هنر نگارگری یا نقاشی ایرانی در تاریخ 26آذر1399 و در پانزدهمین کمیته جهانی میراث ناملموس یونسکو با نام «مینیاتور» و بهعنوان یک پرونده چندملیتی و مشترک میان چهار کشور ایران، ترکیه، جمهوری آذربایجان و ازبکستان در فهرست میراث جهانی ناملموس بشری قرار گرفت و بهعنوان پانزدهمین میراث ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسید. در کنار ثبت هنر مینیاتور در فهرست میراث ناملموس یونسکو، اتفاق دیگری همروی داد و پنج استاد پیشکسوت این هنر اصیل یعنی محمود فرشچیان، محمد آقامیری، مجید مهرگان، مهین افشانپور و اردشیر مجرد تاکستانی بهعنوان گنجینههای زنده بشری یونسکو ثبت شدند. مینیاتوریست در هنر خود که امروزه در ایران با نام نگارگری یا نقاشی ایرانی شناخته میشود، آنچه را که در پرده خیال دیده با استفاده از مفاهیمی چون تعالی روح و رسیدن به عالم معنا و جاودانگی با نگرش حقیقتگرا و هنر قدسی به تصویر کشیده و هنری ایرانیاسلامی را خلق میکند، بههمین دلیل است که در فرهنگ و هنر ایرانی واژه نگارگری جایگزین کلمه مینیاتور شده است؛ چراکه در ادبیات عرفانی ما، نگار، ذات باری تعالی است و در ادبیات عاشقانه نیز نگار به معشوق گفته میشود؛ بنابراین نگارگری هنری است که مستقیم از نظام عاطفی، حسی و فکری زندگی مردم ایرانزمین مایه گرفته و همپای زندگی تاریخی مردم ایران دگرگون شده است.
ثبت هنر نگارگری با نام مینیاتور
«واژه مینیاتور» مخفف شده کلمه فرانسوی مینی موم ناتورال و به معنی طبیعت کوچک و ظریف است و در نیمه اول قرن اخیر و تقریبا از دوره قاجاریان وارد زبان فارسی شده است. هوشیار با ابراز تأسف از اینکه این پرونده نه با نام نگارگری بلکه بهعنوان مینیاتور در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است، گفت: متأسفانه این هنر به نام مینیاتور ثبتشده است؛ چون این طرح همزمان از طرف چند کشور دیگر شامل ترکیه، آذربایجان و ازبکستان نیز ارائه شد و هویت آن فقط مربوط به ایران نیست و چون در آن کشورها هنوز به اسم مینیاتور شهرت دارد، در یونسکو نیز با همین عنوان به تصویب رسید؛ ولی درواقع همان نگارگری یا نقاشی ایرانی است. البته ایران به این موضوع اعتراض کرد؛ ولی آنها اعتقاد دارند که این هنر، ایرانی نیست و مربوط به فرهنگهای مختلف است، به همین دلیل با نام مینیاتور به وحدت موضوعی رسیدند.
دانشیار دانشکده هنر دانشگاه سوره ادامه داد: یونسکو به دنبال این است که هویتهای قومی، ملی و مذهبی را حفظ و احیا کند و ازآنجا که نگارگری توانسته بخشی از این هویتها را حفظ کند (و این یک دستاورد است که هنری بتواند در تبیین جایگاه فرهنگی اقوام و فرهنگهای مختلف تأثیرگذار باشد)، ما هم با توجه به این حمایت توانستیم پرونده هنر نگارگری را به یونسکو ارسال کنیم و درنهایت، این پرونده به ثبت جهانی رسید؛ اما چون تقاضای ثبت این هنر از طرف دیگر کشورها هم وجود داشت، ثبت هنر نگارگری با نام مینیاتور و بهصورت مشترک میان چهار کشور به نتیجه رسید.
عجینشدن نگارگری با فرهنگ ایران
اوج شکوفایی هنر نگارگری ایران که بهعنوان هنری برگرفته از مفاهیمی چون تعالی روح و رسیدن به عالم معنا و جاودانگی با نگرش حقیقتگرا و هنر قدسی در سراسر دنیا شناخته شده است، با ظهور چهرههایی چون کمالالدین بهزاد و رضا عباسی در عهد صفویه شکل گرفت که بیانگر دوران طلایی آن و مایه مباهات هر ایرانی است.
او که کارشناس صنایعدستی و دکترای پژوهش هنر است، با اشاره به اینکه کشور ترکیه درخصوص ثبت هنر مینیاتور زودتر از سایر کشورها اقدام کرده بود، تصریح کرد: متأسفانه ما در مسائل فرهنگی و بهخصوص مباحث فرهنگی و هنری آنطور که باید خیلی سریع اقدام نمیکنیم و اقداماتمان هم بیشتر جنبه تکلیفی دارد و کامل نیست، درنتیجه تا میبینیم یکجایی دارند درستتر و اصولیتر اقدام میکنند، فقط برای اینکه عقب نیفتیم، برای حفظ جایگاه خودمان تلاش میکنیم نه برای اثبات آن. درباره ثبت پرونده مینیاتور یا نگارگری نیز همین اتفاق افتاد و وقتی مسئولان دیدند ترکیه دارد این موضوع را جلو میبرد و به نتیجه میرساند، بلافاصله با یک فعالیت سفارشی و عجولانه پرونده را تشکیل دادند و ارسال کردند که البته خوشبختانه با توجه به سوابق موجود در پرونده به ثبت رسید؛ چراکه سوابق موجود در پرونده هم ازلحاظ قدمت تاریخی و هم ازنظر هویت مفهومی و هم به لحاظ تکنیک و تنوع شکلی ارزشمند است، درنتیجه پرونده به جریان افتاد و درکنار کشورهای دیگر هم نام ایران نیز مطرح شد.
او با بیان اینکه در پروندههایی که به یونسکو میرود هم به مسائل تاریخی و هم به مسائل ساختاری، شکلی و تکنیکی آن اشاره میشود و درخصوص مینیاتور هم این اتفاق افتاد، افزود: تاریخ نگارگری ایران نشان میدهد که این هنر در فلات ایران از هرات و سمرقند و بخارا مطرح بوده است؛ اما بعدا مرکزیت آن به دوره صفویه در اصفهان میآید و در مکتب اصفهان نمود پررنگتری پیدا میکند؛ ضمن اینکه شاهنامهها و اسناد مکتوبی در این حوزه وجود دارد که نشاندهنده این است که سابقه نگارگری به ایران مرتبط است و خوشبختانه این سوابق به ثبت این پرونده کمک کرد؛ همچنین نمونههایی از این هنر در موزههای ایران و موزههای مختلف دنیا وجود دارد و تصاویر موجود در پرونده مؤید این قضیه است که هنر مینیاتور و درواقع نگاری به لحاظ محتوایی با تاریخ و فرهنگ ایران ارتباطِ عجینشده و غیرقابلانکاری دارد و به همین دلیل خوشبختانه مورد تأیید داوران و مسئول یونسکو قرارگرفته و ثبت شد.
نگاه معنوی و ماهوی در نگارگری
در هنر نگارگری، خداوند، نگار حقیقی است و همه نگاهها به اوست و او نیز در صورتهای مختلف به جلوهگری میپردازد. نگـاره، نگـارسـتـان و نگارخانه از مشتقات نگارگری هستند و نگارگر، تصویرکننده جلوه حق است و گاهی به مقامی میرسد که از حق چهره میکشد و آن را چهرهگــشـایـــی مینامند. نـویــسـنـده کـتـابهــــای پژوهش، حقیقت دانش، درآمدی بر هنر اسلامی ایرانی، هنرهای تزیینی، زبان فراموششده و مقدمهای بر مبانی هنرهای سنتی در خصوص اینکه مفهوم مینیاتور و اینکه چرا در سه کشور دیگری که همراه با ایران در این پرونده حضور دارند این هنر با نام مینیاتور شناخته میشود، گفت: کلمه مینیاتور به معنای کوچکشده است، این مفهوم به لحاظ تکنیکی درست است؛ یعنی اندازههایی که در تصویر بهکاربرده میشود کوچکشدهاند؛ بنابراین مینیاتور واژه غلطی نیست؛ ولی ویژگی مینیاتور فقط کوچک شدن نیست، مینیاتور مفاهیم معناگرایانه دارد و تصاویر در محتوای مضمونی خود معنای معنویتری موردنظر دارد.
او ادامه داد: عالمی که در نقاشی ایرانی فارغ از آن چیزی که در حوزه فرهنگ غیر ایرانی و شاید غربی وجود دارد و از آن بهعنوان رئالیسم یادمیکنیم، نگاه معنویتر، ماوراییتر و مثالیتر است. کاری که در نگارگری انجام میشود، فقط کوچک کردن نگارهها نیست، بلکه رسیدن به معنایی والاتر از آن چیزی است که با چشم سر انسان عادی به آن نگاه میشود. نگار و نگاره مفهومی والاتر را در نقاشی و تصویر کردن دارد. نگاره نسبت به مینیاتور معنای عمیقتر و ظریفتر و بسیار زیباتر و معنویتر را میتواند تـعریـف کـنـد کـه به آن نگـارگـری میگویند و چون در فرهنگ ایرانی بهکار میرفته به آن نگارگری ایرانی گفته میشود که بخشی از هویت تصویری و فرهنگی کشور ماست.
ثبت گنجینههای زنده بشری در نگارگری
این پژوهشگر در خصوص محتوای این پرونده، بیان کرد: در پرونده ثبتی مینیاتور به تاریخ این هنر، ویژگیهای مفهومی و محتوایی، ارزشهای تـاریـخـی، نـمـونـههــا و مستنداتی که در تـاریخچه آن وجود داشته و به هنرمندانی که در طول تاریخ روی این موضوع فعالیت کردهاند و اسمشان در این هنر ثبتشده و مهمتر از همه به تأثیری که امروز این هنر روی جامعه و فرهنگی ایرانی داشته و دستاوردهایی که برای حفظ، احیا و ارتقای این هنر صورت گرفته اشارهشده است. هوشیار از تأثیر هنر بر جامعه بهعنوان یکی از موضوعهای مهم در ثبت پروندههای ارائهشده در یونسکو اشاره کرد و افزود: هنری که با جامعه ارتباط برقرار کند طبیعتا از ارزش و جایگاه والایی برخوردار است و دراینباره نقش هنرمندان معاصر تأثیر بسیاری دارد. یکی از مواردی که در این پرونده مهم بود، حضور هنرمندان تأثیرگذاری است که هم در سطح ملی و هم بینالمللی توانستهاند در حوزه نگارگری ایرانی مؤثر واقع شوند. بهعنوان نمونه، استاد محمود فرشچیان که کاملا جهانی و شناختهشده است و هم به لحاظ عملی و هم نظری در ارائه مفهوم نگارگری فعالیت میکند؛ همچنین استاد محمدباقر آقامیری، استاد مجید مهرگان، خانم مهین افشانپور و استاد اردشیر مجرد تاکستانی نیز در حوزه نگارگری مشغول هستند و شاگردان بسیاری دارند و آثاری که خلق میکنند علاوه بر هویت تاریخی و تکنیکی که باید بهعنوان یک اصل در نگارگری رعایت شود، اقدام به ابداع و نوآوری کرده و از مضامین معاصر و مرتبط با نیازهای جامعه استفاده میکنند و درنتیجه نگارگری را پویا و زنده نگهداشتهاند.
عضو هیئتعلمی دانشگاه سوره تأکید کرد: این نکته بسیار مهمی است که ما فقط به ثبت یک هنر تاریخی و سنتی اقدام نکردهایم، بلکه برای ثبت یک رویدادی اقدام شده که هم هویت فرهنگی و تاریخی را حفظ کرده و هم درجهت ارتقای آن متناسب با شرایط روز جامعه اقدام میکند؛ درنتیجه حضور این هنرمندان معاصر و تأثیری که در ترویج فرهنگ و هنر مینیاتور (نگارگری) ایفا میکنند نکته بسیار مهمی است و شاید یکی از وجوه تمایز این پرونده در ایران با سه کشور دیگری که مشترک هستند همین هنرمندان باشند؛ چراکه ما هنوز استادان صاحبنامتری را در حیطه اجرایی، در سطح این استادان ذکرشده نمیشناسیم.
ناراحتی افغانستان در پی ثبت جهانی مینیاتور
بعد ازثبت هنر نگارگری، وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان از اینکه نام افغانستان بهعنوان یکی از میراثدارهای هنر مینیاتور برده نشده شکایت کرد و باید دید که آیا کشور افغانستان به جمع کشورهای یونسکو خواهدپیوست؟ به هرحال، با ثبت جهانی هنر مینیاتور به صورت مشترک با کشورهای ترکیه، آذربایجان و ازبکستان، آیین باستانی و کهن نوروز، ردیفهای موسیقی سنتی، آیین پهلوانی و زورخانهای، هـنـر نمایشی آیینی تـعـزیـه، مـهـارت فرشبافی کاشان، مهارت فرشبافی فارس و موسیقی بخشیهای خراسان شمالی ، دانش سنتی لنجسازی و دریانوردی در خلیجفارس و نقالی، قصهگویی اجرایی ایرانی، آیین قالیشویان مشهد اردهال ، فرهنگ پخت نان لواش، هنر ساختن و نواختن کمانچه، چوگانبازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی و ساختن و نواختن دو تار ایرانی آثار معنوی ایرانیان است که در فهرست میراث ناملموس یونسکـو به ثبت رسیدهاند و با بررسی سه پرونده زیارت تادئوس مقدس به صورت مشترک با ارمنستان، مهارت شناختن و نواختن عود به صورت مشترک با کشور سوریه و جشن مهرگان به صورت مشترک با تاجیکستان تعداد آثار ملموس ثبتشده ایران در یونسکو به ۱۸ اثر میرسد.
