اشاره به وقوع انتخابات در تاریخ ایران شاید بحثی گسترده و غیرسیاسی در چهارچوب تاریخ باشد و بهتر است به مفهوم مدرن آن در ایران بپردازیم. به روایت تاریخ، اولین انتخابات رسمی با مفهوم مدرن آن پس از پیروزی انقلاب مشروطه و برای شکلگیری مجلس شورای ملی در 1285 با اتکا به قانون 51 بند مشروطه انجام شد که وقوع آن یکی از افتخارهای ملی ایران بهحساب میآید؛ زیرا آن هنگام بیشتر کشورهای آسیایی از وجود مجلس محروم بودند و پایههای دیکتاتوری در آن کشورها بسیار مستحکم بود؛ بهطوریکه کشور ژاپن چهل سال پس از ایران تصمیم به شکلگیری پارلمان گرفت.
مجلس اول شورای ملی با فرمان مظفرالدین شاه در کاخ گلستان به ریاست مرتضیقلی بیات (تا دوم تیرماه 1287) آغاز به کار کرد که اولین صدای ضبطشده در ایران نیز مربوط به قرائت قانون مشروطه توسط مظفرالدین شاه است. در نخستین جلسه رسمی مجلس شورای ملی که فردای روز افتتاح در مدرسه نظام تشکیل شد، صنیعالدوله به ریاست مجلس برگزیده شد.
این مجلس از 165 نماینده تشکیل شد که 60 نفر از آنها نمایندگان تهران بودند. در ابتدای کار، مجلس قانون اساسی کشور را که متأثر از قانون اساسی کشورهای غربی نوشته شده بود، تدوین کرد و پسازآن با حمله قوای روس به حمایت محمدعلی شاه، واقعه معروف به توپ بستن مجلس توسط لیاخفخان روسی انجام و دوره استبداد صغیر آغاز شد؛ هرچند محمدعلی شاه از آغاز سلطنتش بر خواست ملت سر تعظیم فرود نیاورد و بهناچار با اعتراضهای وسیع مردم مجبور به امضای قانون شد و درنهایت نیز مجلس را به توپ بست.
مامونتوف، خبرنگار روس و یکی از شاهدان عینی این اتفاق بود که در خاطرات خود مینویسد: «عمال جدی انقلابیون از اقدامات و عملیات علنی در موقع لزوم خودداری کرده، ولی سعی میکردند نفوذشان را در مردم بیشتر و آنها را برای جنگ قطعی حاضر کنند. آنها اسلحه جمع میکردند و وسایل دفاع عماراتی را که در صورت تصادمات جدی طرف احتیاجشان بود، فراهم میساختند، کیسههای خاکی بر سردرها و پنجرهها قرار داده و مزقلهای کوچک بر دیوارها ساخته بودند. این کارها شاید تجربیات بعضی انقلابیون بود. با اینکه در شبنامهها که منتشر میکردند سعی مینمودند قزاقهای مسلمان را اغوا کنند، ولی افراد تیپ قزاق بهواسطه ایمان و عقیدهای که به صاحبمنصبان روسی خود داشتند اصلا متزلزل نشدند.
چون قشون ایران انضباط نداشت شاه برای مقابله با انقلابیون فقط به سرنیزههای قشون منظم بریگاد قزاق میتوانست اعتماد داشته باشد.» اما این پایان آزادیخواهی نبود: قوای مسلح مجاهدین و بختیاریها و بازاریان ضمن فتح تهران و تبعید محمدعلی شاه به روسیه مجلس عالی دوم را در 1288 با انتخاب مستشارالدوله به ریاست مجلس از جناح اعتدالیون تشکیل دادند.
از اقدامات مهم این مجلس، انتخاب جانشین شاه، انتصاب سردار اسعد بختیاری به وزارت جنگ و اصلاح ساختار پادشاهی بود که عمده قوانین مطرح این مجلس تا سالها به قوت خود باقی ماند. یکی از قوانین مطرح این مجلس، ماده 23 آن مورخ 19 رجب 1324 است که میگوید: «بدون اجازه مجلس احدی از اجزای مجلس را نمیتوان بههیچعنوان گرفتار و دستگیر کرد؛ مگر مرتکب به جنحه یا جنایتی باشد بهطور علنی و کلیه تحریر و تقریر اعضای مجلس در مصالح دولت و ملت آزاد و هیچکسی حق مزاحمت آنها را ندارد؛ مگر درصورتیکه تحریرات و تقریرات عضوی برخلاف مصالح عامه و موافق قوانین شرع انور مستوجب مجازات باشد؛ در این صورت به اجازه مجلس این نوع اشخاص به محکمه عدلیه جلب خواهند شد.»
طیفبندی نیروهای مجلس اول برخلاف تصور،نه روشنفکران آن عصر بودند و نه تحصیلکردگان دانشگاههای خارجی و عمده نمایندگانی که منتخب تهران نیز بودند از میان خوانین، شاهزادگان قجری، وعاظ و ذاکرین، دورهگرد و نجار، کفاش، یخدان ساز، قهوهچی و… بودند که شاید امروز حضور چنین طیفی در سیاست قابلتصور نباشد. نکته جالب درباره نیروهای درون مجلس، حق امتیاز شرکت ارامنه، یهودیان و زرتشتیان (ارباب جمشید) در انتخابات و تعیین نماینده بود؛ درحالیکه آن زمان در بعضی از شهرها از اقلیتهای مذهبی جزیه گرفته میشد و حرم حضرت عبدالعظیم (ع)نمایندهای جداگانه در مجلس داشت.