سیاست تک‌فرزندی در چین و عواقب اجتماعی ناگوار آن

مرگ فرزند برای همه والدین اتفاقی بسیار غم‌‌انگیز و خانمان‌‌سوز است؛ اما برای والدین چینی، از دست دادن تک‌فرزندی که دارند می‌‌تواند فروپاشی اقتصادی را هم به آسیب‌‌های عمیق روحی و روانی اضافه کند. این یکی از نتایج پروژه مطالعاتی من درزمینه سوگ والدین است که از سال 2016 تاکنون آن را در چین انجام می‌‌دهم. از سال 1980 تا 2015، دولت چین زوج‌‌ها را به داشتن تنها یک فرزند محدود می‌‌کرد. من با بیش از 100 والد چینی که زندگی مشترکشان را در طول این دوره آغاز کردند و از آن زمان تاکنون تک‌فرزند خود را به دلیل بیماری، تصادف، خودکشی یا قتل از دست داده‌‌اند، مصاحبه و گفت‌‌وگو کرده‌‌ام. این زوج‌‌ها که در زمان مرگ فرزندشان سن باروری را رد کرده بودند، دیگر قادر نبودند فرزند دیگری به دنیا بیاورند.

در سال 2015، دولت چین محدودیت تعداد فرزندان را به دو عدد افزایش داد، تلاشی در راستای اینکه نرخ زادوولد را که نزولی شده بود، افزایشی کند و بدین ترتیب به جمعیتی که در حال پیر شدن بود، جان تازه‌‌ای بدهد. در ماه مه سال 2021، دولت چین اعلام کرد که خانواده‌‌های چینی می‌‌توانند تا سه فرزند هم داشته باشند.

سیاست جدید «سه فرزندی» به‌‌طورکلی با واکنش نسبتاً سرد و نه‌‌چندان مشتاقانه چینی‌‌ها مواجه شد. بسیاری از زوج‌‌های چینی می‌‌گویند که تمایلی به داشتن چند فرزند ندارند و عکس آن را ترجیح می‌‌دهند، آن‌هم به دلیل هزینه‌‌های فزاینده تربیت و پرورش فرزند، پیچیدگی‌‌هایی که این موضوع برای زنان در راه رسیدن به رؤیاها و آرزوهای شغلی‌‌شان ایجاد می‌‌کند و همچنین کم شدن تمایل و ترجیح افراد به داشتن فرزند پسر.

والدینِ بدون فرزندی که با آن‌‌ها مصاحبه کردم به من گفتند که حالا که دولت آن‌‌ها دارد از سیاست پیشین خود درزمینه برنامه‌‌ریزی برای زادوولد فاصله بیشتری می‌‌گیرد، این احساس به آن‌‌ها دست داده است که انگار فراموش شده‌‌اند چراکه این همان سیاستی است که باعث شد آن‌‌ها در سنین پیری‌‌شان داغ‌دیده، تنها و در شرایطی ناامن و پرمخاطره به حال خود رها شوند، آن‌هم در کشوری که فرزندان مهم‌‌ترین نقطه اتکا و پشتوانه افراد در سنین پیری‌‌شان محسوب می‌‌شوند.

داشتن و از دست دادن تک‌فرزند

سیاست تک‌فرزندی چین یک پروژه عظیم در راستای مهندسی ساختار جامعه بود که با این هدف راه‌‌اندازی شد که رشد سریع جمعیت را کاهش دهد و به یاری تلاش‌‌ها برای توسعه و پیشرفت اقتصادی بیاید. تا اوایل دهه 1970 میلادی اغلب زنان چینی حداقل پنج فرزند داشتند. جمعیت چین که در سال 1949 حدود 542 میلیون بود، تا سال 1979 تقریباً به 1 میلیارد نفر رسیده بود. دولت چین ادعا کرده است که سیاست محدود کردن تعداد فرزندان به یک عدد، از 400 میلیون زادوولد در چین جلوگیری کرده است، اگرچه برخی این برآورد را به چالش کشیده‌‌اند و می‌‌گویند که اغراق‌‌آمیز به نظر می‌‌رسد.

سیاست کنترل و محدود کردن زادوولد در ابتدای امر نامحبوب بود. در سال 2017 با مادر داغ‌دیده‌ای مصاحبه کردم که در آن زمان دهه 60 زندگانی‌‌اش را سپری می‌‌کرد؛ او به من گفت: «آن قدیم‌‌ها ما دوست داشتیم فرزندان بیشتری داشته باشیم و پذیرش این موضوع که اجازه داریم فقط یک بچه داشته باشیم، برای والدین ما حتی سخت‌‌تر هم بود.»

مقامات چینی اقدامات و راهبردهای سخت‌‌گیرانه‌‌ای را به‌‌منظور اجرایی کردن این سیاست نامحبوب طرح‌‌ریزی کرده و به کار گرفتند، ازجمله اجباری کردن پیش‌‌گیری از بارداری و اگر همه این راه‌‌ها به شکست منتهی می‌‌شد نیز افراد را مجبور به سقط‌جنین می‌‌کردند.

آن‌‌هایی که از این سیاست تخطی می‌‌کردند، مجبور به پرداخت جریمه پولی می‌‌شدند و بچه‌‌هایی که تولد آن‌‌ها قانونی نبود و مجوز رسمی نداشت هم اغلب نمی‌‌توانستند به‌عنوان شهروند ثبت شده و از مزایای آن بهره‌‌مند شوند. والدینی که برای دولت کار می‌‌کردند نیز در صورت داشتن بیشتر از یک فرزند با خطر از دست دادن شغلشان روبه‌‌رو می‌شدند و البته در نظام اقتصادی چین بسیاری از افراد شاغل در شهرها در این دسته قرار می‌‌گرفتند.

تعدادی از مادران داغ‌دیده به من گفتند که در دهه‌‌های 1980 یا 1990 میلادی برای بار دوم یا سوم باردار شده بودند اما از ترس از دست دادن شغلشان، جنین خود را سقط کردند.

سیاست تک‌فرزندی چین اگرچه دردناک و آزاردهنده بود اما منجر به ایجاد ساختاری در شرایط سنی جامعه شد که درنهایت به اقتصاد این کشور سود رساند: جمعیت بزرگی که در سن کار و اشتغال بودند و قبل یا بعد از اجرای این سیاست متولد شده بودند، در مقایسه با جمعیت جوان‌‌تر و پیرتر کشور که از لحاظ اقتصادی وابسته بودند، رشد سریع و چشمگیری را تجربه کرد. بر مبنای گزارشی که سازمان ملل متحد در سال 2007 منتشر کرد، این «سود جمعیتی»¹ را می‌‌توان مسئول 15 درصد از رشد اقتصادی چین در سال‌‌های بین 1982 و 2000 دانست.

ابهام و ناامنی در سنین پیری

بااین‌‌وجود، سیاست تک‌فرزندی چین خطری را نیز برای زوج‌‌ها به همراه داشت: احتمال بدون فرزند شدن در سنین پیری. یکی از مادران داغ‌دیده شرایط این والدین را این‌‌گونه برای من توضیح داد: «وضعیت خانواده‌‌هایی که تنها یک فرزند دارند مثل بندبازی است که روی یک طناب نازک وسط زمین و آسمان راه می‌‌رود؛ هر لحظه ممکن است که هرکدام از این خانواده‌‌ها ناگهان به پایین پرت شوند»، درصورتی‌‌که تک‌فرزند خود را از دست بدهند. او در ادامه گفت: «ما آدم‌‌های شوربختی هستیم.»

با توجه به اینکه در چین نظام‌‌های بازنشستگی و بهداشت و درمان، ناقص و همچنین به‌شدت طبقاتی هستند، فرزندان بالغ مهم‌‌ترین نقطه اتکا و پشتوانه برای بسیاری از والدین مسن محسوب می‌‌شوند و اغلب حمایت مالی آن‌‌ها در دوران پس از بازنشستگی ضروری و الزامی است.

برآوردها نشان داده است که 1 میلیون خانواده چینی تا سال 2010 تک‌فرزند خود را از دست داده‌‌اند. این والدین داغ‌دیده و بدون فرزند که حالا در دهه‌‌های 50 و 60 زندگانی خود به سر می‌‌برند، با آینده‌‌ای پر ابهام و نامعلوم روبه‌‌رو هستند.

با توجه به اینکه تقوای فرزندی و احترام به والدین از سنت‌‌های مهم و دیرینه کشور چین محسوب می‌‌شود، فرزندان نیز وظیفه و تعهد اخلاقی دارند که از والدین مسن خود حمایت کنند. در حقیقت، مراقبت از والدین یکی از مسئولیت‌‌های حقوقی و قانونی فرزندان در چین هم به حساب می‌‌آید و در قانون اساسی این کشور نیز آمده است؛ اما این نقطه اتکا و پشتوانه حمایتی برای والدینی که همان یک بچه‌‌ای را که دولت به آن‌‌ها اجازه می‌‌داد داشته باشند از دست داده‌‌اند، عملاً وجود ندارد.

کمک می‌‌رسد اما کافی نیست

در طول یک دهه گذشته، گروهی از والدین داغ‌دیده با مقامات چینی مذاکراتی داشته‌‌اند و خواهان پشتیبانی مالی و همچنین امکان دسترسی به تسهیلات ارزان‌‌قیمت مراقبتی برای افراد سالمند شده‌‌اند. افرادی که با آن‌‌ها مصاحبه داشتم به من گفتند که آن‌‌ها به‌‌عنوان شهروند مسئولیت و وظیفه خود را که همان پایبندی به قانون تک‌فرزندی بوده است، به‌‌طور کامل به انجام رسانده‌‌اند و احساس می‌‌کنند که حالا دولت هم وظیفه دارد که از آن‌‌ها در سنین پیری‌‌شان مراقبت و حمایت کند.

درنهایت، مقامات و مسئولین چینی به شکایت‌‌ها و خواسته‌‌های آن‌‌ها پاسخ دادند. از سال 2013، دولت چین برنامه‌‌های متعددی را برای والدین داغ‌دیده طرح‌‌ریزی و آغاز کرده است که از مهم‌‌ترین آن‌‌ها می‌‌توان به مقرری ماهانه، بیمه مراقبت‌‌های پزشکی و در برخی مناطق کشور نیز پرداخت کمک‌‌هزینه برای امکانات مراقبتی ارائه‌‌شده در آسایشگاه‌‌های سالمندان اشاره کرد.

بااین‌‌وجود، والدین داغ‌دیده به من گفتند که این برنامه‌‌ها برای پاسخ‌‌گویی به نیازمندی‌‌های مراقبتی آن‌‌ها به‌عنوان افراد مسن جامعه، کافی و بسنده نیست. به‌‌عنوان‌‌مثال، فرزندان بالغ اغلب از والدین خود در طول دوره بستری در بیمارستان مراقبت می‌‌کنند، آن‌‌ها را به حمام می‌‌برند و برایشان غذا می‌‌خرند. هزینه پرستار خصوصی برای انجام دادن چنین وظایفی می‌‌تواند روزانه تا 46 دلار آمریکا یا 300 یوان هم برسد؛ اما بر طبق پژوهش‌‌هایی که شخصاً انجام داده‌‌ام، در مناطقی از کشور که حالا دولت در آن‌‌ها برای والدین داغ‌دیده و بدون فرزند بیمه مراقبت‌‌های پزشکی پرداخت می‌‌کند، بیشتر برنامه‌‌های دولتی برای تأمین پرستار، روزانه مبلغی بین 15.50 تا 31 دلار را پوشش می‌‌دهند که چیزی در حدود 100 تا 200 یوان است.

افراد دیگری که با آن‌‌ها مصاحبه و گفت‌‌وگو داشتم هم نگران هزینه‌‌های بالا و دسترسی محدود به آسایشگاه‌‌های باکیفیت برای سالمندان در بسیاری از مناطق کشور بودند. تسهیلات ارائه‌‌شده برای مراقبت از سالمندان در چین نمی‌‌تواند پاسخگوی نیازهای جمعیت مسن و در حال پیر شدن این کشور باشد و زندگی کردن در آسایشگاه‌‌های سالمندان نیز تحت پوشش بیمه قرار نمی‌‌گیرد.

سیاست مناقشه برانگیز تک‌فرزندی در چین حالا دیگر به تاریخ پیوسته است اما میراثی که از آن برجا می‌‌ماند می‌‌تواند به این بستگی داشته باشد که مقامات دولت چین با والدین داغ‌دیده و سوگواری که از نتایج و عواقب این سیاست بودند، چگونه رفتار کنند.