فعالیت گسترده آن پاره‌ای از رجال و فرهیختگان را بر این باور کشاند که باید در مقابل فعالیت و تبلیغات گسترده حزب توده، حزب قدرتمند دیگری به وجود آید که بیشتر جنبه ملی‌گرایانه و ناسیونالیستی داشته باشد، اما اوضاع آشفته کشور مجال چنین فعالیتی را نمی‌داد. تا اینکه قوام‌السلطنه در دوره انتخابات مجلس چهاردهم این فکر را به طور جدی جامه عمل پوشاند. اصول این حزب بر مبنای عقاید خود قوام‌السلطنه استوار بود و بر این مبنا که شاه یک مقام تشریفاتی است و اختیاراتش باید در حد قانون اساسی باشد، دور می‌زد. حزب دموکرات ایران (Democratic Party) در تاریخ ۹ تیر ۱۳۲۴ به دستور نخست‌وزیر وقت احمد قوام و در پی یک نطق رادیویی تأسیس شد.
هیئت مؤسسِ حزب، ۲۹ تیر ماه تشکیل جلسه داد و قوام‌السلطنه برای جلوگیری از نگرانی روس‌ها مظفر فیروز را به معاونت رهبر کل حزب منصوب کرد و در کنار او احمد آرامش را که تعدیل‌کننده گرایش به شوروی بود به عنوان دبیرکلی انتخاب کرد.
 روزنامه‌های دموکرات «ایران»،‌ «بهرام»،‌ «دیپلمات» و «کارگران ایران» به عنوان ارگان‌های حزب مزبور منتشر می‌شد. از جمله اعضای این حزب می‌توان به افرادی چون حسن ارسنجانی، محمود محمود، داریوش فروهر اشاره کرد که در این میان حسن ارسنجانی تا مقام وزارت پیش رفت و از صحنه گردانان اصلاحات ارضی در دولت علی امینی شد.
قوام هدف خود را تشکیل حزب، وحدت طبقات مختلف به‌ویژه آزادی‌خواهان و رشد دموکراسی اعلام کرد. حزب دموکرات دارای برنامه گسترده و آیین‌نامه‌ای در چهارده ماده و مرامنامه‌ای تفصیلی در یازده ماده بود. در مرامنامه حزب، تساوی حقوق زن و مرد و حق شرکت زنان در انتخابات، ریشه‌کن کردن بیکاری، ساختن درمانگاه و مدارس و طرح آبیاری روستاها آمده بود. قوام با تشکیل حزب پایگاه خود را در رأس دولت مستحکم‌تر کرد. حزب توانست با برنامه سازمان یافته در برابر شاه و دربار به مقابله بپردازد. با این حال، پیوستن افراد گوناگون با گرایش‌ها و اهداف مختلف و بعضا متضاد، زمینه شکاف و اختلاف در حزب را فراهم ساخت و در واقع برخی زمینه‌های پیدایش و گسترش حزب، خود به اسباب و عوامل فروپاشی آن انجامید.
حزب ظرف مدت کوتاهی گسترش یافت و در اکثر شهرستان‌های ایران به استثنای آذربایجان و کردستان شعبه‌هایی دایر کرد. قوام سعی داشت با ایجاد این حزب و توجه به حال کارگران و مستضعفان، قدرت حزب توده را در جامعه کم کند. قوام با تعدیل روابط کارفرما و کارگر و تعیین مزد و حقوق کارگران توانست دسیسه‌های حزب توده را در تجزیه ایران خنثی کند.
 او در کابینه اصلاحی خود در 1325 وزارتخانه‌ای به عنوان وزارت کار تأسیس کرد و ریاست آن را به سلمان اسدی از فعالان حزب داد و توانست قدرت حزب را در کشور افزایش دهد. به طور خلاصه، می‌توان تأسیس حزب توسط نخست‌وزیر،‌ استفاده از امکانات دولتی، ترس از حزب توده و دخالت کشورهای غربی را مهم‌ترین عوامل رشد قابل توجه حزب دموکرات ایران دانست.
 به هر روی، حزب دموکرات ایران یک ماه پس از تأسیس، با حزب ایران و حزب توده ائتلاف و جبهه موتلفه احزاب آزادی‌خواه را تأسیس کرد و به سران حزب ایران نیز توصیه کرد که با پیشه‌وری و سران فرقه دموکرات کردستان رابطه برقرار کنند.
 با وجود این،‌ قوام در پی اجرای برنامه‌های خود بود و به رغم همه وعده و وعیدهای خود به احزاب مخالف، هواداران حزب دموکرات ایران در 14 مرداد 1325 با حمله به دفاتر حزب توده ایران، جنگ را آغاز کردند. متعاقب این درگیری، جنگ تبلیغی روزنامه‌های این دو حزب شروع شد. این درگیری‌ها پس از خروج اعضای حزب توده از کابینه قوام شدت بیشتری به خود گرفت تا آنکه پس از ختم غائله آذربایجان،‌ قوام با استفاده از فرصت مناسبی که به‌دست آورده بود،‌ انتخابات دوره پانزدهم مجلس را آغاز کرد و به‌رغم همه اعتراضاتی که از سوی جناح‌های گوناگون اعم از راست و چپ صورت گرفت،‌ اکثر نامزدهای حزب دموکرات را از سراسر کشور به مجلس گسیل داشت. حزب دموکرات تا زمان صدارت قوام و حل بحران آذربایجان در قدرت بود، اما بعد از سقوط قوام‌السلطنه و از بین‌رفتن حمایت دولتی دچار تشتت و منحل شد.
منبع:
کتاب خاطرات سلطنت سیاسی- احمد آرامش
کتاب حزب دموکرات ایران و تحولات دهه 1320