تاریخچه روزنامه‌های «اطلاعات» و «کیهان»

به گزارش اصفهان زیبا؛ مجموعه کتاب «دایره‌المعارف انقلاب اسلامی: ویژه نوجوانان و جوانان»، به همت دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، توسط انتشارات سوره مهر، در ۳ مجلد به چاپ رسیده و در سال‌های مختلف تجدید چاپ شده است. جلد اول این کتاب در ۲۹۶ صفحه [از (آبادان) تا (ثقفی، خدیجه)]، جلد دوم در ۴۰۸ صفحه [از (جاما) تا (شیمیایی)] و جلد سوم شامل ۵۰۸ صفحه [از (صبرا و شتیلا) تا (یوم الله)] می‌باشد.

در توضیحات این کتاب چنین آمده است:

دایره‌المعارف انقلاب اسلامی در زمره آثار نظری و پژوهش‌بنیاد‌ کم‌شماری است که با اهتمام و همت جمعی از سرشناس‌ترین چهره‌های علمی کشور به سامان رسیده و فعالیت‌های هریک از اعضای گروه مؤلفان از همان آغاز به شکلی کاملا هدفمند و آگاهانه به گونه‌ای ساماندهی و تعریف شده است که از حداکثر توان و قابلیت یکایک آنها در جهت غنابخشی بیشتر به مجموعه استفاده شود.
در این راستا شورای انتخاب مداخل که پس از برگزاری 55 جلسه هم‌اندیشی مفصل، حدود 870 مدخل را برای نگارش این دایره‌المعارف برگزید، تحریر مقالات هر مدخل را به پژوهشگری که اهلیت و صلاحیت بیشتری در آن موضوع داشته باشد، واگذاشت. در پایان کار نیز شورای عالی دایره‌المعارف (مرکب از هدایت‌الله بهبودی، محمد کریمی، سیدمحمدصادق فیض، حسین نصیری، علی حسین احمدی و میرزاباقر علیان‌نژاد) با بازخوانی جزء‌به‌جزء و دقیق مقالات و پس از احراز کیفیت علمی مقالات، انتشار آنها را بلامانع تشخیص داده و نسبت به درج آن در مجموعه اقدام می‌کردند. این مایه دقت و وسواس علمی برای تهیه و تدوین اثری ویژه مخاطبان نوجوان و جوان، در عمل نیز نتایج درخشانی به بار آورده که موجب رویکرد وسیع مخاطبان به آن شده است به طوری که به فاصله کوتاهی از انتشار چاپ نخست، به چاپ‌ ششم رسید. همچنین مانند الگویی پیش روی دایره‌المعارف‌نویسان قرار گرفته است.
مؤلفان و برگه‌نویسان تلاش کرده‌اند که در عین پایبندی به اصول نگارشی متون علمی، در نگارش مدخل‌ها حوصله مخاطبان این دایره‌المعارف را نیز مورد توجه قرار دهند. آنها با تمهیداتی چون رعایت اصل سادگی در نگارش، یادکرد جزئیات و دوری از جملات فرمایشی و رسمی (به نحوی که خواندن آن برای مخاطبان نوجوان و جوان ملال‌آور نباشد) استفاده از آن را برای مخاطبان تسهیل کرده‌اند که استفاده از تصاویر گویا و جذاب در خلال مباحث نیز در همین راستا مورد توجه قرار گرفته است.

***

آنچه در ادامه می‌خوانید، تاریخچه‌ای از تأسیس دو روزنامه رقیب، یعنی «اطلاعات» و «کیهان»، و موضع‌گیری‌های آنها در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است، که از مداخل دایره‌المعارف با همین اسامی، تقدیم می‌شود.

اطلاعات (روزنامه)

روزنامه اطلاعات نخستین بار، عصر روز یکشنبه ۱۹ تیر ۱۳۰۵ در تهران منتشر شد. این روزنامه در ابتدا روی یک ورق بزرگ چاپ می‌شد. عباس مسعودی صاحب امتیاز و مدیرمسئول روزنامه اطلاعات بود. او بعدها چندین دوره به نمایندگی در مجلس سنا برگزیده شد. مسعودی کار خود را از حروف‌چینی در مطبوعات آغاز کرده بود.

در سال‌های آغازین ۱۳۰۰ ش، تعداد روزنامه‌ها و مجلات در تهران زیاد بود اما هیچ دفتری برای اطلاع‌رسانی به نشریات وجود نداشت. مسعودی با ایجاد دفتر خبرگیری به نام “مرکز اطلاعات ایران” نخستین خبرگزاری ایران را پایه‌گذاری کرد و به کسب خبر از مراکز دولتی، سفارت‌خانه‌های خارجی و سایر شهرهای ایران پرداخت و خبرها را با استفاده از کاغذ کپی، تکثیر کرد و به نشریات دیگر فروخت. مدتی بعد به فکر تأسیس یک روزنامه افتاد و سرانجام در سال ۱۳۰۵ ش روزنامه اطلاعات را منتشر کرد.

علاقه و پشتکار مدیر روزنامه، گسترش فعالیت‌های این مؤسسه مطبوعاتی را به دنبال داشت، به طوری که پس از چند سال، تهران دوژورنال، نخستین روزنامه فرانسوی زبان را در تهران منتشر کرد. از آن پس نشریات دیگری نیز از سوی مؤسسه اطلاعات منتشر می‌شد از جمله: الاخاء به زبان عربی، اطلاعات بانوان، دنیای ورزش، اطلاعات هفتگی، اطلاعات ماه، اطلاعات بین‌المللی، اطلاعات علمی، اطلاعات سیاسی-اقتصادی و…

عباس مسعودی در سال ۱۳۵۴ ش مدیریت روزنامه را به پسرش فرهاد سپرد.

در ۱۷ دی ۱۳۵۶، در روزنامه اطلاعات مقاله‌ای زیر عنوان “ایران و استعمار سرخ و سیاه” به چاپ رسید که در آن، امام خمینی هدف بدترین توهین‌ها قرار گرفته بود. بعدها گفته شد که این مقاله با اصرار و به دستور وزارت اطلاعات در این روزنامه درج شده است. اعتراض‌های شدید مردمی علیه انتشار این مقاله، بزودی سراسر ایران را فرا گرفت و شماری از مردم در شهرهای مختلف به شهادت رسیدند یا مجروح شدند.

روزنامه اطلاعات نیز با حرکت مردم هم‌سو شد و حتی در اعتصاب دو ماهه روزنامه‌های کشور که از ۱۵ آبان ۱۳۵۷ شروع شده بود شرکت کرد.

پس از پایان اعتصاب سراسری نشریات کشور، اطلاعات با تغییراتی در محتوا، هم‌سویی خود را با حرکت انقلابی مردم بیشتر کرد و در دو نوبت ابتدا در روز فرار شاه از کشور (۲۶ دی ۱۳۵۷) و دیگری هم‌زمان با ورود امام خمینی به میهن (۱۲ بهمن ۱۳۵۷) بزرگ‌ترین تیترهای تاریخ مطبوعات کشور را بر صفحه اول خود نشاند: “شاه رفت”، “امام آمد”.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دارایی‌های مدیر روزنامه اطلاعات توقیف شد و این روزنامه با مدیریتی جدید ادامه کار داد.

روزنامه اطلاعات که در حال حاضر قدیم‌ترین روزنامه کشور به شمار می‌رود و اخیراً بزرگ‌ترین و مجهزترین چاپخانه مطبوعات کشور را در اختیار گرفته است، تنها در یک نوبت در سال ۱۳۲۱ ش به دلیل انتشار مقاله‌ای در انتقاد از دولت احمد قوام، به مدت ۴۳ روز توقیف شد و پس از آن هرگز در کار انتشار آن وقفه‌ای ایجاد نگردید.

کیهان (روزنامه)

کیهان از معدود روزنامه‌های ایران است که نزدیک به هفتاد سال از عمر آن می‌گذرد. روزنامه کیهان در زمانی منتشر شد که دیکتاتور بزرگ آن زمان، رضاشاه از کشور خارج شده بود؛ آزادی‌هایی که او در طول پانزده سال سلطنت از جامعه گرفته بود، خودنمایی می‌کرد؛ روزنامه‌های بسیاری پا به صحنه اجتماعی گذاشته بودند و از گذشته تلخ سلطنت پهلوی می‌نوشتند؛ شاه جوان، محمدرضا، با نظر مثبت متفقین که اینک ایران را به اشغال خود در آورده بودند، بر تخت پادشاهی نشسته بود و از آنچه در مطبوعات ایران می‌گذشت ناخشنود بود.

عبدالرحمان فرامرزی و مصطفی مصباح‌زاده بانیان روزنامه کیهان بودند. فرامرزی هر چند روزنامه‌نگاری آشنا به سیاست بود اما نسبت به آنچه که علیه رضاشاه، در مطبوعات آن دوره نوشته می‌شد ناراحت بود و تمایل داشت با قلم خود با آنها مبارزه کند. مصباح‌زاده هم که به تازگی با دریافت دکتری حقوق به ایران بازگشته بود، با اینکه سر رشته‌ای از کار روزنامه نداشت اما معتقد بود باید از دوره سلطنت رضاشاه دفاع کرد. زمینه انتشار روزنامه کیهان وقتی فراهم شد که محمدرضا پهلوی پذیرفت سرمایه اولیه آن را برای راه‌اندازی بپردازد.

نخستین شماره کیهان در قطع کوچک شش ستونی؛ در دو هزار نسخه و بهای ۵۰ دینار، عصر چهارشنبه ۶ خرداد ۱۳۲۱ به صاحب امتیازی عبدالرحمان فرامرزی و مدیریت و سردبیری مصطفی مصباح‌زاده منتشر شد. محل تحریریه کیهان ابتدا در خیابان خواجو (واقع در منطقه‌ای معروف به باغ سپهسالار) با دو اتاق تو در تو بود. چاپخانه هم در سرچشمه، جنب مسجد محمودیه قرار داشت که شامل یک دستگاه چاپ کوچک می‌شد. هشت سال بعد کیهان به محل کنونی‌اش (کوچه اتابک، کیهان و شهید شاه چراغی فعلی) واقع در خیابان فردوسی منتقل شد و رو به گسترش نهاد. از سال ۱۳۲۷ به بعد مصباح‌زاده صاحب امتیاز و فرامرزی مدیر مسئول و سردبیر روزنامه شد. این دو از آنجا که طرف اطمینان حکومت بودند به نمایندگی مجلس شورای ملی و سنا هم رسیدند.

روزنامه کیهان با انتشار عناوینی چون کیهان هوایی در ۱۳۲۹ برای فارسی‌زبانان خارج از کشور، کیهان ورزشی در ۱۳۳۴ برای ورزش‌دوستان، کیهان بچه‌ها در ۱۳۳۵ برای کودکان و نوجوانان، کیهان انگلیسی در ۱۳۳۸ برای خارجیان مقیم ایران، کیهان سال در ۱۳۴۱ برای مرور حوادث یک ساله، و زن روز، هفته‌نامه ویژه بانوان توانست خود را تنها رقیب روزنامه اطلاعات نشان دهد که از سال ۱۳۰۵ ش انتشار خود را آغاز کرده بود. اطلاعات و کیهان همیشه با هم رقابت داشتند.

عبدالرحمان فرامرزی تا زمانی که جای خود را به مهدی سمسار بدهد سردبیر روزنامه کیهان بود. افرادی چون مشفق همدانی، حسینقلی مستعان، حسین عادل، عبدالرحمان عظیمی، نصیر امینی و حمید مولانا نیز سردبیری این روزنامه را هر چند برای مدتی کوتاه بر عهده داشته‌اند. در سال ۱۳۵۵ امیر طاهری به دستور شاه سردبیر کیهان شد.

با اوج‌گیری انقلاب اسلامی، کارکنان روزنامه کیهان همچون دیگر نهادها و سازمان‌ها از نهضت اسلامی و آزادی‌خواهی مردم ایران حمایت کردند. روزنامه کیهان با چاپ عکس امام خمینی در هفتم شهریور ۱۳۵۷ دست به اقدامی استثنایی زد. همچنین کیهان به همراه روزنامه‌های اطلاعات، آیندگان و رستاخیز در اعتصاب دو ماهه‌ای که از ۱۵ آبان تا ۱۵ دی ماه ۱۳۵۷ طول کشید شرکت جست.

مصباح‌زاده و امیر طاهری پیش از پیروزی انقلاب اسلامی از کشور گریختند. پس از پیروزی انقلاب، مؤسسه کیهان تحت نظارت نمایندگان رهبری انقلاب اسلامی قرار گرفت و دکتر ابراهیم یزدی در ابتدا، سپس حجت‌الاسلام سید محمد خاتمی که بعدها به ریاست جمهوری اسلامی رسید، این سمت را به عهده گرفتند. پس از وی به ترتیب سید محمد اصغری و حسین شریعتمداری عهده‌دار این سمت شدند.

در دوره پس از انقلاب، عناوین تازه‌ای توسط مؤسسه کیهان منتشر شد. کیهان العربی از نیمه سال ۱۳۵۹ انتشار یافت. ماهنامه کیهان فرهنگی از ۱۳۶۳ با گرایش به موضوعات ادبی، هنری، نقد و معرفی چهره‌های برتر فرهنگی آغاز به کار کرد. کیهان ترکی از ۱۳۶۴ برای مخاطبان به زبان ترکی استانبولی منتشر شد. کیهان اندیشه نیز در همین سال با موضوع معارف اسلامی و علوم انسانی و نقد و بررسی اندیشه‌های مطرح در فقه، اصول، فلسفه، عرفان، حدیث و تاریخ پا به عرصه وجود گذاشت. کیهان کاریکاتور از دیگر نشریات کیهان بود که در ۱۳۷۱ منتشر شد و توانست در محافل هنری داخل و خارج مورد توجه قرار گیرد.

روزنامه کیهان از ابتدای سال ۱۳۸۴ انتشار خود را از نوبت عصر به نوبت صبح منتقل کرد.