قصه مشهورترین «جدایی» در سینمای ایران

«صحنه‌هایی از یک جدایی» پس از یک اکران کوتاه در سال 98، حالا تجربه اکران آنلاین را پشت سر می‌گذارد و در سایت «هاشور» در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. به همین منظور گفت‌وگویی با وحید صداقت، کارگردان «صحنه‌هایی از یک جدایی»، ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید. گفتن از تجربه ساخت دو مستند «صحنه‌هایی از یک جدایی» و «درباره فروشنده» درباره دو فیلم مهم اصغر فرهادی که هر دو جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان اسکار را برده‌اند، صحبت‌های آغازین وحید صداقت کارگردان این دو مستند را در بر می‌گیرد: «بیش از هرچیز تجربه ساخت این دو مستند به علاقه‌ام به سینمای آقای فرهادی بازمی‌گردد. سینمایی که همیشه جذابیت‌هایی برای من داشته است. با‌وجوداین، در برخوردم با فیلم‌های آقای فرهادی تلاش کرده‌ام با رویکردی مستقل به ساخت این مستندها بپردازم. مستندهایی مستقل که باوجود استفاده از ساختمان آثار اصلی و فیلم‌های پشت‌صحنه بتواند روی پای خودش بایستد و حرف خودش را بزند.»

مستند «صحنه‌هایی از یک جدایی» با اصغر فرهادی آغاز شده و با او به پایان می‌رسد؛ یک دایره کامل برای نزدیک شدن به ذهن سازنده جدایی نادر از سیمین و فهم چگونگی خلق و اجرای لحظات فیلم. صداقت از حضور اصغر فرهادی در این مستند می‌گوید: «به‌طورکلی حضور آقای فرهادی به‌عنوان مؤلف اثر اصلی به تکامل مستند صحنه‌هایی از یک جدایی انجامید. من از چند سال پیش به دلیل شرکت در ورک‌شاپ آقای فرهادی با ایشان از نزدیک آشنا شده بودم و بعدازآن ورک‌شاپ چه برای این فیلم و چه فیلم بعدی یعنی درباره فروشنده، ارتباط ما بیشتر شد و گفت‌وگوهایی بین ما شکل گرفت.» او ادامه می‌دهد: «گفت‌وگوهایی که صرفا درباره تصویربرداری مستند نبود و مسائل مختلفی را دربر می‌گرفت. نتیجه این ارتباط و هم‌کلامی با آقای فرهادی باعث شد حضور و حرف‌های ایشان در مستند از قالب فرم مصاحبه‌شونده صرف بیرون بیاید و حضوری صمیمی‌تری در فیلم داشته باشند. عموما در فیلم‌های مصاحبه‌محور فرد مصاحبه‌شونده سر زمان تصویربرداری جلوی دوربین می‌نشیند و به پرسش‌ها پاسخ می‌دهد اما در گفت‌وگوی ما با ایشان دوربین ثابت مقابل آقای فرهادی وجود نداشت و همین باعث آزاد بودن حرکت ایشان چه در طول گفت‌وگو در دفتر شخصی‌شان و چه در فضاهای بیرونی شد و آوردن دوربین روی دست باعث ایجاد حس صمیمی‌تر در گفت‌وگو و از طرفی نزدیک‌شدن شکل بصری گفت‌وگو به نماهای اصلی خود فیلم شد که به تقطیع نماها هم کمک زیادی می‌کرد.»

مستند صحنه‌هایی از یک جدایی فصل‌بندی‌های خود را بر اساس شخصیت‌های جدایی نادر از سیمین قرار می‌دهد و به مراحل پرداخت شخصیت و بازیگردانی هرکدام از این شخصیت‌ها توسط فرهادی می‌پردازد. صداقت از حضور این ایده در ساختمان مستند صحبت می‌کند: «انسجام بخشیدن به روند مستند و ساختارمندکردن آن از ابتدا دغدغه اصلی من بود. دو عامل یکی از درون فیلم آقای فرهادی و دیگری از اتفاقات پیرامون آن برای تحقق این منظور تأثیرگذار بود. در فیلم دو خانواده روبه‌روی هم قرار می‌گیرند و من از همین رویکرد شخصیت‌های این دو خانواده را برای ساختاربندی کار انتخاب کردم. علاوه بر اینکه تا جایی که می‌دانم برای اولین بار در جشنواره برلین آن سال جایزه گروهی بازیگران به بازیگران فیلم «جدایی نادر از سیمین» تعلق گرفت و این هم عاملی دیگری برای فکرکردن به ایده‌ بخش‌بندی بر اساس هرکدام شخصیت‌ها بود.»

صداقت به مسئله ساخت یک اثر درباره اثری دیگر در هنر و به‌خصوص سینما هم می‌پردازد: «یک بحث کلی درباره تولید یک اثر هنری درباره یک اثر هنری دیگر وجود دارد و آن مشخص‌کردن میزان مستقل بودن اثر دوم نسبت به اثر اول است. این موضوع همیشه مطرح بوده است و مثلا در عکاسی تئاتر یا سینما گفته می‌شود عکس گرفته‌شده تا چه میزان عکسی مستقل و تا چه میزان وام گرفته‌شده از اثر اولیه است.» او اضافه می‌کند: «طبیعتا در ساخت یک فیلم درباره فیلم دیگر هرچقدر هم تلاش کنیم مستقل باشیم بازهم به دلیل گفت‌وگو درباره ساختمان اثری دیگر، فیلم ما از اثر اولیه تأثیر می‌پذیرد. حالا هرچقدر بخواهیم فیلم مستقل‌تری بسازیم از فیلم اول دورتر و دورتر می‌شویم و از طرف دیگر اگر از المان‌های فیلم اول در فیلم دوم استفاده کنیم فضای اثر بهتر می‌تواند اتمسفر فیلم اول را نمایان کند. من بشخصه در صحنه‌هایی از یک جدایی سعی کردم چه به لحاظ حرکت دوربین و چه به لحاظ آوردن درامی که در کار اصلی هست به فیلم اصلی نزدیک شوم و به نظرم این تصمیم باعث یکدستی مستند شده است.» صداقت درباره رویه ساخت فیلم‌هایی درباره فیلم‌های دیگر هم می‌گوید: «معمولا برای فیلم‌ها یک اپیزود 20 دقیقه‌ای ساخته می‌شود که با DVD فیلم‌ها بیرون می‌آید و این اپیزود بیشتر برای تبلیغات استفاده می‌شود. با این حال برای فیلم‌هایی که در تاریخ سینما مهم‌تر و ماندگارتر هستند پتانسیل ساخت فیلمی مستقل وجود دارد و در این فیلم مستقل بسیاری از علاقه‌مندان جدی‌تر سینما می‌توانند به نکاتی دست پیدا کنند که برای آن‌ها جذاب باشد و بسیاری از پرسش‌های آن‌ها را پاسخ بدهد. نمونه‌هایی مانند فیلمی درباره «ایثار» تارکوفسکی، «پدرخوانده» فورد کاپولا یا «آشوب» کوروساوا ازاین‌دست فیلم‌ها هستند. در ایران همچنین تجربه‌هایی وجود دارد و چند سال پیش یک مجموعه چندقسمتی از تلویزیون به نام «یک فیلم یک تجربه» پخش می‌شد که هر قسمت به یک فیلم سینمایی از سینمای ایران می‌پرداخت.»

به‌غیراز اصغر فرهادی که در بیشتر لحظات فیلم حضور دارد، دیدن سه چهره سرشناس سینما ایران و جهان یعنی ابراهیم گلستان، مایک لی و ژان کلو کری‌یر که روبه‌روی دوربین صداقت از جدایی نادر از سیمین تمجید می‌کنند جذاب است. بااین‌حال، عدم حضور افرادی با نظرات مخالف درباره فیلم فرهادی نکته‌ای است که به ذهن می‌رسد. صداقت درباره این تصمیم می‌گوید: «از روز اول حضور افراد مخالف فیلم جدایی نادر از سیمین هدف من نبود. من یک فیلمی را دوست داشتم و می‌خواستم مستندی در ستایش این فیلم بسازم و از ابتدا در لیست من افرادی حضور داشتند که فیلم را دوست داشتند. شاید قرار دادن یک نظر مخالف در مقابل نظرات مخالف به جذابیت لحظه‌ای فیلم کمک کند، چیزی که در مستندهای دیگر بسیار مرسوم است، اما نگاه من برای این فیلم این‌گونه نبود و اصلا به تقابل موافق و مخالف فکر نکردم. علاوه بر اینکه مسئله من نه تحلیل فیلم توسط مصاحبه‌کننده‌ها که بیان نظراتشان درباره حال و هوای کلی فیلم بود و این هر سه نفر حاضر در فیلم یعنی مایک لی، ابراهیم گلستان و ژان کلود کری یر اصلا منتقد فیلم نیستند و بر اساس فیلم‌سازبودن و مؤلف‌بودن انتخاب شدند تا درباره فیلم فرهادی صحبت کنند.» او درباره حضور جنبه‌های اجتماعی دوران ساخت جدایی نادر از سیمین در مستند هم اضافه می‌کند: «پرداختن به مسائل اجتماعی روز آن دوران و اتفاقاتی که درباره فیلم اتفاق افتاد مسئله من نبود، بلکه من در تلاش بودم از دریچه فیلم و از منظر ساختمان فیلم آقای فرهادی نظرات ایشان درباره جامعه ایران را منعکس کنم. نظراتی که در قالب شخصیت‌های مختلف و از دل درام بیرون آمده بود و آن‌قدر هم‌ذات‌پنداری بالایی در مخاطبان سرتاسر جهان ایجاد می‌کرد که فیلم در عین اینجایی بودن جهانی شد و خیلی خوب توانست با تماشاگران متفاوت ارتباط برقرار کند. البته در مستند لحظاتی هست که آقای فرهادی مستقیما به فضای اجتماعی ایران آن دوران اشاره می‌کنند.»

کارگردان درباره فرشنده از نکات آموزشی کار اصغر فرهادی هم صحبت می‌کند: «بسیاری از صاحب‌نظران سینما درباره اهمیت کار آقای فرهادی در نوشتن فیلم‌نامه و کارگردانی صحبت کرده‌اند و این مسئله برای اهالی سینما موضوعی جذاب به‌حساب می‌آید که مثلا آقای فرهادی چگونه درام‌های خودشان را می‌نویسند و گسترش می‌دهند و چگونه به چنین سطحی در اجرای بازیگران و کارگردانی دست پیدا می‌کنند؟ بنابراین یکی از دغدغه من در زمان تولید این فیلم این بود که همان‌طور که من به‌شخصه با دیدن روند کار آقای فرهادی و دیدن پشت‌صحنه فیلم جدایی نادر از سیمین نکات بسیاری آموخته‌ام، این یافته‌ها را با دیگران نیز به اشتراک بگذارم، درنتیجه المان آموزشی بودن ماجرای فیلم برای من مهم بود و در زمان تدوین تا جایی که امکان داشت سعی کردم به این موضوع بهای بیشتری بدهم.»