این عصارخانه در حریم مسجد جامع عتیق اصفهان، میراث جهانی بشر، قرار دارد و جزئی از بافت ارزشمند منطقه است؛ این نکته نیز بر ارزش بنا میافزاید. ما در سرویس میراث و گردشگری روزنامه اصفهانزیبا، پیگیر حل مشکل این میراث مهم اصفهان هستیم و وضعیت این بنای ارزشمند را تا بهبودی کامل و فعالشدن در چرخه گردشگری شهر، دنبال و رسانهای میکنیم.
تلفن زنگ میزند. صدای پشت خط نگران است. تند تند حرف میزند. میان حرفهای درهمش تکرار میکند هیچکس به فکر نیست. حرفم بهجایی نمیرسد. بروید خودتان ببینید چه وضعی پیدا کرده است؟ میپرسم کجا؟ چه؟ میگوید عصارخانه جماله سقفش دارد فرو میریزد. میگویم قبلا هم اوضاع بهتری نداشت. میگوید ولی این باران آخری وضع را بحرانی کرده است و هیچکس به فکر نیست. نه مالک خصوصی که سه دانگ به نامش است و نه میراث فرهنگی که مالک سه دانگ دیگر است. اینطور باشد این بنای شگفتانگیز، زمستان امسال را دوام نخواهد آورد و زیر بار خروارها خشت و خاک مدفون خواهد شد. نام و سمتش را میپرسم. میگوید بنویسید یکی از عاشقان و دلباختگان میراث فرهنگی این سرزمین.
تماس آقای جلیلیان از دوستداران میراث فرهنگی بهانهای میشود تا سری به عصارخانه جماله در قلب بافت تاریخی شهر بزنیم و کمی در کنار پیرمرد نگهبان عصارخانه آقای محبی بنشینیم و از قیمت سرکههای دستسازش بپرسیم. او سالهاست که از حجره ورودی عصارخانه بهعنوان مغازه استفاده میکند و همچنین به بازدیدکنندگان از زیرزمین شگفتانگیز عصارخانه بلیت میفروشد. بلیت که نه، پولی برای باز کردن در و روشنکردن چراغ و توضیح درباره نحوه کار عصارخانه. زیرزمین اما بهقدری دیدنی است که محال است کسی برای اولین بار واردش شود و به حیرت نیفتد. این میزان از شگفتی از بزرگی درختان چنار (که در عصارخانه استفاده میشده و حالا دارند نابود میشوند) خون را در رگان آدم میخشکاند. میگوید محوطه انتهای عصارخانه در سالهای گذشته توسط اداره میراث مرمت شده است؛ اما بهجز آن هیچ جای دیگری مرمت نشده و هیچکس سراغ این مکان نمیآید. همین موضوع باعث میشود تا فهرست شماره تلفنها را بالا و پایین کنیم و با چندنفری توی شهرداری و میراث فرهنگی تماس بگیریم. اما پیش از آن شماره آقای ربیعی مالک نیمی از عصارخانه را گیر میآوریم و زنگ میزنیم تا ببینم کسی این کلاف سردرگم را بازخواهد کرد یا نه.
مالک خصوصی میگوید شهرداری از ما یکونیم دانگ عصارخانه و سرقفلی را بخرد
محمدرضا ربیعی، مالک یک دانگ و نیم از عصارخانه جماله، در گفت و گو با اصفهان زیبا تصریح کرد: «به نظر من بهتر است گزارش شما همراه با عکس باشد و برای مردم توضیح داده شود تا همه در جریان قرار بگیرند بلکه مسئولین تکانی به خودشان بدهند. این اثر ثبت آثار ملی است ولی بسیار مورد بیتوجهی قرار گرفته است، حتی وقتی به اداره میراث فرهنگی اطلاع میدهیم که سقفش در حال فروریختن است یک کارشناس نمیفرستند که آن را بررسی کند. متأسفانه اداره میراث بسیار به این اثر بیتوجه است. از طرفی شهرداری قرار بود دو سال پیش آن را از ما بخرد. ما ده نفر مالکیم که عمده سهم این سه دانگ از آن پدرم است. یعنی یک و نیم دانگ به نام پدرم است. یک و نیم دانگ دیگر که حدود 18 حبه است بین بقیه وراث تقسیم است (یکی 3 حبه و یکی 5 حبه دارد و…). خلاصه شهرداری کارشناس تعیین کرد و قیمتی را به ما پیشنهاد دادند و گفتند برای این پول هم باید خودتان دوندگی کنید و درنهایت به تفاهم نرسیدیم.»
ربیعی ادامه داد: «میخواهم بگویم ارگانهای دولتی حرف میزنند ولی در عمل کار پیش نمیرود و وضعیت یک اثر به چنین روزی میافتد. از طرفی خود ما هم بودجهای نداریم که صرف مرمت آن کنیم و اصلاً اجازهای هم به ما داده نمیشود. ضمن اینکه ارگانهایی مثل اداره میراث فرهنگی وظیفه قانونی دارد که این بنا را حفظ و مرمت کند حال اینکه میگویند بودجهای نداریم. این وظیفه ارگانهاست و باید دلسوزانهتر عمل کنند. البته مثلاً قبل از سال 90 اداره میراث فرهنگی یک بخشهایی از محوطه پایین را مرمت کرد ولی چه فایده؟ مسئولان عوض میشوند و باز همان آش است و همان کاسه. من توی دفتر خیلیهایشان رفتهام و پیگیری کردهام. حتی یک جواب درخور به ما نمیدهند. این کمتوجهیها فاجعه است و من هرچه بگویم کم گفتهام.»
او ادامه داد: «یک نکته دیگر هم خدمتتان عرض کنم. ما (یعنی پدر من) قصد فروش داریم ولی از مالکان دیگر مطمئن نیستم ولی همین هم راهحل دارد. ببینید سه دانگ از این ملک به نام اداره میراث است و مشکلی ندارد و یک و نیم دانگش به نام پدرم. کلید هم دست پدر من است چون سرقفلی اینجا بنام اوست. اگر یک و نیم دانگ ما به همراه سرقفلی خریداری شود به لحاظ قانونی میتوانند ملک را از آن خود کنند و اینطور حق دخل و تصرف دارند؛ چون قانون از این موضوع حمایت میکند و اینطور راحتتر بقیه مالکان راضی به فروش میشوند. اصلا فرق مالکیت و سرقفلی در همین است.»
شهرداری چه میگوید؟
عباسعلی علیخاصی، مسئول بافتهای تاریخی شهرداری منطقه 3، به اصفهانزیبا گفت: «اولین نکته اینکه امیدوارم این گزارش طوری پوشش داده شود که منجر به نتیجه برای این بنا شود و این خواسته ما در شهرداری است که یک اتفاقی درزمینه مرمت این بنا بیفتد و از این وضعیت خارج شود. نکته بعدی اینکه مسئولان اداره میراث فرهنگی بهدرستی میگویند که بودجهمان محدود است و کسی منکر این موضوع نیست؛ اما میتوانند اقداماتی انجام دهند که به نفع این بناست. مثلا میتوانند جذب سرمایهگذار کنند و با بخش خصوصی همکاری زیادی انجام دهند و نقششان را جور دیگری ایفا کنند و در انتظار پول نمانند.»
او ادامه داد: «در همه دنیا هم متداول است که با این روش به بخش خصوصی اهمیت داده شود. سند این ملک به نام اداره میراث فرهنگی و مالک خصوصی است و بااینکه شهرداری چنین وظیفهای ندارد، ورثه (خانواده ربیعی) را صدا کردیم تا از آنها ملک را بخریم. سرقفلی این عصارخانه هم به نام آقای ربیعی است. با مالکان جلسههای مفصلی داشتیم و حتی تفاهمهای اولیه با ایشان داشتیم و مدارکش کاملا موجود است. برای سه دانگ اداره میراث فرهنگی هم یک تفاهمنامهای با آن اداره امضا کردیم که اگر شهرداری سه دانگ مالک خصوصی را خریداری کرد، میراث اجازه مرمت به ما بدهد و بعدازآن استفاده کند. متأسفانه بعد از جلسههای فراوان با مالک خصوصی در آن زمان (دو سال پیش) مبلغ خوبی هم به آنها پیشنهاد شد؛ ولی تفاهم حاصل نشد و برخی از آنها حاضر به فروش نشدند.»
علیخاصی افزود: «خلاصه اینکه به نظر میرسد در حال حاضر اداره میراث فرهنگی قسمت سرمایهگذاری و مشارکتها باید فعال شود و یک بخش خصوصی پیدا کند و اجازه دهد مرمت و استفاده از این بنا اتفاق بیفتد. درواقع نقش اداره میراث در حال حاضر باید حمایت از آن بخش خصوصی باشد و به لحاظ حقوقی تسهیلاتی به وجود آورد. در شهرداری برای این بخش از شهر که ارزش تاریخی فراوانی دارد، این چندساله بودجه هم تعیین شد و چه در بحث کفسازی و چه بدنهسازی شاهد اتفاقهای خوبی بودیم و مناسبسازی در محله انجام شد.»
او ادامه داد: «این نکته نهایی را هم اضافه کنم که در حال حاضر شهرداری آمادگی دارد در بحث عصارخانه مجددا ورود پیدا کند. یعنی علیرغم این مشکلات، اگر اداره میراث فرهنگی مسائل حقوقی را حل کند شهرداری دوباره ورود خواهد کرد. مسئله حقوقی هم مجوزی است که میراث باید به ما بدهد تا عصارخانه تحویل ما بشود و بتوانیم در آن کارکنیم. نه اینکه ما شروع به کارکنیم و مالکان خصوصی از ما شکایت کنند. درواقع در حال حاضر یکی از این دو اتفاق باید رخ دهد: یا مالک خصوصی راضی به فروش شود که متأسفانه راضی کردنشان کار سادهای نیست یا اداره میراث فرهنگی باید اقدامی انجام دهد. ما دلمشغولی این بنا را داریم و شاهد آن ردیف بودجهای است که هرسال توسط شورای شهر برای آن تصویب میشود و متأسفانه به دلیل همین مشکلات هرساله این مبلغ در اصلاح بودجه حذف میشود. متأسفانه سقف این بنا در حال پایینآمدن است و با وضعیت فعلی بعید است شاهد اتفاق خوبی برای این بنا باشیم. اخیرا خودم بهشخصه از پشتبام عصارخانه بازدید کردم. وضعیت بسیار خطرناکی دارد و نمیدانم باید چه کرد؟»
میراث چه میگوید؟
منصور عسگری، کارشناس فنی و نماینده حقوقی اداره کل میراث فرهنگی، در گفتوگو با اصفهان زیبا تصریح کرد: «ببینید ما حساسیت این موضوع را نشان دادهایم و پیگیری زیادی هم انجام دادهایم و به دنبال این بحث بودهایم که بودجهای برای این بنا بگیریم؛ ولی متأسفانه اداره کل میراث فرهنگی همانطور که همه میدانند محدودیت بودجهای دارد و برای چنین بناهایی بودجهای وجود ندارد. ما بناهای مهم و شاخصمان را هم در اداره میراث گاهی نمیتوانیم مرمت کنیم و بودجه وجود ندارد. درواقع برای درخواستهایی که هرساله از وزارتخانه صادر میشود برای سال بعد اعتبارات در نظر گرفته میشود و میتوان کاری کرد؛ ولی مشخصا برای این مکان شهرداری پیگیر بوده است و قصد سرمایهگذاری و مرمت داشته است و آمادگی داشته که کاری انجام دهد؛ درنتیجه بودجهای در نظر گرفته نشده است. در این شرایط در صندوق احیا، ملک باید به سرمایهگذار واگذار شود و مرمت و احیا اتفاق بیفتد؛ ولی در باره این بنا به دلیل مشکلاتی که در بحث مالکیت وجود دارد، هنوز این کار انجام نشده و درنتیجه سرمایهگذار مشخص نشده است».
او افزود: «نکته بعدی اینکه همه واقفیم که بنا واقعا واجد ارزش است. یکی از اصیلترین و بزرگترین عصارخانههای قدیمی ایران است و تا چهل پنجاه سال پیش هم کاربری خودش را داشته است؛ ولی کمتوجهیها و انجام ندادن وظایفی که به عهده مالکان است، وضعیت بنا را به این روز انداخته است. موضوع دیگر هم اینکه این بنا علاوه بر شهرداری، سرمایهگذار خصوصی هم داشته است، کسانی که آمدهاند و اعلام آمادگی برای خرید و مرمت کردهاند ولی هیچکس نتوانسته با آقایان ربیعی تعاملی داشته باشد و اصلا پیدایشان کند که ببیند در چه شرایطی حاضر به فروش هستند.» عسگری اضافه کرد: «البته اداره میراث وظیفه ذاتیاش این است که با توجه به ظرفیتهای سازمانی در استان اصفهان مرمت را انجام دهد و اینها دغدغه این اداره است منتهی میراث یک سازمان است و سازمان وقتی ابزار خودش را نداشته باشد چهکاری میتواند انجام دهد؟ وقتی بودجه نداشته باشد نمیتواند کاری انجام دهد و این قاعده کار است. استان اصفهان هجدههزار بنای واجد ارزش تاریخی دارد و بیش از دو هزار بنای ثبتی داریم که هرکدامشان جزو شاخصهای فرهنگی کشور است؛ ولی از طرفی بودجه ما در حد یک شهرداری کوچک هم نیست. میخواهم بگویم مسئله این نیست که نخواهیم، مسئله این است که بودجه ما حتی در حد یکدهم شهرداری اصفهان هم نیست. این معضلی است که وجود دارد و ضعف نگاه به آثار تاریخی در بحث بودجه موضوع جدیدی نیست. میخواهم بدانم چرا نمایندگان مجلس ما که خوشبختانه اینقدر درزمینه میراث فرهنگی مطالبهگر هم هستند، نسبت به بحث بودجه در صحن علنی فعالتر عمل نمیکنند؟»
او افزود: «اگر مسئله بودجه حل میشد، حتی باوجود مالک خصوصی، اداره میراث وظیفه ذاتیاش را در حفظ و مرمت بنا انجام میداد. یعنی اصلا در بحث مرمت مسئله مالکیت مطرح نیست. یک موضوع دیگر هم اینکه در بحث مصوبه هیئتوزیران سال 87 و واگذاری یک سری بناها به بخش خصوصی برای مرمت و احیا و بهرهبرداری، افراد زیادی پیشقدم شدند و این بناها خیلی خواهان داشتند؛ ولی چون مالکان خصوصی هــمراهی نــمیکنند و بــعد مــشــکلات حقوقی ایجاد میشود، کسی بهراحتی سرمایهگذاری نمیکند. درواقع سرمایهگذار چندین میلیارد هزینه میکند و درنهایت تعامل و تفاهم به وجود نمیآید و دردسرها شروع میشود. خلاصه اینکه اگر آقایان ربیعی همکاری و تفاهم کنند سرمایهگذار وجود دارد.»
این کارشناس اداره میراث استان اصفهان هــمچنین تــوضیح داد: «عــصارخـانه جماله در حال حاضر بودجهای تقریبا پانصدمیلیونی برای جلوگیری از تخریب و سبکسازی پشتبام و استحکامبخشی نیاز دارد تا از تخریب بیشتر حفاظت شود. این بودجه البته در شرایط فعلی پول بسیار اندکی است، ولی همین پول را هم اداره میراث فرهنگی در اختیار ندارد. البته این هزینه برای شهرداری ممکن هست؛ ولی باید بیایند و بهعنوان یک پروژه در آن ورود کنند و یک تفاهم و تعاملی هم با اداره میراث بدون انتفاعهای بعدی شکل بگیرد. در حال حاضر ما حتی پول برای جمعکردن داربستهای مدرسه چهارباغ هم نداریم. باز هم میگویم این نیست که ما نخواهیم، پولی وجود ندارد.»
عسگری افزود: «درنهایت این را هم بگویم اداره میراث فرهنگی دلسوز بناهای تاریخی است و آمادگی هرگونه همکاری را با هر ارگان و شخصی دارد که حاضر به سرمایهگذاری و مرمت است. ما هرگونه مشاوره و نظارتی هم در اختیارشان قرار میدهیم و نهایت همکاری را انجام خواهیم داد. اگر شهرداری حاضر به سرمایهگذاری یا مرمت است و تنها نیاز به مجوز دارد تا با مالک شخصی به مشکلی برنخورد، ما این مجوزها را در اختیارشان قرار خواهیم داد. تنها کافی است درخواستشان را به اداره میراث ارسال کنند.»
درباره ارزش تاریخی عصارخانه جماله
گفتنی است عصارخانه جماله یا عصارخانه شیخبهایی یکی از آثار ارزشمند شهر اصفهان متعلق به دوره صفوی است که به شماره 905 در فهرست میراث ملی ایرانیان به ثبت رسیده است. از عصارخانه در گذشته برای تهیه روغن از دانههای گیاهان روغنی استفاده میکردهاند. عصارخانه جماله طی حدود یک دهه اخیر به مرور متروکه شده است؛ به عبارتی، آن طور که در گزارش ایسنا از زبان محمدمهدی کلانتری، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافتهای تاریخی ذکر شده، در سال 93 بر اثر بارندگی سقف تیرخانه فرورریخته و از آن به بعد عصارخانه در محاق فراموشی قرار گرفت. عصارخانه جماله یکی از دو عصارخانه باقیمانده در اصفهان است. این بنا از عصارخانه شاهی بزرگتر است و حتی فیلمی قدیمی مربوط به حدود پنج دهه پیش از عصارخانه موجود است که مسئول بنا در آن توضیح میدهد به دلیل حضور توریستها در این بنا، یک شتر را نگه داشتهاند تا روند عصاری به صورت اصیل برای توریستهای اصفهان به نمایش درآید.
