به گزارش اصفهان زیبا؛ در گسترهٔ آموزش و پژوهش تئاتر ایران، برخی نامها نهصرفا بهواسطه تدریس یا نگارش، بلکه بهخاطر پیوند عمیقشان با حافظهٔ فرهنگی و نمایش آیینی این سرزمین برجسته شدهاند.
یکی از این نامها، دکتر پرویز ممنون از چهرههای مؤثر در آموزش تئاتر ایران است که بهعنوان بنیانگذار و نخستین مدیرگروه تئاتر در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، نقش مهمی در نهادینهسازی آموزش آکادمیک تئاتر و ترویج نگاه بومی و آیینی به این هنر ایفا کرده است. در کارنامهٔ حرفهای او، رویکردی دیده میشود که کمتر به نمایش صرفِ فرم مدرن اکتفا میکند و بیشتر نگران حفظ ریشهها، گشودن لایههای پنهان سنت و بازخوانی جایگاه ایران در نقشهٔ فرهنگی نمایشی جهان است.
با نگاهی دقیقتر به جهان فکری و گرایشهای پژوهشی دکتر ممنون، این پرسش مطرح میشود که این نگاه آیینی و ریشهدار از کجا میآید؟ آیا میتوان آن را صرفا حاصل مطالعه و نظریهخوانی دانست، یا باید به زمینههای فرهنگی و جغرافیایی زیست او نیز نگریست؟
زادگاه و یکی از تجربههای زیستی دکتر پرویز ممنون، شهر اصفهان است؛ شهری با ریشههای نمایشی غنی که بیتردید، در تاریخ تئاتر ایران جایگاهی ممتاز دارد.
اصفهان نهفقط بهواسطهٔ معماری یا تاریخ سیاسیاش، بلکه بهخاطر نقش مهمی که در تکوین نمایشهای سنتی ایران داشته، همواره یکی از مراکز مهم فرهنگ نمایشی کشور بوده است.
از تعزیهخوانی در تکیهها گرفته تا نقالی در میدانهای تاریخی، از نمایشهای روحوضی در خانههای اعیان تا سنت داستانخوانی در قهوهخانهها و زورخانهها، اصفهان واجد حافظهای زنده و پویا از گونههای متنوع نمایشی است. چنین شهری میتواند در ناخودآگاه یا دغدغههای پژوهشگری مانند ممنون اثرگذار باشد.
دکتر ممنون در بسیاری از کلاسها و نوشتههای خود، بر اهمیت رجوع به سنت، شناخت نمایشهای بومی و بازآفرینی آنها در ساختاری نو تأکید داشته است.
این نگاه، بیش از آنکه صرفا آکادمیک باشد، ریشه در درکی زیسته از نمایش در بطن زندگی مردم دارد. نمایش برای او، نهفقط صحنهای در سالنهای تئاتر، بلکه رخدادی درون میادین، کوچهها، خانهها و آیینهاست. این نوع نگاه را میتوان در میان بسیاری از استادان نسل نخست تئاتر دانشگاهی ایران دید؛ اما درباره این پژوهشگر و استاد تئاتر، نشانههایی هست که ما را بهسمت خاستگاههایی چون اصفهان رهنمون میکند؛ هرچند این نسبت، به شیوهای محتاطانه و در سطح تأمل فرهنگی مطرح میشود.
در همین راستا، یکی از آثار مهمی که میتواند فهم ما از این نسبت را عمیقتر کند، کتابی است که به قلم پرویز ممنون نوشته و با عنوان «تاریخ تئاتر اصفهان» منتشر شده است که به نقلی از خود استاد، «تاریخ تئاتر اصفهان» همان «تاریخ تئاتر ایران» است. این کتاب را میتوان یکی از نخستین و مهمترین کوششهای نظاممند برای مستندسازی تاریخ نمایش ایران بهخصوص در جغرافیای اصفهان دانست.
در تاریخ تئاتر اصفهان، نویسنده با رویکردی تحلیلی و مستند، به بررسی شکلگیری و انواع تئاتر در اصفهان از دورههای تاریخی گوناگون پرداخته است؛ نهتنها اشاره به ورود تئاتر مدرن، بلکه سهم بزرگی از کتاب را به نمایشهای سنتی و بومی اختصاص داده است؛ از تعزیه در عهد صفوی و قاجار، تا نقالی، شبیهخوانی و اجرای پردهخوانها، کتاب نگاهی جامع به میراث نمایشی اصفهان و ایران دارد؛ همچنین اطلاعاتی درباره نخستین سالنهای تئاتر، گروههای نمایشی، نویسندگان محلی و نحوه تعامل مردم با نمایش، در این کتاب گنجانده شده است.
نکته درخشان کتاب، توجه به تئاتر بهمثابه پدیدهای اجتماعی و فرهنگی است. تئاتر در این کتاب نهفقط بهعنوان هنر، بلکه بهعنوان آینهای از زندگی روزمره، مناسبات قدرت، دین، جنسیت و طبقه تحلیل میشود.
این نگاه، بهخوبی با رویکرد کلی دکتر ممنون در سایر آثار و گفتارهایش همخوان است؛ رویکردی که تئاتر را نه پدیدهای منفک از جامعه، بلکه ریشهدار در بسترهای زیستهٔ مردم میداند؛ ازاینرو، معرفی و بازخوانی «تاریخ تئاتر اصفهان»، میتواند نهتنها به شناخت بهتر و ریشهای تئاتر ایران کمک کند، بلکه راهی باشد برای درک دقیقتر جهانبینی پژوهشگری چون دکتر پرویز ممنون. چه او اهل اصفهان باشد یا نه، پیوند اندیشهاش با سنت نمایشی این شهر، از خلال این اثر، قابللمس و تحلیل است.
