به گزارش اصفهان زیبا؛ گردشگری، پدیدهای جهانی است که از دیرباز با ابعاد مختلف زندگی بشر گره خورده است. در میان گونههای متنوع گردشگری، «گردشگری دینی» جایگاه ویژهای دارد که نهتنها از منظر اقتصادی و اجتماعی، بلکه از دیدگاه الهیاتی و فلسفی نیز قابلتأمل است.
این یادداشت بر آن است تا پیوند عمیق میان دین و گردشگری را از منظری الهیاتی فلسفی کاوش کند. تمرکز بر امر قدسی در معماری مساجد اصفهان، فرصتی برای کاوش در یک قلمرو غنی از زیباییشناسی و معنویت است.
گردشگری به مثابه جستجوی امر قدسی
آنچه در اصفهان به عنوان میراثدار بزرگ تاریخ تمدن ایران و اسلام بسیار به چشم میخورد مساجد و اماکن مذهبی آن است که با زیبایی شگرف محل تأمل و بازاندیشی برای گردشگران شده است.
از منظر هستیشناختی، سفر به اماکن مقدس، بیش از یک حرکت فیزیکی، تلاشی برای نزدیک شدن به امر قدسی و تجربه حضور الهی است. بازدیدکننده، با ترک فضای روزمره و ورود به حریم مکان مقدس، خود را در معرض تابش انوار الهی قرار میدهد. این سفر، میتواند نمادی از سفر درونی انسان به سوی کمال و خودشناسی باشد؛ سفری که در آن، فرد به بازبینی باورها، ارزشها و معنای زندگی خود میپردازد.
متفکرانی چون میرچا الیاده، امر قدسی را عنصری بنیادی در تجربه دینی بشر میدانند و این تجربه را در قالب «هیروفانی»(تجلی امر قدسی) در مکانها و زمانهای خاص مشاهده میکنند. گردشگری دینی، یکی از بارزترین نمونههای این هیروفانیهاست.
معنای مکان در تجربه دینی و تجلی امر قدسی در معماری مساجد اصفهان
مکانهای مقدس از جمله مساجد و کلیساها در شهر اصفهان، تنها سنگ و آجر نیستند؛ آنها با روایتها، اسطورهها و تجربیات روحانی مردمان در طول تاریخ آمیختهاند.
هر مکان مقدس، دارای «روح» و «جوهر» خاص خود است که بر گردشگر تأثیر میگذارد. این مکانها هویتبخش هستند و به افراد کمک میکنند تا معنایی عمیقتر از وجود خود و جهان اطرافشان درک کنند.
مارتین هایدگر از فلاسفه بزرگ آلمانی، دیدگاه سنتی به مکان را که آن را صرفاً یک نقطه هندسی یا یک ظرف برای اشیاء میبیند، رد میکند و تفسیری وجودی و پدیدارشناختی از آن ارائه میدهد.
هایدگر در مقاله معروف خود «ساختن، سکونت کردن، اندیشیدن» توضیح میدهد که ساختن، یک فعالیت اساسی انسانی است که به سکونت منجر میشود. اما منظور او از ساختن فقط ساختن ساختمانها نیست، بلکه به معنای شکل دادن به جهان و مهیا کردن فضایی است که در آن بتوان «سکونت کرد». سکونت کردن به معنای «مراقبت کردن» و «پرورش دادن» از جهان و از خود در آن جهان است.
هایدگر مکان را صرفاً یک گستره فیزیکی نمیبیند، بلکه آن را «فضایی وجودی» میداند. یعنی درست است که مکانها با تجربیات، خاطرات، احساسات و معناهای خاصی گره خوردهاند. اما یک خانه یا یک مکان مقدس، مکانهایی هستند که در آنها تجربههای وجودی پدید میآیند. بنابراین آثار تاریخی اصفهان نه فقط جاذبه گردشگری، بلکه جایی برای بودن و هستی اصیل است.
همچنین مساجد اصفهان، نمونههای بیبدیلی از تجلی امر قدسی در معماری هستند. این مساجد، تنها کاربری عبادی ندارند، بلکه خود، تجلیگاه امر الهیاند. گنبدها و منارهها نمادی از پیوند با عالم بالا است. این ساختارها، چشم را به سمت ملکوت رهنمون میسازند و حس تعالی را در بیننده القا میکنند.
استفاده از رنگهای فیروزهای، لاجوردی و طلایی در کنار نقوش اسلیمی و خطوط کوفی و ثلث، فضای مساجد را به باغی از بهشت تبدیل میکند. این نقوش، با تکرار الگوهای هندسی و گیاهی، نظم کیهانی و بیکرانگی آفرینش الهی را بازتاب میدهند. کتیبههای قرآنی، با خطوط موزون و زیبا، آیات الهی را بر دیوارها حک میکنند و فضای مساجد را از کلام قدسی سرشار میسازند.
بازی نور و سایه در فضای داخلی مساجد اصفهان، به ویژه از طریق شبکهها و پنجرههای مشبک، فضایی اثیری و معنوی ایجاد میکند. نور، نمادی از حقیقت و هدایت الهی است که به تدریج بر تاریکی جهل و مادیت غلبه میکند. حیاطهای وسیع و آبنماهای آرام، نهتنها عنصری زیباییشناختی، بلکه نمادی از طهارت، حیات و آرامش الهی هستند.
این فضاها، محلی برای تأمل و خلوت با خویشتن و خداوند فراهم میآورند. معماری مساجد اصفهان بر پایه تناسبات دقیق هندسی و ریاضی استوار است که خود بازتابی از نظم و هارمونی الهی در آفرینش است. این دقت در طراحی، حس کمال و بینقصی را به ناظر منتقل میکند.
همه این موارد فوق باعث میشود که گردشگر نهتنها از زیباییهای بصری حظ ببرد، بلکه سریان جوهر و روح قدسی در مکانهای تاریخی بهویژه مساجد، برای گردشگران ایجاد تعالی و سکینه میکند.
مکانهای خاص تاریخی در اصفهان، در شکلدهی تجربه دینی و هویتبخشی به پیروان ادیان مختلف مؤثر است. این مکانها، نقاط کانونی برای تجمع جامعه ایمانی و تجدید عهد با اصول و آموزههای دینی هستند. این مکانها به مثابه دروازههایی به سوی جهان معنوی عمل میکنند که در هر گوشه و کنارشان، نشانهای از امر قدسی هویدا است.
سفر و تحول درونی
بسیاری از سنتهای دینی، سفر و مهاجرت را به عنوان ابزاری برای تزکیه نفس و دستیابی به بصیرت معنوی معرفی کردهاند.
از هجرت پیامبر اسلام (ص) گرفته تا آیات متعددی که در قرآن کریم با عنوان «قل سیروا فی الارض ….» بیان شده است؛ در متون دینی، نمادی از گذار از وضعیت نقص به کمال و از جهل به معرفت است. گردشگری دینی، میتواند چنین فرصتی را برای تحول درونی فراهم آورد.
با دشواریها و چالشهای خاص خود، میتواند فرد را به تفکر عمیقتر درباره زندگی، مرگ و هستی وادارد. تجربه این سفر، اغلب با نوعی «گسست» از زندگی عادی و «پیوستن» به یک جامعه معنوی همراه است که میتواند به بازسازی هویت و معنابخشی به زندگی فرد منجر شود.
پیوند دین و گردشگری، خالی از چالشهای بنیادین نیست. سؤالاتی نظیر چگونگی حفظ قداست اماکن در مواجهه با انبوه گردشگران، یا تفاوت میان «زائر» و «گردشگر» از جمله این چالشها هستند.
آیا انگیزههای اقتصادی، میتواند به تدریج از خلوص تجربه دینی بکاهد؟ چگونه میتوان میان نیازهای معنوی گردشگران و الزامات عملی صنعت گردشگری تعادل برقرار کرد؟ اینها سؤالاتی هستند که نیازمند تأملات عمیق بنیادی و اخلاقی هستند تا از تبدیل شدن اماکن تاریخی ِمقدس به صرفاً جاذبههای توریستی جلوگیری شود.
حفظ اصالت معنوی و فرهنگی مکانهای مقدس، در کنار فراهم آوردن تسهیلات لازم برای گردشگران، یکی از دغدغههای اصلی در این حوزه است.
گردشگری دینی، فراتر از یک فعالیت تفریحی یا اقتصادی، پدیدهای پیچیده با ابعاد عمیق الهیاتی و فلسفی است.
این پدیده، نهتنها فرصتی برای تجربه امر قدسی و تحول درونی فراهم میآورد، بلکه چالشهایی را نیز در مسیر حفظ قداست و اصالت اماکن مقدس مطرح میکند.
درک عمیقتر این پیوند، نیازمند رویکردی چندوجهی است که هم به ابعاد معنوی و هم به ابعاد عملی این پدیده توجه داشته باشد تا بتوان از ظرفیتهای والای آن برای رشد و تعالی انسان بهرهبرداری کرد.
مساجد و اماکن تاریخی اصفهان، به عنوان تجلیگاههای امر قدسی در کالبد معماری، نمونههای درخشانی هستند که این پیوند را به زیباترین شکل ممکن به نمایش میگذارند و هر بازدیدکننده را به تأملی عمیق در معنای هستی و آفرینش فرا میخوانند.
