این جشنواره از قدیمیترین جشنوارههای سینمایی دنیا و یکی از بزرگترین جشنوارههای سینمایی جهان و معتبرترین جشنواره پس از کن محسوب می شود. جشنواره ونیز نخستین بار در سال ۱۹۳۲ میلادی در ونیز ایتالیا برگزار شد و در کنار جشنوارههایی چون کن و برلین از مهمترین رخدادهای سینمایی اروپا و جهان به شمار میآید. جشنواره فیلم ونیز در طول سالهای جنگ دوم جهانی برگزار نمیشد و در برخی سالها، بخش مسابقه آن فعال نبوده است. جایزه اصلی جشنواره ونیز، شیر طلایی نام دارد. در بعضی سالهای جشنواره شیر نقرهای هم برای کارگردانی فیلمهای کوتاهی یا فیلم اول کارگردان اهدا شده است. جایزه ویژه هیات داوران نیز در اغلب سالها به یک یا دو فیلم اهدا میشود.
همچنین در این جشنواره، جایزهای به نام جایزۀ انسانیت وجود دارد. این جایزه که مبلغ آن ۵۰ هزار دلار است، به سینماگران و بازیگرانی اهدا میشود که خود را وقف فعالیتهای انساندوستانه میکنند. همچنین جایزه جام روباه به بهترین بازیگران زن و مرد اهدا میشود. از سال ۲۰۰۲ به بعد «جایزه سان مارکو» به بهترین فیلم بخش ضدجریان اختصاص داده شد. از طیف وسیعی برنامههای جداگانه از جمله نمایشگاه بینالمللی هنر ونیز نیز تأسیس شده است. جشنواره بینالمللی موسیقی معاصر ونیز، جشنواره بینالمللی تئاتر ونیز، نمایشگاه بینالمللی معماری ونیز، جشنواره بینالمللی رقص معاصر ونیز و جشنواره بینالمللی کودکان و نوجوانان کارناوال ونیز به صورت جداگانه زیر نظر مجموعه جشنوارههای ونیز برگزار میشود؛ اما امکان دارد برای برخی سوال پیش بیاید که چرا شیر عنوان جایزه جشنواره نام گرفته است؟ جایزه شیر طلایی بالاترین جایزه جشنواره برای بهترین فیلم در بخش مسابقه ونیز است. شیر طلایی در سال ۱۹۴۹ توسط کمیته سازماندهی معرفی شد و اکنون به عنوان یکی از برجستهترین جوایز صنعت فیلم شناخته میشود. در سال ۱۹۷۰، شیر طلایی دوم معرفی شد؛ این جایزه افتخاری بود برای افرادی که سهم مهمی برای مشارکت در سینما دارند است. شیر طلایی در سال ۱۹۴۹ به عنوان شیر طلایی سنت مارک معرفی شد، شیر بالداری که روی پرچم جمهوری نیز نمایان است. سابقاً، نام جایزه معادل جایزه بینالمللی بزرگ ونیز بود، اهدا شده در سال ۱۹۴۷ و ۱۹۴۸. قبل از آن، از سال ۱۹۳۴ تا ۱۹۴۲ بزرگترین جایزه برای بهترین فیلم ایتالیایی و فیلم خارجی جام موسولینی بود. بین سالهای ۱۹۶۹ و ۱۹۷۹ هیچ شیر طلایی اهدا نشد.
تاریخچه حضور سینمای ایران در جشنواره فیلم ونیز
به طور کلی در تمام این سالها ۱۰۶ اثر ایرانی اعم از فیلم کوتاه و بلند در بخشهای مختلف جشنواره ونیز به نمایش گذاشته شدهاند. اولین حضور سینمایی ایران به پیش از انقلاب یعنی سال ۱۳۳۸ با فیلم کوتاه مینیاتورهای ایرانی به کارگردانی مصطفی فرزانه برمیگردد. البته این فیلم در واقع به عنوان محصول فرانسه در جشنواره آن سال حاضر شده بود و از این نظر میتوان آنرا اولین حضور یک کارگردان ایرانی به شمار آورد، نه اولین محصول سینمای ایران. با احتساب این نکته اولین حضور سینمای ایران دو سال بعد در سال ۱۳۴۰ با فیلم کوتاه یک آتش ابراهیم گلستان رقم میخورد که خوش هم میدرخشد و مدال برنز را از آن خود میکند. ابراهیم گلستان فیلمسازی است که در سالهای بعد هم با آثار مختلفی در ونیز حاضر میشود. در سال ۱۳۴۱ دو فیلم ما آدمیم و موج مرجان، خارا با کارگردانی مشترک با آلن پندری را به نمایش میگذارد که موج مرجان، خارا بار دیگر موفق به دریافت مدال برنز میشود. در سال ۱۳۴۳ فیلم مارلیک او جایزه شیر سن مارکو برای بهترین فیلم جغرافیایی، مردم شناسی و فولکلور را از آن خود میکند و در سال ۱۳۴۵ اینبار در بخش فیلمهای کوتاه با خرمن و بذر حضور مییابد. گاو داریوش مهرجویی دیگر فیلم مهم پیش از انقلاب است که در سال ۱۳۵۰ در بخش خارج از مسابقه به نمایش درمیآید. سال ۱۳۵۱، از پربارترین سالهای سینمای ایران در عرصههای بینالمللی و جشنواره فیلم ونیز است و ۱۴ فیلم در بخشهای مختلف این جشنواره نمایش داده میشوند؛ آرامش در حضور دیگران ناصر تقوایی، بیتا هژیر داریوش، پستچی داریوش مهرجویی، رگبار بهرام بیضایی، چشمه آربی آوانسیان، بامداد جدی احمد فاروقی قاجار، اربعین ناصر تقوایی، رقص رونما هوشنگ شفتی، رقصهای محلی بجنوردی سهراب شهید ثالث، جن بهرام ری پور، نان و کوچه عباس کیارستمی، رهایی ناصر تقوایی، ادیان در ایران منوچهر طیاب و باد جن ناصر تقوایی از جمله این فیلمها هستند. طبیعت بیجان سهراب شهید ثالث هم در سال ۱۳۵۴ بهعنوان آخرین فیلم قبل از انقلاب در جشنواره ونیز امکان حضور پیدا میکند و بعد با وقوع انقلاب اسلامی و وقفهای چندساله، روند ارسال فیلمهای ایرانی به جشنواره ونیز از سر گرفته میشود. امیر نادری و فیلم دونده اولین فیلمهای بعد از انقلاب هستند که در سال ۱۳۶۴ در بخش خارج از مسابقه به نمایش درمیآیند. امیر نادری در طول این سالها با فیلمهای مختلفی که محصول کشورهای دیگر است باز هم در ونیز حاضر میشود و حضورهای موفقتری را تجربه میکند. در سال ۱۳۷۰ فیلم گروهبان مسعود کیمیایی در بخش خارج از مسابقه بهنمایش درمیآید. دت یعنی دختر ساخته ابوالفضل جلیلی در سال ۱۳۷۴ در بخش مسابقه رسمی پذیرفته شد. سال بعدش هم دوباره با فیلم یک داستان واقعی مهمان جشنواره ونیز بود. سال ۱۳۷۶ هم رفیع پیتز با فیلم فصل پنجم در بخش هفته منتقدین نماینده سینمای ایران بود و در سال ۱۳۷۷ فیلم سکوت محسن مخلباف که در بخش رقابتی حاضر بود، بسیار مورد توجه قرار گرفت. سال ۱۳۷۸ نوبت به باران و بومی ساخته رخشان بنی اعتماد در بخش سرزمینهای جدید رسید. او در کنار عباس کیارستمی که باد مارا خواهد برد را در بخش اصلی و رقابتی به نمایش گذاشت در ونیز حضور داشتند. سه سال بعد در دوره ۵۹ ونیز دیگر کارگردان زن سینمای ایران، منیژه حکمت با اولین فیلم خود، زندان زنان در بخش افقها و ناصر رفایی هم با فیلم اول خود، امتحان در هفته منتقدان حضور داشت. این درحالی بود که سینمای ایران در دورههای قبلی توانسته بود شیر طلایی را از آن خود کند که در بخش افتخارات به آن خواهیم پرداخت. شصتمین دوره جشنواره فیلم ونیز در سال ۱۳۸۲ فیلمهای ابجد ساخته ابوالفضل جلیلی، لذت دیوانگی ساخته حنا مخملباف، سکوت بین دو فکر ساخته بابک پیامی و پا برهنه تا هرات ساخته مجید مجیدی را به نمایش گذاشت. فیلم یادداشت بر زمین اولین ساخته علی محمد قاسمی در بخش هفته منتقدین دوره ۶۲ ونیز به نمایش درآمد و سال ۱۳۸۵ تنها فیلم باز هم سیب میخوای ساخته بایرام فضلی خارج از مسابقه، اکران شد.
۱۳۸8 نوبت به حضور دوباره عباس کیارستمی با فیلم شیرین اینبار در بخش خارج از مسابقه رسید. یک سال بعد علی کریم، کارگردان فیلم اولی، چاله را به جشنواره ونیز فرستاد که به عنوان فیلم اختتامیه و خارج از مسابقه در بخش هفته منتقدان به نمایش درآمد. خانه پدری کیانوش عیاری نیز در شصت و نهمین دوره ونیز در بخش افقها به روی پرده رفت. ونیز ۷۳ از ۱۰ تا ۲۰ شهریور ۱۳۹۵ برگزار شده و این دوره از جشنواره به عباس کیارستمی تقدیم شد. فیلم منو خونه ببر و یکی از اپیزودهای ۲۴ فریم به همراه فیلم مستند ۷۶ دقیقه و ۱۵ ثانیه با عباس کیارستمی ساخته سیف الله صمدیان در روز افتتاحیه جشنواره به نمایش در آمده و آلبرتو باربرا در سخنانی به ستایش عباس کیارستمی پرداخت. پرویز شهبازی هم با فیلم مالاریا در بخش افقها حضور پیدا کرد. هفته منتقدین هم فیلم طبل محصول مشترک ایران و فرانسه را برای برنامه رقابتیاش انتخاب کرد. جشنواره ونیز ۲۰۱۹ میزبان فیلم سعید روستایی متری شش و نیم در بخش افقهای ونیز بود تا یکصدمین اثر سینمایی ایران، در قدیمیترین جشنواره سینمایی جهان به نمایش گذاشته شود.
افتخارآفرینیهای سینمای ایران در جشنواره ونیز
اولین جوایز سینمای ایران را ابراهیم گلستان همانطور که گفته شد در همان حضورهای اولیه، از آن خود کرد و برای فیلمهایی که در جشنواره در سالهای متوالی داشت، دو مدال برنز و جایزه شیر سن مارکو را به خانه آورد. داریوش مهرجویی هم اولین جایزه فیپرشی را برای فیلم گاو به سینمای ایران آورد. دو جایزه اوزله طلایی و جایزه یونیسف در سال ۱۳۷۴ به فیلم دت یعنی دختر ساخته ابوالفضل جلیلی رسید که تجربه فوقالعادهای برای کارگردان بهشمار میآمد. محسن مخملباف که در سال ۱۳۷۷ با فیلم سکوت به ونیز رفته بود، سه جایزه مدال طلای سنای ایتالیا، جایزه سینمای آینده بهترین فیلم رابطه انسان و طبیعت و تقدیرنامه جایزه سرجیوترازاتی را از آن خود کرد. باد ما را خواهد برد هم سه جایزه بزرگ هیات داوران، فیپرشی و هیات داوران جوان را به خود اختصاص داد. اما مهمترین افتخار سینمای ایران در جشنواره ونیز نصیب جعفر پناهی شد. این کارگردان با فیلم دایره شیر طلایی بهترین فیلم و پنج جایزه دیگر؛ جایزه فیپرشی، جایزه یونیسف، تقدیرنامه کلیسای جهانی، جایزه بهترین بازیگر زن برای مجموعه بازیگران زن فیلم از طرف سندیکای ملی نویسندگان سینمایی ایتالیا و جایزه سرجیوترازاتی را از ونیز دریافت کرد. سال ۱۳۸۷ بهمن معتمدیان جایزه بریان را برای فیلم خستگی از آن خود کرد و سال ۱۳۸۸ فیلم تهرون ساخته نادر تکمیل همایون جایزه بهترین فیلم هفته منتقدان را برای سینمای ایران به ارمغان آورد. شصت و هفتمین جشنواره فیلم ونیز به فیلم کوتاه آکوردئون ساخته جعفر پناهی که تنها فیلم ایرانی منتخب جشنواره آن سال بود، جایزه «لینامانیاکاپره» را اهدا کرد. هفتادمین دوره جشنواره ونیز برای شهرام مکری و فیلم ماهی و گربه که در بخش افقها حضور داشت، خوش یمن بود و جایزه هیات داوران را برای نوآوری و خلاقیت از آن خود کرد. جالب است بدانید ریاست بخش افق های این دوره را پل شریدر به عهده داشت و از فیلم مکری بسیار استقبال کرد. بهطوریکه به گفته حاضران در مهمانی شب اختتامیه به مدت طولانی با شهرام مکری درباره چگونگی ساخت فیلم صحبت میکرد. در هفتاد و یکمین دوره جشنواره ونیز در سال ۱۳۹۳، رخشان بنی اعتماد که اینبار با فیلم بلند قصه ها در بخش مسابقه رسمی حضور پیدا کرده بود، جایزه بهترین فیلمنامه را دریافت کرد که جایزه بسیار مهمی برای سینمای ایران به حساب میآمد. ونیز ۷۲ که در سال ۹۴ برگزار شد، فیلم اول سینمایی وحید جلیلوند، چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت را بسیار تحویل گرفت. این فیلم جایزه فیپرشی را برای بهترین فیلم بخش افقها و هفته منتقدین و جایزه «اینتر فیلم» را به چنگ آورد. ونیز ۷۴ باز هم به وحید جلیلوند جایزه بهترین کارگردانی و نوید محمدزاده جایزه بهترین بازیگری را برای فیلم بدون تاریخ، بدون امضا در بخش «افقهای نو» اختصاص داد. آخرین افتخارآفرینی سینمای ایران هم همین شبها برای «جنایت بیدقت» شهرام مکری رقم خورد و او موفق شد جایزه بهترین فیلمنامه را از آن خود کند.
بشنوید از جشنواره امسال 2021
امسال هیچ فیلمی از سینماگران ایرانی در بخش اصلی رقابتها شرکت ندارد اما ایرانیان دیگری در بخشهای دیگر حضور دارند.
سینماگران ایرانی در ۹ سال گذشته همواره در بخش اصلی رقابتی جشنواره ونیز حضور داشتهاند و سال پیش مجید مجیدی با فیلم خورشید در این بخش شرکت داشت. در فستیوال ونیز سال ۲۰۲۱ بخش تازهای زیر عنوان افقهای اکسترا گنجانده شده که با نمایش فیلم سرزمین رویا، ساخته شیرین نشاط افتتاح میشود. فیلم “زالاوا” اثر ارسلان امیری نیز در بخش مستقل هفته منتقدان به نمایش درمیاید و شهرام مکری، سینماگر ایرانی یکی از داوران بخش افقهای هفتاد و هشتمین جشنواره فیلم ونیز است. جشنواره ونیز که سال گذشته پس از شروع کرونا، تنها جشنواره بزرگی بود که به شکل کامل برپا شد، امسال هم به رغم محدودیتهای کرونایی با همه بخشهای خود برگزار میشود. در حالی که فیلمهای جشنواره کن امسال در مجموع راضیکننده نبود، همه چشمها به ونیز دوخته شده است؛ ونیزی که طی چند سال اخیر میزبان شماری از برترین فیلمهای سال بوده و در واقع در انتخاب فیلمهای بهتر، به نظر میرسد از کن پیشی گرفته است.جشنواره امسال با فیلم «مادران مشابه» ساخته فیلمساز تحسین شده اسپانیایی، پدرو آلمودووار آغاز شد؛ فیلمی درباره دو مادری که شوهر ندارند و در حال زایمان هستند. این دو در اتاقی در بیمارستان با هم برخورد میکنند و این سرآغاز ماجراهایی است که در آن آلمودووار درباره مادری و رابطه حرف می زند. پنهلوپه کروز و میلنا اسمیت بازیگران اصلی این فیلم هستند اسپانسر عنوان فیلم تازهای است از پابلو لارین درباره دایانا، شاهدخت ولز. سازندگان فیلمی که از حالا به یکی از پر سروصداترین فیلمهای جشنواره بدل شده، میگویند از منظری تخیلی به احوال دایانا نگریستهاند. پل شریدر فیلمنامهنویس و فیلمساز کهنهکار هم با اثر تازهای بازگشته است: شمارنده کارت (کسی که در بازی بلکجک در کازینو حساب کارتها را به دقت دارد). فیلم ظاهراً دنیای قمار و کازینو را با فضاهای مورد علاقه شریدر آمیخته است. آنا لیلی امیرپور، فیلمساز ایرانی-آمریکایی، با فیلم تازهای به بخش مسابقه ونیز بازگشته است: مونالیزا و ماه خونین. فیلم داستان دختری را که از تیمارستان فرار کرده و قدرتهای نامعمول و خطرناکی دارد، دنبال میکند. امیرپور در دو فیلم قبلی هم داستانهای غریبی را توأم با خشونت فضا روایت کرده است؛ یکی درباره ایران و دیگری درباره آمریکا. امیرپور که با فیلم قبلی به نام «دار و دسته بد» در سال ۲۰۱۶ در بخش مسابقه ونیز شرکت کرده بود، امسال با ۲۰ فیلمساز دیگر در این بخش برای دریافت شیر طلایی رقابت خواهد کرد.
جشنواره فیلم ونیز تا بیست و یکم شهریور ادامه خواهد داشت.
