به گزارش اصفهان زیبا؛ چندسال پیش، در مسیر حفاری خط یک مترو اصفهان، چند کوزه سفالی کشف شد. در آن زمان گفته می‌شد قدمت کوزه‌ها به دوران سلجوقیان می‌رسد و تیم باستان‌شناس، بررسی‌های لازم را انجام داده‌اند.
با این همه، موضوع یافته‌های باستانشناسی در محدوده حفاری‌های مربوط به مترو همچنان یکی از دغدغه‌های اصفهانی‌هاست.
پیش از بررسی این موضوع، باید به این نکته دقت داشت که باستانشناسی مانند بسیاری دیگر از رویکردهای علمی برای مطالعه و تحقیق بر طبقه‌بندی داده‌ها متکی است و روش طبقه‌بندی باتوجه به نوع داده و نحوه دست‌یابی به آن متفاوت است.
کاوش باستانشناسی تنها راه دسترسی به داده‌های باستان‌شناختی نیست؛ اما یکی از پویاترین و مهم‌ترین بخش‌های باستانشناسی است و دلیل اصلی این پویایی، امکانی است که مطالعه لایه‌های باستانی برای طبقه‌بندی نزدیک به واقعیت (ازنظر ترتیب زمانی و فرهنگی) داده‌های باستانی به دست محقق می‌دهد.
با این همه، اصفهان با وجود قدمت تاریخی خود در حوزه تحقیقات باستانشناسی دچار فقر جدی است. چند سال قبل با حفر چهارمتری چهارباغ و لایه‌نگاری‌های عمیق، اطلاعاتی از شش‌هزار سال قبل و بقایایی از دوران ساسانیان کشف شد؛ اما این کاوش‌ها به محدوده طولی چهارباغ محدود شد.
برخی باستان‌شناسان علت ضعف باستانشناسی در اصفهان را وجود آثار متعدد تاریخی و گستردگی بافت تاریخی در آن عنوان می‌کنند.
از طرفی وجود چالش‌های مختلف برای بناهای تاریخی همچون گنبد مسجد جامع عباسی، مرمت عالی‌قاپو و… فرصت چندانی برای کاوش‌های باستانشناسی نمی‌گذارد و دستگاه‌های متولی تلاشی جدی در این زمینه انجام نمی‌دهند.
این مسئله به‌خصوص برای خط دو مترو اصفهان که در محدوده بافت تاریخی قرار گرفته، اهمیت زیادی دارد؛ به‌گونه‌ای که علیرضا جعفری‌زند، باستان‌شناس، به «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: «هشدارهای زیادی برای مترو خط دو اصفهان دادم. با اینکه بارها تأکید کردم این محدوده باید زیر نظر تیم باستان‌شناس باشد؛ ولی فقط چند ناظر را آنجا گذاشته‌اند. زمانی که دستگاه TBM کار می‌کند، چگونه باستان‌شناس می‌تواند آنجا فعالیت داشته باشد و تشخیص دهد آثاری وجود دارد یا نه؟ اگر هم اثری وجود داشته، تاکنون دستگاه آن را از بین برده است؛ درصورتی‌که کاوش باستانشناسی حساس و دقیق است. تمام منطقه شرق اصفهان که مترو از آن می‌گذرد، از نظر باستانشناسی اهمیت دارد. اصفهان یک شهر کهن است و تاریخش زیر پایش است.»
اهمیت محدوده خط 2 مترو از نظر باستانشناسی
جعفری‌زند با اشاره به طغیان‌های مکرر زاینده‌رود در سالیان قبل می‌گوید: «با توجه به سیلاب‌های زیاد، نمی‌توان متوجه شد آثار باستانی در عمق 18 متری هست یا نه. فقط لایه‌نگاری می‌تواند در این زمینه به ما کمک کند. در همه ایستگاه‌ها، ناظر باستان‌شناس حضور ندارد؛ درحالی‌که همه محدوده خط دو مترو، از نظر باستانشناسی مهم است. اصفهان مانند یک کاسه گود است. این شهر همیشه زنده بوده، آثار تخریب می‌شده؛ ولی وسایلش انتقال داده نمی‌شده؛ برای همین در بافت تاریخی، ارتفاع سطح کوچه‌ها با هم متفاوت و آثار در طول زمان روی هم انباشت شده است.»
پیوند مترو و باستان‌شناسان
محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار، رئیس انجمن علمی باستانشناسی ایران، درخصوص محوطه‌های باستانی به «اصفهان زیبا» می‌گوید: «پس از اینکه انسان در جایی زندگی می‌کند، از خود بقایایی بر جای می‌گذارد. آثار به جامانده از انسان با گذشت زمان همراه با نهشته‌های طبیعی، لایه‌های فرهنگی را به وجود آورده و از انباشت آن‌ها به شکل محوطه‌های باستانی (تپه و …) درمی‌آید. سرانجام پس از گذشت هزاره‌ها، باستان‌شناسان با کاوش خود لایه به لایه و سانت به سانت این آثار درجا (معماری، دیوار، گور و…) و رسوبات فرهنگی را آشکار کرده و نتایج آن در قالب سایت موزه، گزارش، کتاب، فیلم، عکس و …. ارائه و بازسازی شیوه معیشت، اقتصاد، دین و آیین و هویت فرهنگی جوامع رمزگشایی می‌شود.»
او میافزاید: «معمولا در پروژه‌های عمرانی دنیا، پیوست‌های میراث فرهنگی با حضور باستان‌شناسان انجام می‌شود. در ایران هم در دهه هشتاد ضرورت انجام مطالعات میراثی در طرح‌های عمرانی بزرگ با تصویب هیئت‌وزیران تصویب شد. پس از آن بعد از ارائه نقشه و محل طرح، تیم باستان‌شناس بعد از بررسی و شناسایی‌های اولیه، گزارش خود را ارائه می‌کند و بعد درخصوص اعطا یا عدم‌اعطای مجوز ساخت با کاوش باستان‌شناسیِ نجات‌بخشی تصمیم‌گیری می‌شود. طرح مترو نیز از این قاعده مستثنا نیست.»
سیدمحسن واعظی‌فر، مدیرعامل سازمان قطار شهری اصفهان درباره آثار تاریخی یافت‌شده در محدوده خط دو مترو اصفهان به «اصفهان زیبا» می‌گوید: «در خط دوم مترو، با اشیای تاریخی و میراثی برخورد داشتیم. در کارگاه‌های ما مشاور و ناظر میراثی در همان سطوح اولیه حضور دارند و قبل از کار عملیاتی، چندماه تاریخ‌نگاری از طرف میراث انجام می‌شود. در زیر زمین چیزی وجود ندارد؛ ولی اگر چیزی هم پیدا کردیم به باستان‌شناس می‌گوییم و صورت‌جلسه می‌کنیم. تاکنون آثار خاصی پیدا نشده، به جز چند کوزه که آن‌ها را به میراث تحویل دادیم.»
شهرام امیری، مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان نیز در این خصوص می‌گوید: «از همان دوسه سال پیش (قبل از کرونا) توافق شد باستان‌شناسان مثل خط یک در کاوش‌ها حضور داشته باشند. باستان‌شناسان از طرف میراث معرفی و در کارگاه‌های شهرداری مستقر می‌شوند.»
نظارت باستان‌شناسان در کدام عمق از زمین است؟
درخصوص مراحل کار و نحوه قرارگیری باستان‌شناسان در ایستگاه‌های خط دو مترو، بابر نره‌ای، مسئول باستانشناسی میراث فرهنگی اصفهان به «اصفهان زیبا» می‌گوید: «باستان‌شناسان در ایستگاه‌هایی که در بافت تاریخی شهر قرار گرفته، حضور دارند و وظیفه آن‌ها نظارت و گمانه‌زنی‌های باستانشناسی است. عموم نظارت‌ها تا عمق‌های پنج متر و شش متر است و در بقیه اعماقی که مترو کار انجام می‌دهد نظارت باستانشناسی نداریم؛ چون عملا یک خاک بکر است. زمانی که به خاک بکر برسیم هیچ نظارتی درخصوص باستانشناسی نداریم. در بقیه حفاری‌های مترو که در عمق زمین است و حدود هفده‌هجده متر است، به‌هیچ‌وجه لایه باستانشناسی نداریم و ورود هم نمی‌کنیم و اجازه ورود هم نداریم؛ چون بحث نظارتش خیلی سخت است.»
او با اشاره به یافته‌های باستان‌شناسان میافزاید: «یافته‌هایی که در این حفاری‌ها داشتیم سفال‌هایی است که در روی آن‌ها مطالعه انجام می‌شود و عموما اشیای موزه‌ای یا سفال شاخصی که ارزش موزه‌ای داشته باشد، پیدا نکردیم. عموما سفال‌های مطالعاتی است که با تطبیق و مطالعه آن‌ها می‌توانیم قدمت لایه‌ها را مشخص کنیم. چهار یا پنج ایستگاه باستانشناسی داریم که عملا روند نظارتی آن‌ها رو به پایان است. این نظارت باستانشناسی فقط چهار سال است که شروع شده و کار کارشناسان باستانشناسی از قبل از احداث ایستگاه شروع می‌شود و تا حفاری در لایه‌های چهارپنج متری، ادامه دارد. بعد از آن نظارتی وجود نخواهد داشت. ناظران باستان‌شناس، شبانه‌روزی و سه شیفت نظارت می‌کنند و شیفت‌ها به‌گونه‌ای تنظیم شده که باستان‌شناس زمان حفاری و برداشت خاک در ایستگاه حضور داشته باشد و به‌صورت ماهیانه به میراث گزارش می‌دهند.»
حضور باستان‌شناس در تمامی مراحل مترو
«قاعده کار این است که در تمامی مراحل باید باستان‌شناس عالی‌رتبه و سرپرست هیئت با مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی نظارت کامل داشته باشد»؛ این جمله‌ای است که محسن جاوری، عضو هیئت‌علمی دانشگاه کاشان به «اصفهان زیبا» می‌گوید و در ادامه بیان می‌کند: «جاهایی که نیاز است گمانه‌زنی شود و در زمان خاک‌برداری باید باستان‌شناس مقیم در محل حضور داشته باشد و در تمام مراحل کار از ابتدا تا انتها در کنار کارگران و مهندسین مترو باشد. کاری که در خط یک مترو در محل حساسی مثل میدان امام علی (ع) در زمان خاک‌برداری، انجام شد.»
او میافزاید: «اگر محلی حساس باشد و حفاری به‌صورت سطح‌الارضی انجام شود، باستان‌شناس باید باشد. در حفاری تحت‌الارضی از لایه‌های زمین اطلاعی نداریم. لایه‌های تحت‌الارضی زیرزمین است و دستگاه TBM از آنجا رد می‌شود؛ نه از زیر اطلاعی داریم، نه می‌دانیم چه کیفیتی دارد؛ ولی جایی که حفاری به‌صورت سطحی صورت می‌گیرد و احتمال وجود آثار را می‌دهیم باستان‌شناس باید حضور داشته باشد.»
مصطفی رشیدی، سرناظر باستان‌شناس خط دو مترو اصفهان نیز به «اصفهان زیبا» می‌گوید: «نظارت باستانشناسی در ایستگاه‌های درحال‌ساخت که در محدوده بافت تاریخی شهر اصفهان قرار دارد، در سه ایستگاه حافظ، امام علی (ع) و ابن‌سینا در خط دو مترو در حال انجام است. نهشته‌های فرهنگی در دو ایستگاه ابن‌سینا و حافظ که بیشتر شامل انباشتی از دورریزها و آوارهای تخریب‌شده از اواخر دوره قاجار و پهلوی است و به دلیل قرارگیری در معابر، بسیار مضطرب و آشفته است، دستخوش توسعه تأسیسات شهری شده و ترمیم چندین‌باره خیابان‌ها، خاک‌برداری و شن‌ریزی برای زیرساخت، آسیب زیادی به این لایه‌های فرهنگی وارد کرده است. با توجه به اینکه در جانمایی‌های ساخت ایستگاه، بخش محدودی از سطح درگیر لایه‌های فرهنگی است و بیشترین عملیات خاک‌برداری در تونل‌ها و گالری‌ها انجام می‌شود، با وجود این، نظارت بر خاک‌برداری، شمع‌زنی و هر نوع فعالیت عمرانی توسط ناظران باستان‌شناس انجام می‌شود.»
او در ادامه می‌گوید: «با توجه با اینکه عملیات عمرانی در تمامی ایستگاه‌ها در عمق بین 14 تا 18 متری فعالیت می‌کنند؛ بنابراین عمق لایه‌ها بیشتر شامل رس، سیلت و ماسه است که نهشته‌های طبیعی است. وظیفه گروه باستانشناسی سرکشی‌های منظم در ایستگاه‌ها تا مراحل ساخت و اتمام خاک‌برداری است. باستان‌شناسان هنگام خاک‌برداری و اجرای شمع و ریب که عمدتا شبانه انجام می‌شود (به دلیل ممنوعیت تردد خودروهای خاک‌برداری در روز) در کنار مهندسان و کارگرهای مترو نظارت می‌کنند تا درصورت رسیدن به اثری باستانی، آن را ثبت و ضبط کنند؛ البته باستان‌شناسان در طول روز نیز سرکشی‌های لازم و مداومی را انجام می‌دهند و لایه‌ها و نهشته‌ها را چک می‌کنند.»
او میافزاید: «همان‌طور که اشاره شد، بیشترین احتمال وجود لایه فرهنگی تا عمق دومتری در ایستگاه‌ها مشاهده شده که عمدتا بقایا و انباشت‌های ضعیفی از اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی است. در حال حاضر ایستگاه حافظ، میدان امام علی (ع) و ابن‌سینا تحت نظارت باستان‌شناسان است؛ ضمن آنکه باستان‌شناسان فقط در ایستگاه‌هایی که در بافت تاریخی هستند نظارت می‌کنند. نظارت بر ایستگاه‌های میدان امام حسین (ع) و آمادگاه سال قبل تمام شده است.»
