آفتاب، شاهنشین خانه را روشن کرده که ما میرسیم. آخرین شنبه ماه عجیبِ مهر است و خیابانهای منتهی به بازار قدیم، شلوغاند. ابتدای خیابان هاتف، از سمت میدان امام علی(ع)، قبل از مسجد علوی، رد تابلوی «خانه اژهایها» را گرفتهایم، از کوچه گذشتهایم، به پارکینگ رسیدهایم و همانجا ورودی خانهای را دیدهایم که چندماهی است به محل اداره گردشگری شهرداری اصفهان تبدیل شده است. از دالان گذشتهایم، وارد حیاط شدهایم و یکراست آمدهایم که شاهنشین خانه را ببینیم؛ شاهنشینی که شما را به یاد خانههای دوبلکس میاندازد و همزمان حس و حال حجره سلطان حسین در مدرسه چهارباغ و شاهنشین خانه مارتاپیترز را هم دارد؛ اما صفوی نیست و در دوره قاجار ساخته شده است.
روایتهایی از رود، پل، فرشتگان، زنان و مردان، آیات قرآن، کاشیکاری، آینهکاری، مقرنسکاری، تزئینات چوبی، نقاشی و خطاطی تصاویری است که از شاهنشین این خانه قاجاری در ذهنمان میماند. تــزئینـات شــاهنشیـــن خــانـــه مبیــن خوشسلیقگی، اعتقادات، رؤیاها و سبک زندگی یک خاندان متنفذ اصفهانی است؛ خانهای که طی دودهه اخیر محل اداری شده بود و درهایش به روی گردشگران باز نبود؛ اما این روزها به مدد رویداد تازه «نیمرخ» به چرخه گردشگری شهر افزوده شده و بهانه تازه میراثدوستان برای بازدید از محلهای است که «شناسنامه اصفهان» محسوب میشود و «میراث جهانی بشر یا دایرةالمعارف تاریخ معماری ایران» را هم در خود دارد.
در نقاشیهای شاهنشین هندوانهای که کاردی در خود دارد مرا به یاد همین نقش در نقاشیهای تالار اصلی کاخ چهلستون و اتاق ملاقاتهای دیپلماتیک شهردار در کــوشک بــاغ زرشــک مــیانــدازد. دخل و تصرفهای معاصر هم البته در گوشهگوشه شاهنشین دیده میشود؛ ازجمله در شومینه شاهنشین! و یک نکته مهم اینکه نقوش رودخانه و پل که در نیمطبقه دوم شاهنشین میبینیم یــادمــان مـــیانــدازد که زایندهرود چنان نقش قدرتمند هویتی برای اصفهان دارد که شهروندان این کهنشهر، روایتهایی از رود و پل را در بهترین بخش خانههایشان هم تکثیر میکردهاند.
نیمرخ سوم؛ فصل آشتی با مفهوم خانه
بعد از حضور در سومین رویداد نیمرخ، در گفتوگوی تلفنی از علیرضا مساح، رئیس اداره گردشگری سازمان فرهنگی شهرداری اصفهان درباره چرایی شکلگیری این رویداد تازه میپرسم. به روایت او، تنوع رویدادها مهم بوده است؛ بنابراین در رویداد اول، پل موردبازدید قرار گرفت. در رویداد دوم، یک دفتر کارخانه یا محل کار که ساختاری صنعتی بود بهعنوان محل بازدید در نظر گرفته شد و حالا در سومین رویداد، گردشگران میتوانند یکخانه را که محل زندگی بوده، ببینند. هر سه این بناها هم بهطورمعمول برای گردشگران قابلبازدید نیستند؛ بنابراین کمتر دیده شدهاند؛ اما بهواسطه این رویدادها تعداد زیادی از گردشگران توانستند برای اولین بار این فضاها را تجربه کنند.
مساح همچنین تصریح میکند: «این خانه داخل بافت تاریخی شهر اصفهان قرار دارد. میخواستیم مردم را به بازدید از این بافت تاریخی که بخش زیادی از آن از بین رفته اما بناهای شاخصی دارد، هم رهنمون کنیم. در همین بافت به فاصله کمتر از پنجدقیقه تا خانه اژهایها، مسجد جامع اصفهان بهعنوان دایرةالمعارف تاریخ معماری ایران و مسجد علی بهعنوان بنایی که حدودا هزارساله است هم وجود دارند؛ همچنین امامزاده هارونیه که مورداحترام مسلمانان و کلیمیان و پیروان ادیان است و به لحاظ مردمنگاری هم بسیار واجد ارزش محسوب میشود، بنایی است که گردشگران میتوانند در کنار دیدن این خانه، به دیدنش بروند. از سوی دیگر بازار اصفهان و مقبره خواجه نظام الملک که تقریبا 15دقیقه با اینجا فاصله دارد، دو امامزاده جعفر(ع) و اسماعیل(ع) هم ازجمله جاذبههای کمتردیدهشده اما بسیار ارزشمند نزدیک این خانه هستند.»
در میانه صحبتها، رئیس اداره گردشگری به نکته جالبی که کمتر موردتوجه قرار گرفته هم اشاره میکند؛ اینکه ضریب اقامت در خانههای تاریخی بیشتر بوده است؛ یعنی ساکنان این خانهها مدتزمان طولانی را در خانههایشان میگذراندند و زندگی روزانه فعالی در فضاهای مختلف این خانهها جریان داشته و این فضاهای متنوع هم متناسب با نیازهای جاری ساکنان خانه، حرفهای متنوعی برای گفتن داشتند؛ درست به عکس رویکردی که الان به خانهها وجود دارد و شماری از مردم به «خانه» بیشتر بهعنوان خوابگاه و محلی که مدت کمی از شبانهروز را در آن میگذرانند، نگاه میکنند؛ بنابراین «بازدید از خانههای تاریخی» میتواند فصل آشتی شماری از مردم با مفهوم «خانه» و «زندگی» را رقم بزند و کارکرد عمیقتر و پرمعناتری در گردشگری و افزایش احساس تعلق شهروندی داشته باشد.
او گردشگران را به «دیدن و دقت در جزئیات بنا» دعوت میکند و میافزاید: «اکثــر خــانههــای تاریخــی اصفهان کتیبهای که مبین تاریخ ساخت باشد ندارند؛ اما در این خانه، سال ساخت که مصادف است با چهارمین سال سلطنت ناصرالدینشاه قاجار با امضای هنری نقاشخانه در تزئینات وجود دارد.»
اشاره مساح به عبارت «راقمه زینالعابدین 1268» است که چهارمرتبه و بهصورت قرینه در دیوارهای شمالی و جنوبی شاهنشین زیــر گلــدانهـــای مــزیــن به کلمه «ماشاالله» آمده است. این تاریخ همزمان است با سلطنت ناصرالدینشاه قاجار (14 شوال ۱۲۶۴ هجری قمری تا ۱۷ ذیالقعده ۱۳۱۳) به پایتختی تهران و حکمرانی ظلالسلطان (از سال 1229 هجری قمری تا سال 1297) بر اصفهان.اصفهانگردان مدعو نیمرخ البته بهجز دیدن شاهنشین، میتوانند حیاط خانه را ببینند و بعد راهی اتاقی شوند که به معرفی خاندان اژهایها اختصاص یافته است. کف اتاق موکت پهن است و بازدیدکنندگان میبایست کفشها را دربیاورند و به دیدن ویترینها و لوحهای توضیحات در فضاهای مختلف اتاق بپردازند.
مساح درباره اتاق یادمان هم طی مکالمه تلفنی، توضیح میدهد: «خاندان اژهایها روحانی بودند و با مردم ارتباط بسیاری داشتند. مشهـــورترین شخصیـــت خـانــدان، آیتالله اژهای بودند که نزد مردم محل محبوبیت داشتند و مردم با عنوان آقاجون صدایش میزدند. افراد مؤثری هم از این خاندان در شهر زندگی کردند و به شهادت رسیدهاند و برخی از افراد خاندان هم جزو مؤثرین شهر بودهاند و هستند. امامت مسجدعلی هنوز هم بر عهده خاندان اژهای است. در این اتاق یادمان، تولیدات مؤثرین خاندان و فعالیتهای ویژهای که داشتهاند، به نمایش گذاشته شده است.»به روایت رئیس اداره گردشگری، هم مردم علاقهمند به دیدن میراث میتوانند خانه را ببینند و هم این اداره برای بازدید گروههای ویژه ازجمله مدیران آژانسها، راهنمایان گردشگری، اساتید تاریخ و رشتههای مرتبط، مدیران شهری و ناشنوایان برنامهریزی کرده است. علاقهمندان میتوانند برای بازدید از این میراث با مراجعه به سایت شهروندتیکت (https://shahrvandticket.ir) بلیت تهیه کنند و به دیدن بنا بروند.
بنای قاجاری که ثبت ملی نشده است
بعد از بازدید و گفتوگوهای مختلف، درباره خانه کمی تحقیق میکنم. این خانه قاجاری هنوز در فهرست میراث ملی ایرانیان به ثبت نرسیده؛ درحالیکه واضح است که میبایست این اتفاق با همکاری اداره کل میراث فرهنگی اصفهان و شهرداری منطقه میافتاد. گفته میشود که این بنا بهعنوان «خانه روغنی» یا آنطور که در خبری در سایــت خبــرگــزاری صداوسیمای مرکز اصفهان ذکر شده، خانه تاریخی هارونیه (خانه روغنی) شناخته میشده و یکی از مایملک این خاندان معروف شهر اصفهان بوده؛ اما بعدها به «خانه اژهایها» تغییر نام داده است.
وقتی به تاریخ اداریشدن خانه رجوع کنید، میبینید که حوالی سال 84 یا 85 این خانه به «مرکز اصفهان شناسی و خانه ملل» واگذار شده که عکسهایی هم از سردر خانه با همین عنوان در اینترنت موجود است. حوالی 10 سال بعد، کمپین فرهنگ ترافیک شهر اصفهان در این خانه مستقر شدهاند و عکسهایی هم میتوانید پیدا کنید که تابلوی «مدیریت طرح ترافیک شهر اصفهان» در ابتدای کوچه منتهی به این خانه نصب شده است. حالا هم تقریبا یک سال است که این بنا به دفتر اداره گردشگری سازمان فرهنگی شهرداری اصفهان تبدیل شده است. اگر در نقشه گوگل جستوجو کنید این بنا با عنوان خانه اژهایها (خانه هارونیه) مشخصشده و برای رسیدن به آن میتوانید آدرس خیابان ولیعصر (عج)، بعد از پارکینگ میدان امام علی(ع)، ورودی خواجه اعلم را دنبال کنید و به این خانه برسید.
