منطقه برخوار با سابقه تاریخی طولانی و گویش محلی آن که به پارسی باستان و فارسی دری ساسانی شبیه است، در حاشیه شهر اصفهان واقع‌شده و از غرب به ارتفاعات مورچه‌خورت و از شمال به ارتفاعات شمالی بخش برخوار(مرز اردستان)، از جنوب به اصفهان‌تهران و از شرق به سگزی و کوهپایه محدود می‌شود. یکی از هنرهایی که در این شهرستان به‌عنوان صنایع‌دستی فلزی شناخته می‌شود زره‌بافی است که یکی از جایگاه‌های ویژه آن استفاده در مراسم تعزیه است و ذکر این نکته نیز قابل‌توجه است که تعزیه شهرستان برخوار نیز پیش‌ازاین در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است.
نمود فرهنگی زره در بافت فکری مردم شهرستان برخوار
بر اساس پرونده تهیه‌شده برای ثبت مهارت زره‌بافی شهرستان برخوار، این هنر، مهارتی از هنرهای صناعی ساخت آثار فلزی است که با نام زره حلقه‌ای یا زنجیری در دو نوع زره ساده و میخی به شکل بالاپوشی برای محافظت بدن از اسلحه‌های سرد بافته می‌شود؛ از مفتول فولادی با نقوش مفتول برنجی در حاشیه و متن دره به سه گونه اشکال هندسی که اغلب گوشه‌دار و سمبلیک هستند برای مخالف خوان‌های تعزیه یعنی اشقیا، خطوط‌ها که اغلب حاوی اسماء خدای مسلمانان و مقدسان اهل تشیع هستند برای موافق خوان‌های تعزیه یعنی اولیا، و همچنین ترکیب اشکال هندسی و خطوط که بسته به طرح و متن می‌تواند به هرکدام از دو گروه مخالف با موافق خوان‌های تعزیه تعلق یابد؛ با دو وضعیت زره ریز‌باف و زره درشت‌باف بسته به ضخامت مفتول که به سبب روش بافت در ظاهر دولایه به نظر می‌آیند. اما به لحاظ عادت‌ها و رسم‌های اجتماعی در نمایش‌های سنتی، نمود فرهنگی زره در بافت فکری مردم شهرستان برخوار را می‌توان این‌گونه رصد کرد که در نسخ تعزیه شهرستان برخوار، در مجلس حر(س) بخشی به نام زره‌پوشی شمر به نظم آمده و در آن شبیه‌خوان شمر با زره خود گفت‌وگو کرده و از آن امداد گرفته و به تن می‌کند. این پرونده در شرح قدمت هنر زره‌بافی در شهرستان برخوار آورده است که به سبب پوشش جنگ‌افزاری زره در دوره صفوی و رونق تعزیه که توسط شاه‌عباس اول در استان اصفهان رقم‌زده شد، به لحاظ تاریخی زره‌بافی این منطقه ما را به دوران صفوی متصل می‌کند. پرونده ثبتی زره‌بافی در بخشی دیگر و در تشریح قدمت این هنر شرح می‌دهد که: وقتی به نوشته‌های مورخان خصوصا مقریزی درباره گنجینه سلاح‌های فاطمیان شامل زره‌های حلقه‌ای، سپرها، وسایل جنگی، شمشیرها و انواع سلاح‌های دیگر ساخته‌شده از فلزات سخت که برخی با سنگ‌های گران‌بها ترصیع یافته‌اند توجه کنیم، خواهیم پنداشت که به‌رغم این آگاهی‌ها و اطلاعاتمان از رونق بازارهای اسلحه در وادی نیل، از آغاز دولت طولونیان و پس‌ازآن در دوره فاطمیان و نیز به‌رغم گفته مورخان مبنی براینکه میان دو قصر قاهره در طول قرن هفتم هجری قمری بازار اسلحه‌ای برپا بوده به نظر می‌رسد که این بازار در آن محله، قدیمی‌و از ابتدای دوره فاطمیان برپا بوده است. قدیمی‌ترین سلاح‌های اسلامی که به دست ما رسیده به عصر ممالیک بازمی‌گردند و به اعتقاد ما مصر فاطمی‌پیشگام صنعت اسلحه نبوده و بخش بسیاری از اسلحه‌های موجود در گنجینه‌های فاطمیان را از خارج می‌آورده‌اند.
قدمت زره‌بافی به چه دورانی می‌رسد؟
کشاورز درخصوص قدمت این هنر صنعت ادامه می‌دهد که زره حلقه‌ای یا زنجیری که در دو نوع ساده و میخی و گاه مسلح‌شده با ورق‌های فلزی از دیرباز در ایران موجود است؛ زمان پدید آمدن و مخرج ورودی‌شان به ایران در پرده‌ای از ابهام و داستان‌های مختلف است اگرچه رایج‌ترین روایت مذهبی در این‌باره به داستان‌های مقدس مسلمانان و به‌ویژه روایات ائمه شیعه بازمی‌گردد که ساخت این نوع زره را به حضرت داوود نبی منتسب می‌کند که او با دست‌خالی و بدون ابزار از مفتول‌های آهنی، زره حلقه‌ای می‌بافته‌اند، ولی برحسب شواهد عینی و در هماهنگی این نوع زره با زره جنگجویان عثمانی تا اعراب مسلمان می‌توان به این نتیجه رسید که این نوع جنگ‌افزار با حکام اسلامی‌به جغرافیای ایران واردشده است؛ زره‌بافی همچون بسیاری از صنایع‌دستی در عصر صفوی به اوج ساخت و ترویج رسید؛ زیرا در آن دوره علاوه بر اینکه از سلاح‌های سرد در جنگ‌ها استفاده می‌شد در مراسم تعزیه‌خوانی‌های محرم نیز از زره به‌وفور استفاده می‌شد تا جایی که حتی در نسخ تعزیه شهرستان برخوار، روز نهم محرم مجلس حر بخشی به نام زره‌پوشی شمر به نظم آمده و در آن شبیه‌خوان شمر با زره خود گفت‌وگو کرده از آن امداد گرفته به تن می‌کند؛ لیکن در این عصر و زمان علاوه بر تعزیه‌خوان‌ها، هنرمندان تئاتر و سینما در نمایش صحنه‌های تاریخی و مجموعه‌دارهای خصوصی برای تزئین بخشی از دیوار منزل به نام سَردَم(که دیواری پوشیده شده از ابزار و ادوات آئینی است) یا موزه از زره استفاده می‌کنند.
علی‌رغم اینکه زره‌بافی بیشتر معطوف به شهرستان برخوار است، اما پرونده ثبتی زره‌بافی یادآور می‌شود که به سبب وابستگی این مهارت به صنعت تولید آثار فلزی و قدمت طولانی آن در پهنه‌ای به وسعت استان اصفهان، تولید آثار هنری این مهارت در اشکالی ابتدایی تا عالی در نقاط مختلف این استان قابل‌مشاهده است. علاوه بر اساتید زره‌باف شهرستان برخوار، استادکاران برجسته‌ای در شهرهای دیگر استان اصفهان که گاهی در انزوا زندگی می‌کنند هرساله آثار فاخری غالبا برای اجرای هنر تعزیه در عاشورای حسینی به سفارش مردم دیگر استان‌های کشور خلق می‌کنند؛ این وضعیت هنر زره‌بافی اصفهان را به شکلی کشوری سوق داده است.
زره ساده و میخی و نقوش برنجی آن
سید جمال کشاورز در پرونده ثبتی زره‌بافی ضمن اشاره به اینکه زره نوعی لباس جنگی دارای آستین‌کوتاه و مرکب از حلقه‌های ریز فولادی که آن را به هنگام جنگ روی لباس‌های دیگر می‌پوشیدند، شرح می‌دهد که زره حلقه‌ای یا زنجیری در دو نوع ساده و میخی، نوعی بالاپوش برای محافظت بدن از اسلحه‌های سرد است که گاهی از ورق‌های فلزی برای محافظت از شکم، پهلوها و كمر در زره حلقه‌ای استفاده می‌شده، اما زره‌های شهرستان برخوار اغلب بدون ورق فلزی و با تأکید بیشتر بر نقوش برنجی در حاشیه و متن این بالاپوش جنگی بافته می‌شده است. همچنین با تقسیم نقوش برنجی بافته‌شده در زره‌های شهرستان برخوار به سه نوع اشکال هندسی که اغلب گوشه‌دار و سمبلیک هستند و برای مخالف خوان‌های تعزیه یعنی اشقیا یا بدکرداران به کار می‌رود، خطوط که اغلب حاوی اسماء خدایی مسلمانان و مقدسان اهل تشیع هستند و به خطوط بنایی نیز معروف است که البته در اجرا شمایل هندسی گونه‌ای به خود می‌گیرد و اغلب برای موافق خوان‌های تعزیه یعنی اولیا با احبا و نیک‌کرداران به کار می‌رود و نوع سوم که ترکیب اشکال هندسی و خطوط است و بسته به طرح و متن می‌تواند به هرکدام از دو گروه مخالف با موافق خوان‌های تعزیه تعلق باید، ادامه داده است که اینکه چه اشکال هندسی و چه خطوط به‌کاررفته در زره‌ها را می‌توان در گچ‌بری‌ها، نقوش دیوارها و مناره‌های اماکن مذهبی و سنتی بالأخص از دوره صفوی بدین سر مشاهده کرد؛ این موضوع اهمیت تأثیرپذیری هنرمندان و صنعتگران را از یکدیگر و ترویج صنعت زره بافی را در دوره صفوی بیش‌ازپیش متبادر می‌کند. زره‌بافی شهرستان برخوار اصفهان در دو نوع زره ساده و میخی است که زره ساده با حلقه‌هایی دو سر به هم آمده اما آزاد بافته‌شده است و زره میخی که حلقه‌هایش با دو سر پین خورده با لحیم شده بافته‌شده است. پرونده ثبتی روش بافت هردو نوع را یکسان دانسته و تأکید کرده است که زره میخی اغلب بدون نقش اما زره ساده با انواع نقوش(اشکال هندسی و خطوط) بافته زینت داده می‌شود. همچنین ادامه داده است که زره‌ها به شکل کلی در دو عنوان زره ریز باف و زره درشت‌باف شناخته می‌شوند که البته هر چه زره با سیم نازک‌تر تولید شود، حلقه‌هایی ریزتر و سبک‌تر خواهد داشت و قابلیت اجرای نقش‌های دقیق‌تر بیشتری بر خود دارد؛ لیكن هر دو نوع زره ریزودرشت‌باف به‌دلخواه مشمول تمام افراد سفارش‌دهنده اعم از نوجوانان و بزرگ‌سالان است.
در زره بافی از چه ابزار و سیم‌هایی استفاده می‌شود
ماده اصلی در زره‌بافی، سیم یا مفتول است که بر اساس آنچه سید جمال کشاورز می‌گوید، سیم‌های سنتی برای زره بافی دو گونه است، سیم فولادی و سیم برنجی که از سیم فولادی برای حلقه‌های زمینه و از سیم برنجی برای حلقه‌های تزئینی و ایجاد نقوش و خطوط استفاده می‌شود؛ اما هر دو با یک ضخامت در زره به‌کار می‌روند تا بافت زره یکدست و مقاوم شود. امروزه از سیم گالوانیزه که زرهی خاکستری با آن تهیه می‌شود و سیم استیل که زرهی به رنگ سفید براق با آن تهیه می‌شود نیز در تولید زره استفاده می‌شود؛ ضمن اینکه زره میخی که اغلب ساده و بدون نقوش است با سیم فولادی به ضخامت 5/1میلی‌متر تهیه می‌شود تا بتوان راحت‌تر هردو سر سیم را پهن کرده سوراخ کرده به یکدیگر پرچ کرد. بر اساس پرونده ثبتی زره‌بافی، برای تهیه فنر، کلاف یا سیم مفتول از جنس فولاد یا برنج را در چهار گرد گذاشته پس از باز و صاف‌کردن به‌وسیله مته یا دریل دستی به فنر تبدیل می‌شود و سپس برای ایجاد فاصله بین حلقه‌های فنر از هردو طرف کشیده شده تا فنر باز شود و بعدازآن به‌وسیله قیچی فنر بر که در گیره ثابت‌شده است، فنر ازیک‌طرف چیده شده به حلقه‌هایی متکثر تبدیل می‌شود که زره‌های اصیل سنتی با سیم یا مفتول فولادی در ساخت زمینه و سیم برنجی در طرح تولید متن تولید می‌شوند؛ بدین روی زمینه سیاه با نقوش زرد چشم‌نواز از مشخصه‌های آشکار آن‌هاست. درنهایت نیز مراحل بافتن زره آغاز می‌شود.
مراحل بافتن زره چگونه انجام می‌شود؟
کشاورز، بافتن زره را شامل چند مرحله دانسته و تشریح کرده است که ابتدا بافتن ته زره انجام می‌شود و در این مرحله با حلقه‌های سیمی زنجیره‌ای سه ردیفه به نام ته سه ردیفه یا در لفظ محلی ته سه رگی که پایین‌ترین قسمت زره است درست می‌شود. برای انجام این کار ابتدا تعدادی حلقه بسته می‌شود(هردو سر حلقه به یکدیگر مماس می‌شود) سپس در یک حلقه باز چهارعدد حلقه بسته‌شده وارد کرده دهانه حلقه نخست بسته می‌شود. اینک با یک حلقه باز دیگر دو حلقه از آن چهار حلقه بسته گرفته می‌شود و دو حلقه بسته تازه در آن نهاده شده دهانه‌اش بسته می‌شود و بدین ترتیب از نو به‌وسیله یک حلقه باز، دو حلقه بسته انتهایی گرفته‌شده و دو حلقه بسته تازه در آن نهاده شده دهانه‌اش بسته می‌شود و ازاین‌پس بدین شیوه ادامه داده، این حرکت به‌قدری تکرار می‌شود که ته سه ردیفه به درازای ابعاد عرضی زره برسد. قابل‌توجه است که برای بافتن طول یا قد زره، تمام حلقه‌ها به شکل باز استفاده می‌شود. سپس نوبت به مرحله بافتن طولی یا قد زره می‌رسد که در آن، قسمت‌های پیشین و پشت زره باهم و در یک راستا بافته می‌شوند؛ بدین منظور یک رگ(یک ردیف یک ردیف) به شکل رفت‌وبرگشت(راست‌راه و چپ‌راه) به‌وسیله هر حلقه باز، دو حلقه از ردیف بالایی«ته سه ردیفه» گرفته‌شده زره بافته می‌شود؛ حلقه‌های هر رگ(ردیف) به سمتی خواب(خمیدگی) پیدا می‌کند که نهایتا در ظاهر دولایه به نظر می‌آیند. در این حین نقوش موردنظر نیز با حلقه‌های برنجی و شمارش آن‌ها درکنار حلقه‌های فولادی اجرا می‌شود؛ نقوش قرینه در نظمی‌تکرارشونده و نقوش اصلی در میان به لبه‌هایی خوانا مناسب سطح زمینه بافته می‌شوند؛ لیکن قابل‌توجه است که زره پشت‌ورو ندارد. در ادامه نوبت به مراحل وصل‌کردن بدنه زره(قسمت‌های پیش و پشت) همراه اجزا(آستین‌ها، یقه و دکمه‌های پیش) می‌رسد که آن‌گونه که پرونده ثبتی زره‌بافی می‌گوید بدنه هر قسمت، دو پیش و یک پشت زره را شامل می‌شود که یک‌سره و پیوسته بافته‌شده‌اند. اینک قسمت‌های پیش به‌اندازه برگشته بر قسمت پشت قرار می‌گیرند و از حلقه‌کردن تا انتهای هر شانه بافته و متصل می‌شوند. سپس در بدنه زره از سرشانه به سمت پهلو، قسمت حلقه‌آستین‌ها یا اصطلاحا درز آستین به‌اندازه لازم باز می‌شود. آستین‌های زره نیز به همان شیوه پایه بافته‌شده‌اند و بر این اساس آستین‌گذاری(نصب آستین) آغاز می‌شود با بافتن رگ(ردیف) وسط هر آستین و بافتن رگ بالای شانه، تا از نقطه مشترک به یکدیگر متصل شده در امتداد هردو طرف حلقه‌آستین تکمیل شود. یقه نیز از پارچه مخمل تهیه می‌شود و اغلب در سه یا چهار رنگ درست می‌شود که رنگ قرمز برای مخالف خوان‌ها، رنگ سبز برای موافق خوان‌ها و رنگ قهوه‌ای یا سیاه برای حر و یارانی ازاین‌دست در نظر گرفته می‌شود. پایین یقه در فواصل منظم، منگنه(پین) خورده است تا بدین‌وسیله به حلقه گردن زره نصب شود؛ یقه‌گذاری(نصب یقه) از وسط یقه و حلقه گردن آغاز می‌شود، لیکن سابقا با نخ و سوزن یقه به زره دوخته می‌شده است.
نحوه بستن دوقسمت پیش‌زره
پرونده تهیه‌شده برای ثبت مهارت زره‌بافی ادامه می‌دهد که قلاب‌ها یا دکمه‌های حلقه‌ای پیش برای بستن دو قسمت پیش زره بعد از پوشیدن استفاده می‌شود؛ در هردو قسمت پیش، حدود 20سانتی‌متر پایین‌تر از یقه و بالای قسمت بستن شال، سه قلاب جفت متشکل از نری و مادگی نصب می‌شود؛ بدین منظور ابتدا به شکل هفتی، حلقه‌های جای قلاب‌ها چیده می‌شود تا آن‌ها کمی‌عقب‌تر نصب‌شده موقع بسته‌شدن، پیش‌های زره لب‌به‌لب هم قرار گیرند. اینک قلاب‌ها همراه بست پشت با میخ پرچ می‌شوند و بدین ترتیب قلاب‌گذاری(نصب دکه‌های حلقه‌ای) پایان می‌یابد. بر اساس این پرونده، بافت زره دامنه به همان روش زره پیراهن است و تنها در ابعاد و شکل کلی تفاوت دارد؛ دامنه در دو قطعه هشتی تهیه می‌شود که بسته به نقش یا خط از نقطه‌ای مشترک به یکدیگر بافته و متصل می‌شوند، سپس یک پیشانی‌بند بافته، به هردو طرف بالای دامنه متصل می‌شود که بدین ترتیب دامنه کلاه‌خود، حالتی دایره‌ای و پیوسته می‌شود و دامنه به کلاه‌خود متصل می‌شود. در پرونده ثبتی زره‌بافی آمده است که چهار گرد(در لفظ محلی چرخ چی و چالی) همراه مته(دریل دستی)، قیچی فنر بر، گیره رومیزی و سیم(مفتول) ابزار اصلی در ساخت زره است؛ همچنین این پرونده اشاره می‌کند سیم‌های سنتی برای زره‌بافی به دو نوع سیم فولادی و سیم برنجی که اغلب از 6/60 تا 100 (یک میلی‌متر) درنظر گرفته می‌شوند ولی زره میخی که اغلب ساده و بدون نقش است، با سیم فولادی به ضخامت 150(5/1 میلی‌متر) تهیه می‌شود. البته مدتی است که از سیم گالوانیزه و سیم استیل نیز در تولید زره استفاده می‌شود؛ ضمن اینکه امروزه سیم‌ها به شکل مفتول از کارخانه‌های ذوب‌آهن تهیه می‌شوند.
راهکارهای حفاظتی بافته‌های زرهی
سید جـــمال کـــشــــاورز، شـــناسایی، مستندسازی، تحــقیق، حـــفـــظ وضع موجود، حمایت، ترویج، ارتقا و احیا جهت کلیت موضوع و ابزار و اشیا و مکان‌های وابسته، توجه به نیازهای قطعی و روزمره استادکاران و هنرجویان رشته زره‌بافی، ایجاد فضاهای آموزشی در دانشگاه‌ها و مراکز خصوصی، شناخت، مناسب‌سازی و ترویج سنت‌های به‌کار‌گیری آثار صنایع‌دستی تزیینی و کاربردی(مصرفی) در زندگی روزمره شهری اعم از منازل، فضاهای اداری و کارگاهی و تبلیغات برون‌مرزی برای جذب و ایجاد بازارهای خارجی در فروش صنایع‌دستی فلزی ایرانی و ارائه آثار در بسته‌بندی‌هایی استاندارد به لحاظ کیفی و زیبا از حیث طرح که بیان‌کننده بخش با کلیتی از هنر زره‌بافی با سوژه همراه باشد را از مهم‌ترین راهکارهای حفاظتی زره‌های بافته‌شده برشمرده است. همچنین در بخشی دیگر آورده است که برای نگهداری بهتر زره‌هایی با سیم‌های آهنی، فولادی و برنجی نباید در معرض رطوبت قرار گیرند، باید هر فصل یک‌بار توسط روغن‌های طبیعی مانند روغن نارگیل و بادام چرب شوند تا لایه‌ای چربی بر آن قرار گیرد و ضد‌رطوبت عمل کند. بر اساس پرونده ثبتی این مهارت، زره بافی اصفهان همچنان به روش‌های سنتی و کاملا دستی انجام می‌شود، هرچند تولید مفتول توسط کارخانه ذوب‌آهن انجام می‌گیرد؛ لیکن کلیت وضعیت دشوار تولید آثار فلزی سبب شده تا جوانان امروزی رغبتی به فراگیری این هنر ارزنده از خود نشان ندهند. اگرچه می‌توان با خلق و ارائه روش‌ها و ابزار استاندارد مدرن بر سهولت انجام و توسعه زره بافی و ساخت آلات جنگی باستانی بر رونق این هنر صنعت در اصفهان و ایران افزود. پرونده ثبتی زره بافی تأکید می‌کند که اگرچه هنر صنعت زره‌بافی اصفهان، به سبب قدمتش در اجرای روش‌های زره‌بافی ساده و میخی، همچنین ماندگاری‌اش از حیث استفاده از فولاد و برنج با نقوشی از خطوط و اشکال هندسی مربوط به دوره‌های مختلف هنر ایرانی بدان هویتی قابل‌توجه حتی برای مردم دیگر ملل بخشیده اما به دلیل ماشینی‌شدن جامعه امروزه ترویج آن را نیازمند توجه روزافزون کرده است.
