در این گزارش از زبان جمال رحمتی، هادی حیدری و کیارش زندی، سه کاریکاتوریست شناختهشده کشورمان، به ویژگی کارتونهای کامبیز درمبخش پرداخته شده است.
خط در آثار درمبخش حرف اول را میزند
جمال رحمتی کارتونیست میگوید: «کامبیز درمبخش بیش از شصت سال فعالیت مطبوعاتی داشت که طبیعتا در سیری که طی کرد کیفیت و منطق آثارش یکسان نبود. آقای درمبخش از کارهای فکاهه شروع میکنند؛ یعنی کارهایی عامهپسند که از شرح و زمان و مکان برخوردار بوده است و طبیعتا آرامآرام بهواسطه فضای روشنفکری آن زمان کارهایی را انجام میدهند که بیشتر با سلیقه جامعه روشنفکری همخوان است.»
او ادامه میدهد: «سپس این گرایش در درمبخش تقویت شد و طبیعتا حتی وقتی با مطبوعات کار میکردند آن شکل از کار خود را حفظ کردند؛ یعنی اگر کار مطبوعاتی به معنای اینکه خبر مبنای کار قرار بگیرد را در نظر داشته باشیم، به نظر من آثار کامبیز درمبخش دور از آن شیوه بود و هیچوقت قاعده خود را کنار نگذاشت و مطبوعات نیز سعی داشت همیشه آن سبک از آثار درمبخش را منتشر کند؛ ولی اگر بخواهیم به معنای عام و بهعنوان کاریکاتور مطبوعاتی فکر کنیم، این نوع کاریکاتورها بیشتر دارای شرح است و به زمان و مکان مشخصی تعلق داشته و به خبر خاصی مرتبط است و بهانهای برای انتشار آن وجود دارد، اما اگر صدسال دیگر هم آثار درمبخش را ببینیم، حاوی معنا هستند؛ چراکه درمبخش به نحوی کار میکرد که کارهایش به زمان و مکان محدود نباشد.»
این کارتونیست تصریح میکند: «طبیعتا درمبخش دورههای مختلف کاری داشته که عمدتا خط در آثار او حرف اول را میزده است که این ویژگی چه در آثار دوران آخر زندگی او دیده میشود و چه در دورههایی که سعی میکرد نشانههایی از هنر ایرانی در آثارش وارد کند. در همه این دوران خط در آثار درمبخش قالب است و زمینه سفید کاغذ نیز استفاده میشود، ضمن اینکه او در دورهای از کارهایش رنگ را وارد میکند که کاربرد رنگ در آثار او فوقالعاده با تسلط مورداستفاده قرارگرفته است و در اوج پختگی است.»
رحمتی میافزاید: «آثار درمبخش مانند هرکس دیگری که از جایی شروع میکند و بهجایی میرسد باید اینطور دیده شود که او از جایی مثل فکاهه و با مجله توفیق شروع میکند که آثارش فکاهه بود و آرامآرام در دهه پنجاه بیشتر شکل آرتیستیک به خود میگیرد و در ادامه با اینکه رنگ را به آثار خود وارد میکند اما به همان شیوه خط خود بازمیگردد و آخرین آثارش نیز به شکل خطی بوده است.»
این هنرمند با تأکید بر اینکه کامبیز درمبخش را در ابتدا باید کارتونیست بدانیم، میگوید: «درمبخش شکلی از کارتون خود را بهعنوان تصویرگری نیز استفاده میکند و حتی در انیمیشنهای خود نیز همین روند را پی میگیرد؛ یعنی انیمیشنهای او و پسرش همان کاریکاتورها و کارتونهایی است که درمبخش کار میکند؛ با این تفاوت که در آن حرکت وجود دارد؛ به همین دلیل به نظر من این شکل از کار درمبخش که کارتونی است حتی در کارهای تصویرگری او نیز حفظ میشود و من کامبیز درمبخش را کارتونیست میدانم و احتمالا جامعه هنری نیز همین نظر را داشته باشند. ضمن اینکه کامبیز فاصله خیلی واضح و مشخصی از مناسبات سیاسی داشت؛ یعنی بهعمد این فاصله را حفظ میکرد و اگرچه او با زمانه خود همراه و از مناسبات آن آگاه است و در جریان فضای سیاسی جامعه قرار میگرفت، اما کامبیز درمبخش از سیاست دور بود.»
با مرگ درمبخش، کرونا قله بسیار رفیعی را فتح کرد
کیارش زندی، کارتونیست، بابیان اینکه مسائل اجتماعی و فرهنگی ما بستر سیاستهای ماست، اظهار میکند: «وقتی ما از محیطزیست صحبت میکنیم آیا در دل خود نفی عملکرد سازمان محیطزیست دیده نمیشود؟ وقتی از بشریت صحبت میکنیم و با خشونت و جنگ مخالف هستیم آیا سیاستهای جهانی را هدف نگرفتهایم؟ یکی از آثار کامبیز درمبخش که افتخار زندگی من است اثری است که آقای درمبخش با آن برنده جایزه طلایی ترکیه شد و خبر این انتخاب از اخبار سراسری ترکیه پخش شد، کامبیز درمبخش در این اثر نشان داده است که یک نفر روی دوش خود موشک اتمی دارد و به نفر دیگری میگوید مواظب باش جلوی پای تو پوست موز است! این نقد سیاستهای جنگافروزانه دنیاست که برای چیزهای کوچک فریاد برمیآوردند ولی مردم را به کشتن میدهند. این کاریکاتور نقد بسیار عمیقی است؛ بنابراین آثار آقای درمبخش کاملا سیاسی بود؛ ولی بعدتر به مفاهیم عمیقتر پرداخت؛ اما شاید آثار درمبخش ژورنالیستی و تابع مسائل روز نبود؛ مثلا به اخبار نمیپرداخت؛ ولی به انسانیت میپرداخت و نوک پیکان قلم خود را به مسائل عمقیتر و ریشهایتر نشانه گرفته بود و بحثهایی را مطرح میکرد که با اصلاح آنها بسیاری از سیاستهای غلط سیاستورزان باید اصلاح شود.»
این کارتونیست ادامه میدهد: «مهمترین ویژگی آثار کامبیز درمبخش این بود که آثار او واقعا کاریکاتور و کارتون بود. بارها این جمله را شنیدهایم که میگویند خط یک طراح میتواند کار دهها کتاب را بکند، ولی کدام طراح با یک خط به نتیجه میرسد جز درمبخش؟! ما به مدد هاشورها و ساختوسازها، فضــــــاســــــازیهــــــای عجیــــب و رنــــگگــــذاریهای تصویـــــرســـــازانه میخواهیم مفهوم خود را برسانیم؛ اما چه کسی مفهوم خود را تا این اندازه موجز و با خط میرساند؟ کامبیز درمبخش از آن کارتونیستهایی بود که با یک اثر، کار دهها کتاب را انجام میداد و با چند خط استادانه به موضوعات جهانشمول میپرداخت و با از دست دادن او متأسفانه کرونا قله بسیار رفیعی را فتح کرد.»
زندی میگوید: «کامبیز درمبخش بیش از آنکه تصویرگر و کارگردان انیمیشن باشد یک کارتونیست است. حتی در انیمیشنهایی که با پسرش ساخت، وجه کارتونیستبودن درمبخش پررنگتر است. خاستگاه او از زمانی است که در مطبوعات و با مجله توفیق آغاز کرد و آخرین مجلهای که با آن کار میکرد، ماهنامه خطخطی است که یک ماهنامه طنز و کارتون بود؛ یعنی ایشان اگر با مطبوعات هم کار کرده، با حوزه طنز و کارتون کار کرده است.»
کامبیز درمبخش معجزه خط را بهخوبی میشناخت
هادی حیدری، کارتونیست نیز بابیان اینکه سادگی و خلوص در فرم و محتوا اولین چیزی است که با نگاه به آثار آقای درمبخش به ذهن میآید، میگوید: «سادگی در محتوا به این معنی نیست که ایشان از کنار معنا بهسادگی عبور کرده و ماجرا را ساده دیده است؛ بلکه آثار او لایههای عمیق دارد؛ اما مدلی که به مخاطب ارائه کرده بهسادگی ختم شده است. نکته دیگر تکثر و تعدد آثاری است که ایشان در طول زندگی حرفهای خود خلق کردهاند و شاید اغراق نباشد اگر بگوییم در حال حاضر کارتونیستی در ایران وجود ندارد که این حجم از آثار کارتونی را خلق کرده باشد. به طوری که هر زمان که به منزل ایشان میرفتیم انبوهی از آثار را به ما نشان میدادند که بعضی از آنها هنوز هم منتشر نشده بودند. آقای درمبخش انبوهی از ایدهها را در ذهن داشته و همیشه هم این ترس و دلهره را داشتند که عمرشان کفاف به تصویرکشیدن این حجم از ایده را پیدا نکند.»
او میافزاید: «آثار آقای درمبخش عموما با حداقل رنگها آفریدهشده است و خط در این آثار نقش بسیار محوری دارد. کامبیز درمبخش معجزه خط را بهخوبی میشناخت و میدانست که در یک اثر باید از چه میزان خط و با چه کیفیتی استفاده کند. خطهای افقی و عمودی و خطهای همراه با نرمش در زوایا در آثار درمبخش بهخوبی و با هوشمندی و شناخت استفادهشده است؛ اما در کنار این انبوه کارهای سیاهوسفید و رنگهای حداقلی، آثار رنگی داشتند که چیرهدستی ایشان را در رنگگذاری نشان میدهد؛ بهویژه اینکه این آثار رنگی عموما روی جلد مجله نبل اشپالتر منتشر شدهاند. مداد رنگ را با تیغ یا یک وسیله تیزی حالت پودر روی صفحه درمیآوردند و با پنبهای رنگها را روی کفه کاغذ پخش میکردند؛ بنابراین لطافت عجیبی در آثار رنگی ایشان وجود دارد و ترکیب رنگها کنار هم و یا درهم، آثاری را خلق میکند که بسیار لطیف و شاعرانه است.
حیدری تصریح میکند: «از دیگر ویژگیهای آثار کامبیز درمبخش مهارت ایشان در بازی با فرم است. انبوهی از آثار کارتونی ایشان را میبینیم که ایده آن کاملا بر اساس فرم است. او با فرمهای خطوط بهخوبی کارکرده و آن را به یک اثر جالبتوجه تبدیل میکرد. نکته دیگر در آثار ایشان این است که وقتی به یک موضوع میپرداختند، آنقدر روی آن موضوع میایستادند و کنکاش میکردند تا تمام جوانب و ویژگیهای درونیاش را بیرون کشیده و به تصاویر مجسم تبدیل کنند.»
این کارتونیست بابیان اینکه کامبیز درمبخش کارتونی است سیاسی نیست، میگوید: «تصور من این است که آقای درمبخش روحیه محافظهکارانهای داشته که باعث میشد به سمت موضوعهای سیاسی نرود؛ اما بههرحال هر کسی در مسیر هنری خود برای ابراز فکرش راهی را انتخاب میکند؛ ولی کامبیز درمبخش بهجز یک مقطع قبل از انقلاب که مینیاتورهای سیاه خود را خلق میکند، در سایر مقاطع آنچنان موضوعهای سیاسی را در آثارش وارد نمیکند. او یک فرد درونگرا بود که روی موضوعاتی متمرکز شد که حداقل دردسر را برای او داشته باشد و اگرچه شاید برخی انتقاد کنند که در زمانهای که اتفاقات تلخ بسیاری برای عموم مردم در این کشور ایجاد میشود و ریشههای بسیاری از آنها مسائل اقتصادی و سیاسی است، یک هنرمند کارتونیست نیز طبعا باید رنجهای جامعه را منعکس کند یا آیینهای برای اتفاقات جامعه خود باشد؛ اما بههرحال انتخاب آقای درمبخش این بود که روی موضوعاتی کار کند که بیشتر جنبههای حسی یا شاعرانه داشته باشد و طبیعتا به دنبال موضوعاتی برود که بیشتر جنبههای هنری پیدا کند.»
