این بار دریچه نگاه هنرمندان کاریکاتور اصفهان با تفکر نقادانه و رویکرد آسیبشناسی، یکی دیگر از مسائل اجتماعی را منعکس خواهند کرد که این نگاه ریزبین آنها به موضوعات اجتماعی جاری و دغدغههای بنیادی موجود در جامعه، بهانه متقنی است برای گفتوگو با مدیر خانه کاریکاتور اصفهان و سه هنرمند کارتونیست اصفهان که در خلق آثار اجتماعی فعالیت شایانی دارند.
اصفهان بستر انتشار محدودتری برای کاریکاتور دارد
پیام پور فلاح، مدیر خانه کاریکاتور اصفهان با بیان اینکه دو ژانر اصلی ژورنالیستی یا مطبوعاتی و غیر ژورنالیستی یا نمایشگاهی و جشنوارهای در دنیای کارتون وجود دارد که آثار گروه ژورنالیستی از مخاطب عام برخوردارند، میگوید: «در ژانر مطبوعاتی با کاریکاتوریستی مواجه هستیم که در مقام روزنامهنگار قرارمیگیرد و مانند او به مسائل اجتماعی اطراف خود واکنش نشان میدهد، بر این اساس، در شهرهایی از ایران که کاریکاتوریستهای فعالی داشته باشد، طبیعتا کاریکاتورهای اجتماعی بیشتری با دغدغههای اجتماعی درمورد مسائل جامعه دیده میشود؛ ازاینرو علاوه بر کاریکاتوریستهایی که در حوزه غیرژورنالیستی کار میکنند کاریکاتوریستهای بسیاری در اصفهان بهصورت ژورنالیستی فعالیت دارند و همین باعث شده که کاریکاتوریستهای بسیاری در اصفهان نسبت به مسائل مختلف اجتماعی واکنشهای زیاد و بِهنگامی داشته باشند.»پور فلاح درباره اینکه هنرمندان این رشته تا چه اندازه به مسائل اجتماعی ویژه اصفهان واکنش نشان میدهند، تصریح میکند: «وقتی ما نسبت به مسائل جامعه خودمان حساس باشیم یکی از اولین مکانهایی که به آن حساس هستیم شهر خودمان است و نسبت به آن دغدغه داریم، اما بستر انتشار اهمیت زیادی دارد. ما در پنج سالی که مجله نیمروز را چاپ میکردیم تقریبا به نسبت برابر به مسائل اصفهان و کشور میپرداختیم و خیلی نقادانه درباره مسئولان شهری، استاندارها، نمایندگان و شهرداران وقت کار میکردیم. البته الان هم کاریکاتوریستهای اصفهان نسبت به مسائل مختلف شهر حساس هستند ولی نسبت به قبل کمتر شده چون بستر انتشار محدودتری در اختیار دارند.»
خلق کاریکاتور برای جامعه
پور فلاح با تأکید بر تأثیر فضای مجازی در بازتاب گسترده کاریکاتور، ادامه میدهد: «بیست سال است که در حوزه مطبوعات کار میکنم و در هیچ دورهای مثل سالهای اخیر به دلیل حضور فضای مجازی بازخورد نمیگرفتیم. الان بهراحتی میتوان کاریکاتورها را در بازه زمانی کوتاه به گوش و چشم هزاران و بلکه میلیونها نفر رساند. وقتی کاریکاتورها بازتاب پیدا میکند یعنی کاریکاتوریست به هدف خود رسیده و این خیلی شیرین است، اگرچه ممکن است بازتابهای منفی و عواقبی هم داشته باشد؛ لذا یکی از تفاوتهای هنر کاریکاتور با بسیاری از هنرهای تجسمی این است که کاریکاتوریست اثر خود را برای جامعه خلق میکند.» وی با اشاره به دیگر پروژه داخلی خانه کاریکاتور اصفهان که با همکاری اداره امور اجتماعی شهرداری و با موضوع سالمندان برگزار شد، تأکید میکند که انتقاد و تفکر نقادانه یکی از ارکان تفکر کاریکاتوریست است و در حوزه اجتماعی یکی از اهداف اصلی بهشمار میرود و درعینحال دلسوزانه است.
شبیهسازی کرونا در کارتونهای اجتماعی
منصوره دهقانی نیز یکی از هنرمندانی است که آثار خود را بر اساس دغدغههای اجتماعی خلق میکند. وی که پدرش را به دلیل بیماری کرونا ازدستداده است به بازتاب اثر خود درباره این بیماری اشارهکرده و میگوید: «در این اثر جبههای را متصور شدم که یک پرستار با لباس مخصوص این روزهای کادر درمان روی زمین افتاده و مشغول خنثیکردن یک مین است و روی سر مین یک ویروس کرونا وجود دارد، درواقع شبیهسازی فرم مین را با فرم ویروس و پرستار را نیز بهنوعی در لباس رزمنده در حال مجاهدت منطبق کردم که این اثر بازتاب گستردهای داشت و در جشنواره ایران آفریقا کووید نوزده جایزه اول را دریافت کرد.» وی ادامه میدهد: «من به خاطر بیماری پدرم حدود دو ماه به بیمارستان رفتوآمد داشتم و تلاش کادر درمان را از نزدیک درک کردم و برای قدردانی از آنها این اثر را بهصورت کارتپستال به آنها تقدیم کردم و متوجه شدم که آنها پیشتر این اثر را بارها در فضای مجازی دیدهاند، حتی پرستارانی بودند که برای این اثر در صفحه من در اینستاگرام پیام تشکر ارسال کردند؛ ضمن اینکه این اثر در همه ردههای سنی اثرگذار بود، بهطوریکه حتی برخی کودکان نیز این اثر را نقاشی کرده بودند که برای من خیلی لذتبخش بود. این کاریکاتوریست در مورد علل اولویت داشتن مسائل اجتماعی در آثارش میگوید: «اصل کارتون ماهیت انتقادگری دارد چون باید هنری کاربردی باشد و با متن اجتماع بخواند، به عبارت بهتر مردم در جامعه با مشکلاتی مواجه میشوند و کارتونیست با زبان هنر و به روشهای مختلف یک مسئله اجتماعی را با زبان مفهومی زیر ذرهبین گذاشته و در نشاندادن آنها اغراق میکند تا نهادها و افرادی که میتوانند آن را ببینند و تأثیر بگذارد.»
ضرورت استفاده از هنر برای رفع معضلات اجتماعی
دهقانی بابیان اینکه اصفهان بهعنوان یکی از قطبهای کاریکاتور ایران شناخته میشود، تصریح میکند که به دلیل داشتن دغدغههای اجتماعی حوزه کارتون را انتخاب کرده است. او میافزاید: «مهمترین هدفی که کاریکاتور دنبال میکند نقد است هرچند که این موضوع نیز اهمیت زیادی دارد که جامعه ما انتقاد را بپذیرد و فضا را در اختیار مطبوعات بگذارند. این در حالی است که الان بخش کارتون در بسیاری از روزنامهها حذفشده است و از سویی دیگر کارتونیستهایی هم هستند که بیشتر کار جشنوارهای را دنبال میکنند. هرچند که هر فردی در انتخاب آزاد است و باید علاقه خود را پیگیری کند. اما من معتقدم که بهتر است که از هنر در جهت رفع یک مشکل استفاده کرده و اثرگذار باشیم، مهم این است که آدم بیاید و کاری انجام بدهد، من این روش را انسانیتر و درستتر میدانم.»
آنچه از دل برآید لاجرم بر دل نشیند
مهناز یزدانی یکی دیگر از کاریکاتوریستهای اصفهان است که آثار قابلتوجهی را با پرداختن به مسائل اجتماعی خلق کرده است. او مهمترین عامل خلق آثاری را که با متن جامعه ارتباط مؤثر دارند، دغدغه هنرمند کاریکاتوریست و نگاه او به محیط اطراف دانسته و میگوید: «حتی اگر دغدغه کاریکاتوریست خودکاوی درون هم باشد به دلیل اینکه هنرمند در بطن جامعه حاضر است خودکاوی درونی او نیز به محیط و تأثیرات آن روی فرد بازمیگردد، بنابراین اثری که کارتونیست خلق میکند یا بهطور مستقیم درباره محیط اطراف اوست یا تأثیرگذاری محیط بهطور غیرمستقیم بر اثر او مشهود است.» این کارتونیست ادامه میدهد: «آثار من از نظر انتشار و بازتاب دودستهاند؛ یا محدود به ایران مثل موضوع سیل، کرونا، کودکان کار، سقوط هواپیمای اوکراینی و گروهی دیگر از آثارم را بهگونهای کار میکنم که مخاطبان بینالمللی نیز داشته باشند، مثل آثاری که درباره کرونا کارکردهام، البته خیلی از موضوعات روز جامعه هم بوده که با آنها ارتباط برقرار نکرده و خود را مجبور به خلق اثر درباره آنها نکردهام، چون برای من برخاسته از دل نبودند، اما اگر گاهی چنین آثاری هم خلق کردم بازتاب و گستره مخاطبانش نسبت به آثاری که از دلم برآمده و دغدغه من بوده بسیار کمتر بوده است.»
مشابهت معضلات اجتماعی اصفهان با دیگر شهرهای ایران
یزدانی تأثیرگذاری یک اثر را به بهرهگیری ماهرانه از عنصر طنز وابسته میداند و درباره اینکه بهکار بردن انواع طنز در بازتاب آثارش تا چه اندازه اثرگذار بوده است، میگوید: «برای سنجش عمق تأثیرگذاری یک اثر هنری روی مخاطب معیاری وجود ندارد؛ به همین دلیل نمیشود دراینباره میزان دقیق و درستی داشت که اگر اثری خندهدارتر باشد تأثیر بیشتری دارد یا اگر سیاهتر باشد، چراکه هرکدام از این موارد تأثیر خود را خواهند داشت، اما شدت و گستره آنها متفاوت است ضمن اینکه در همه آنها هدف نقد است.» او با اشاره به اینکه به دلیل مشابهت موضوعات اجتماعی در همه شهرهای ایران کمتر به خلق اثر در مورد مسائل اجتماعی ویژه اصفهان پرداخته است، میافزاید: «در مورد اصفهان کمتر کارکردهام، چراکه اخبار کمتری دارد و علت دوم این است که مشابه اخبار اصفهان در دیگر شهرها نیز وجود داشته است و میتوان گفت که مباحث و معضلات اجتماعی در همه شهرهای ایران مشابهت بسیاری دارند مانند معضل آلودگی هوا و اگر من بخواهم صرفا نشانههای اصفهان را در اثر خود بهکار ببرم، باعث محدودیت اثر شده و بازتاب کمتری خواهد داشت، بنابراین وقتی موضوع مشترک در شهرهای مختلف وجود دارد برای تأثیرگذاری بهتر است خود را به یک محدوده جغرافیایی محدود نکنیم.»
فقدان رسانه ویژه مسائل اجتماعی در اصفهان
محمدعلی خوشکام، دیگر کاریکاتوریست اصفهان است که پرداختن به مسائل اجتماعی از دغدغههای اوست، اما معتقد است که هنرمندان اصفهان کمتر درباره مسائل اجتماعی ویژه شهر اصفهان کار میکنند و علت آن را فقدان رسانهای میداند که عمیقا به مسائل اجتماعی بپردازد و مخاطب عمومی داشته باشد. وی ویژگی کاریکاتور را پرداختن به مسائل اجتماعی دانسته و میگوید: «هنر کاریکاتور از نگاه نقادانه شروع میشود و یک وجه عمده کاریکاتور ارتباط اجتماعی است، چون عملا یک رسانه است و رسانه با مردم ارتباط برقرار میکند و رسالت آن با ماهیتش یکی میشود و اگر نگاه نقادانه وجود نداشته باشد نام آن اثر کاریکاتور نیست.» این هنرمند تأثیرگذاری و بازتاب گسترده کاریکاتور را به دلیل رهایی از بند رسانههای مکتوب و محدودیتهای آن میداند: «از وقتیکه کاریکاتور از بند رسانههای مکتوب آزادشده است، هنرمندان آن در انعکاس مسائل اجتماعی موفقتر و تأثیرگذارتر بودهاند و با مطرحشدن فضای مجازی در قالب رسانه، به شکل گستردهتری با بیان مسائل اجتماعی روبهرو هستیم، چراکه در رسانههای چاپی محدودیتهایی وجود دارد.»خوشکام با تأکید بر اینکه در آثار کاریکاتوریستها نقد اجتماعی درمورد اخبار روز دیده میشود، اعتقاد دارد که کارتونیستها موضوعات خود را از طریق اخبار پیدا میکنند که گاهی یک خبر درجهدو و سه در رسانهها پررنگ نشان داده میشود و موضوعی که اهمیت بسیاری هم دارد در هیچ خبری دیده نمیشود، بنابراین ممکن است یک کارتونیست هم در دام این حجم از اخبار قرار گیرد. البته ممکن است نهفقط کارتونیستها بلکه بسیاری از افرادی که در جامعه نقد دارند به آن دچار خواهند شد.
