نشاط اصفهانی حتی در خیابانی که نامش را بر پیشانی دارد، غریب است؛ چه برسد به شهری که زمانی در آن زیست میکرده و یکی از مشاهیر و شخصیتهای تکرارنشدنیاش بوده است.
حالا مهدی قاسمی در یک روایت مستند داستانی، ما را با این دختر دانشجوی دوستدار ادبیات همراه میکند تا از قاب سینما پای صحبتهای اساتید، پژوهشگران و نوادر و باقیماندههای نشاط بنشینیم و بدانیم زمانی نه چندان دور شاعری درویشمسلک در شهر ما زیست میکرده که به جز خط خوش و نقش تذهیبش چنان ذکاوت و علم و درایتی داشته که اعتماد پادشاه وقت را جلب میکند و از دربار سردرمی آورد. نشاط به سمت دبیری و منشیگری فتحعلیشاه قاجار میرسد؛ از او لقب معتمدالدوله میگیرد و به سرپرستی دیوان رسائل گمارده میشود و بعدا نامش به عنوان نخستین وزیر امور خارجه ایران ثبت میشود و به نمایندگی از طرف شاه به دیدار ناپلئون در پاریس میرود… .
دفتر تخصصی سینما وابسته به ســازمان فــرهــنگی اجتـماعی ورزشی شهرداری اصفهان به مناسبت نـکوداشـت روز اصـفهان این مستند داستانی را با عنوان «معتمدالدوله»(نشاط اصفهانی) در سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی با حضور عوامل فیلم و دوستداران سینما به نمایش و بحث و بررسی گذاشت.
لزوم ساخت مستندهایی درباره خیابانها، مشاهیر و گنجینههای فرهنگی اصفهان
پیمان کلانتر معتمدی، نبیره نشاط اصفهانی و از مصاحبهشوندگان این مستند، در این مراسم ضمن تشکر از عوامل تولید فیلم گفت: ساخت چنین مستندهایی برای شناختن دیگر هنرمندان و مشاهیر که گنجینههای فرهنگی اصفهان هستند نیز بسیار مفید است؛ زیرا بسیاری از هنرمندان، مشاهیر و چهرههای شاخص و مهم اصفهان برای مردم شهر ناشناختهاند. او افزود: برای ساخت این مستند ماهها کار پژوهشی مستمرانجام شد که بسیار ارزشمند است.
مــصطفی حـــیدری، مـــدیر دفتر تخصصی سینما نیز با اشاره به اینکه برای اولین بار است که به یک شاعر و شخصیت برجسته به موازات یک خیابان در قالب یک اثر مستند پرداخته میشود، ادامه داد: ساخت این کار شروع خیلی خوبی است و امیدوارم با حمایت شهرداری بتوانیم خیابانهای اصفهان را یکییکی ثبت کنیم؛ همانطور که تهران قبلا با ساخت آثاری مانند چنارستان، اهالی خیابان یکطرفه درباره خیابان سی تیرو درجستوجوی خانه خورشید درباره خیابان ناصر خسرو این کار را در قالب مستند فرهنگی تاریخی اجتماعی انجام داده و به این بهانه تحولات این خیابانها را بررسی کرده است. در شهر ما هم جای پرداختهای متفاوت از خیابانها هم در آن قالب هم در قالبی مثل این فیلم یعنی متمرکز بر یک خیابان و شخصیت آثار مستند و مستندداستانی بسیار خالی است.
ساخت آثار مستند پرتره و تاریخی از شهر در انجام تحولات شهری مؤثر است
در بخش بعدی این برنامه دکتر حسین مسجدی از پژوهشگران و مـــصــاحبهشـــوندگـــان مستند «معتمدالدوله» (نشاط اصفهانی) ضمن تشکر از سازنده و تمام عوامل این مستند به اهمیت ساخت چنین آثاری اشاره کرد و گفت: همانطور که در فیلم هم میبینیم، اکثر مردم خیابان نشاط دلیل انتخاب نام نشاط برای این خیابان را نمیدانند. آنها درگیر تأمین معاش و گذران زندگی روزمرهاند و این وظیفه قشر فرهیخته و اهالی فرهنگ و هنر است که با ساخت چنین آثاری روشنگری کرده و به مردم درباره محل زندگی و مشاهیر شهرشان اطلاعات و شناخت بدهند و اگر چنین آثاری ساخته شود و مردم به شهر و تاریخ آن آگاهی، حس تعلق و احساس مسئولیت داشته باشند، برخی مدیران و سیاستگذاران شهری هم نمیتوانند بهراحتی به تخریب بافت تاریخی شهر بپردازند و یک شبه پایتخت چند تمدن را با خاک یکسان کنند و بعدا تازه مردم متوجه شوند اینجا تمدن سلجوقی و آل بویه یادگار داشته و به راحتی آن را از بین بردهاند!
تحقیق و پژوهش درست و کافی اساس کار مستندساز است
او همچنین با اشاره به لزوم انجام تحقیق و پژوهش درست توسط مستندسازان ادامه داد: سالهای قبل در مدرسه سعدی (دانشگاه سوره) با دانشجویان دراین باره بحث میکردم که اگر بودجه و هزینهای برای ساخت آثار سینمایی و مستند میشود، باید بهدرستی هزینه شده و این آثار حتما روشنگر و ماندگار باشند؛ چرا که سینما صنعتی پرهزینه است و اگر قرار به انجام این هزینه باشد، مستندساز باید در قدم اول به درستی تحقیق و پژوهش کند که حداقل اثر او اطلاعات خوبی به بیننده بدهد؛ مثلا به عقیده من کاری که ساخت آن شش ماه زمان میبرد، به شش ماه پژوهش هم توسط سازنده نیاز دارد.
مسجدی همچنین به وجود فضای کار گسترده درباره شخصیتها و مشاهیر اصفهان برای ساخت مستند پرتره اشاره کرد: با دیدن مستند نشاط اصفهانی، اسامی زیادی برای ما زنده شد و متوجه این موضوع شدیم که اصفهان چقدر جای کار دارد. پس اگر شخصیتهایی مانند نشاط، هاتف، مشتاق، صائب و … تا گمنامترها را بهدرستی دست مایه آثار سینمایی قرار دهیم، خدمت بزرگی به این شهر و مردمش کردهایم؛ چرا که اگر مشاهیر وهنرمندان شهر در آثار مستند برای شهروندان و مردم آن بهدرستی بازگو و تفهیم شوند و آدمهای یک شهر به شناخت درست و منطقی از تاریخسازان شهرشان برسند، دیگر همه چیز در آن بهراحتی فراموش نمیشود و از بین نمیرود؛ به خصوص در نسل جوان امروز که متأسفانه شتاب این بیخبری و فراموشی بیشتر هم هست.
این پژوهشگر با خطاب قراردادن به دانشجویانی که قصد ساخت و تولید فیلم مستند دارند، اضافه کرد: اولین و مهمترین قدم در ساخت فیلم و مستند، تحقیق و پژوهش است و افراد میتوانند با مراجعه به محققان و دریافت اطلاعات دست به تولید فیلم بزنند و زوایای خفته اصفهان را برای جهان باز کنند.
مستند نشاط اصفهانی وچند پرسش بیپاسخ
این استاد دانشگاه و پژوهشگر ادامه داد: سازنده فیلم «معتمدالدوله» به خوبی نشاط، خاندان او، عقبه و زمانهاش را برای ما تعریف کرد؛ منتها چند مسئله به صورت جرقه در اثر مطرح شد که علامت سؤال بزرگی برای بیننده به وجود آورد و بیپاسخ ماند. مثلا به این موضوع پرداخت که اصلا چرا شاعر درویشمسلکی که خطاط و مذهب درجه یکی هم هست، از اصفهان به منصب وزارت خارجه فتحعلیشاه میرسد؟ چرا او به دربار پاریس و نزد ناپلئون اعزام میشود؟ یا چرا با وجود حضور چنین شخصیت فرهیختهای و استفاده از او به عنوان فرستاده باز سرنوشت تلخی برای تاریخ و سیاست ما رقم میخورد؟ چرا ما نمیتوانیم به عنوان یک نیروی سوم از فرانسه استفادهای که باید را ببریم؛ چون ما مدام از سوی روسیه و انگلیس تحت فشار بودهایم و هر دو هرنیرو بخشی از بدنه ما را میبلعیدهاند. در آن زمان تعداد اندکی از فرهیختگان، مخالف جنگ با روسیه بودهاند که نشاط هم در زمره آنها بوده و اما تعداد زیادی جاهلانه اصرار بر وقوع آن جنگ داشتند… این پرسشهای تاریخی با محوریت شخصیت نشاط میتوانست در فیلم مطرح و بررسی شود.
مسجدی سپس بخش زیادی از این ضعف را دلیل ضعف منابع تاریخی ما میداند که برخی مسائل مهم تاریخ اصلا در آنها پرداخت و اشاره نشده است: مکارمالآثار یکی از مهمترین منابع پژوهشی ما از زمان قاجار درباره چنین شخصیتهایی است که چند صفحه هم درباره نشاط متکی به منابع در آن نوشته شده؛ اما کوچکترین اشارهای به دیدار او با ناپلئون نکرده است؛ یا مثلا در رجال بامداد در شش جلد توسط مهدی بامداد نگارش شده که خودش از رجال است. درباره نشاط مدخل وجود دارد؛ اما هیچ چیز از دیدار او با ناپلئون در آن نیامده است. درباره کتابهای دیگر هم وضعیت همینطور است و تمام اینها نشانه ضعف تاریخی و پژوهشی ماست؛ پس مستندساز باید در ساخت چنین آثاری به دنبال این ناگفتهها و پاسخ به پرسشهای بیپاسخ هم باشد تا واقعا برای جامعهاش روشنگری کند.
اهمیت فن کتابت در زمانه نشاط
او سپس پرسش حضور نشاط به عنوان یک شاعر و خوشنویس درویشمسلک در چنین منصبی در دربار قاجار و فضای سیاست روز را اینطور پاسخ داد: من احتمال میدهم این حضور به دلیل فاصله جهان ما و جهان آنها (قاجار) باشد. کسی که در آن زمان از توانایی نوشتن برخوردار بوده، جایگاه قابل توجهی هم داشته است. علاوه بر اینکه فتحعلیشاه توجه و ارتباط خاصی با اصفهان داشته و استفاده از چنین فردی در آن زمان در این شهر برای او بی نظیر بوده است و نود و نه درصد معدود کسانی مانند نشاط که علم کتابت داشتهاند، درآن جهان در مصدر کار و سیاست قرار میگرفتهاند. امروز اما یک مرتبه همه چیز تغییر کرده و یکی از چیزهایی که جایگاه و تعریف آن دچار دگرگونی شده، همین فن کتابت است.
پیر را بگزین و عین راه دان
او همچنین اهــمیت شخــصیت نشاط را از زبان ملکالشعرای بهار اینطور تبیین کرد: بهار میگوید بزرگی مرتبت شاعری او فقط به استناد همین یک غزلش قابل درک و اعتناست.
طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد
در دل دوست به هرحیله رهی باید کرد
مسجدی اظهار امیدواری کرد ساخت این مستند، طریقهای برای فیلمسازان جوان و مستندسازان باشد تا بتوانند برای ارزشها و مفاخر اصفهان که چون گنج های ناشناختهای هستند، آثار برتری را در حوزه پرتره خلق کنند که بسیار فضا و زمینه کار در شهر ما دارد و میتواند زاویای خفته اصفهان را نه برای ما که برای جهانی روشن کند؛ زوایایی که به خاطر همانها اصفهان نصفجهان شده است.
او سپس به مستندسازان توصیه کرد بیتی از مولانا را با آب زر در دفترشان بنویسند و به عنوان چراغ راهشان قراردهند:
بر نویس احوال پیر راهدان
پیر را بگزین و عین راه دان
مسجدی اضافه کرد: ساخت مستند پرتره دقیقا تعبیر این بیت است و اهمیت فوقالعادهای برای ما در اصفهان دارد؛ چون اثر پرتره فقط پرتره نیست، بلکه شناخت مشی یک آدم و فضای تاریخی یک شهر است. همانطور که ما در مستند متوجه میشویم، فتحعلیشاه با تمام انتقاداتی که به او وارد است، در عین ذکاوت و تیزهوشی از نشاط اصفهانی استفاده میکند.
ساخت این قبیل آثار ضبط تاریخ شفاهی شهر است
در ادامه این جلسه فرید صلواتی از بازیگران مستند معتمدالدوله با اشاره به اهمیت تولید این قبیل مستندها گفت: امیدوارم در فضایی که ذهن و روح فرزندانمان را از اطلاعات کاذب پر کرده است، اینگونه مستندها به گونهای ساخته شود که مورد پسند و سلیقه نسل جدید باشد. او اضافه کرد: مستندهایی که در این حوزه ساخته میشود را میتوان در گروه تاریخ شفاهی قرار داد و لزوما نباید در این دوره به نمایش گذاشته شود و قابلیت ماندگاری دارد تا در آینده از ذهنها فراموش
نشود. در ادامه نگین متقی از بازیگران مستند معتمدالدوله به اهمیت ساخت اینگونه مستندها اشاره کرد: این یک ضرورت است که هر فردی که در شهر اصفهان زندگی میکند، اطلاعات کافی از شهر خود داشته باشد و بداند نام هر هنرمند و خیابان، گویای چیست.
در پایان نیز حاضران در سالن اجتماعات کتابخانه مرکزی به نقد و گفتوگو درباره مستند معتمدالدوله پرداختند. یکی از حاضران، از زمان طولانی این مستند انتقاد کرد. مخاطب دیگری نپرداختن به تفکرات و شخصیت نشاط اصفهانی به طور جزئیتررا نقطه ضعف فیلم دانست و به وجود برخی نماهای اضافی از شهر داخل فیلم اشاره کرد که باعث شده پیوستگی اثر دچار خدشه شود و ارتباط معنایی خاصی در فیلم ایجاد نکند.
این تماشاگر ادامه داد: زن سیاهپوش به عنوان شخصیت تاریخی و ارتباطش با شخصیت اصلی فیلم از سوی فیلمساز از جایی در اثر رها میشود. تعداد زیادی از حاضران نیز از مهدی قاسمی کارگردان این مستند، برای معرفی نشاط اصفهانی تشکر و قدردانی کردند.
شایان ذکر است دفتر تخصصی سینما وابسته به سازمان فرهنگی اجتماعی ورزشی اصفهان به مناسبت روز نکوداشت اصفهان به پخش فیلم مستند «ظهور و ثبوت» (تکههایی از تاریخ عکاسی اصفهان در سالن کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهان نیز مبادرت کرد.
این فیلم را حامد قصری، پژوهشگر و مستندساز اصــفهانی و محمدمهدی رحیمیان (استادیار دانشگاه و رئــیس هــیئتمـــدیره انـــجمن عکاسان ایران) به عنوان سخنران در مراسم اکران و رونمایی آن حضور یافت.
تیتر، مصرعی از نشاط اصفهانی است.
