قانون چه می‌گوید؟
در ماده دوم قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 خورشیدی، آنجا که فهرستی از رشته‌های هنری موردحمایت این قانون برشمرده شده است در ردیف هفتم می‌خوانیم: اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان. با این تعریف پی می‌بریم که اثر معماری فارغ از نوع آن ملک بوده و طراحی نیز فارغ از اجراشدن یا نشدن مورد اشاره قرارگرفته است.
اثر معماری چیست؟
قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان به‌عنوان یک قانون خاص تنها به‌عنوان این هنرصنعت اشاره کرده و تعریف و ماهیت‌شناسی آن را در عمل و عرف به متون تخصصی سپرده است. می‌توان گفت که هر نوع آثار تجسمی و غیر تجسمی مربوط به ساخت بنا و المان در این حوزه قابل تعریف هستند. اثر معماری می‌تواند یک ساختمان مسکونی، اداری یا تجاری، پل، فضا و محوطه، نماد بزرگ و بنای یادبود یا شاید حتی انواع خاصی از پیکره و مجسمه باشد. علاوه بر چیزی که خلق‌شده و عینیت پیدا کرده است نیز بر اساس ردیف هفتم از ماده دوم قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان که در بالا یادآور شدیم، طرح و نقشه‌های آثاری که اجراشده یا نشده باشند نیز مشمول چتر حمایتی از قانون قرار داشته و باید در گروه آثار هنری در ابعاد مالکیت فکری قرار گیرند و به رسمیت شناخته شوند.
ساخته‌شدن یا نشدن؟
پرسشی که پیش می‌آید و بالاتر نیز به‌اختصار به آن پاسخ دادیم، این است که آیا آثار معماری ساخته‌نشده نیز دارای حقوق معنوی و مالکیت فکری هستند؟ پاسخ مثبت است.ازآنجایی‌که هنرهای تجسمی دارای دو زاویه خلاقانه ذهنی و همچنین عملی و تجسمی هستند پس درهرصورت دارای حقوق حمایتی این قانون هستند؛ درنتیجه حتی طرح‌ها و نقشه‌ها و ایده‌هایی که هنوز پیاده‌سازی و اجرا نشده باشند نیز دارای حقوق مادی و معنوی‌اند.
اگر یک اثر هنری در رشته معماری طراحی شده اما برای اجرا به پیمانکار عمران واگذار شده باشد، حقوق مادی کار بر اساس قراردادهای حقوقی کاری که بین طرفین منعقد خواهد شد، و حقوق معنوی مربوط به کپی‌رایت و حق ابتکار و مالکیت فکری اثر تماما معطوف و متعلق به معمار نقشه‌کش و طراح است. مجری طرح که عمرانگر اثر و سازنده آن است، تنها در ابعاد مادی دارای حقوق است. این حقوق نیز مربوط به امور عمومی حقوقی از قبیل مراودات پولی و نظایر این‌ها هستند. سازنده اثری که خود طراح آن نبوده است در کپی‌رایت اثر نقشی ندارد.
اگر سازنده اثر به‌عنوان عمرانگر، در پیاده‌سازی نقشه خلاقیت به خرج دهد، به میزان خلاقیتی که به خرج داده و به‌شرط کسب رضایت طراح دارای حقوق معنوی مشابه حقوق مربوط به آثار هنری مشترک و اقتباسی خواهد شد؛ اما اگر رضایت طراح در کار نباشد، بسته به ماهیت قراردادی که بین آنان منعقد شده است و به شرطی که از قبل قید کرده باشند که ایجاد اختلال یا تغییر در طراحی مجاز نیست، ملزم به اصلاح اثر و در صورت عدم امکان اصلاح و بروز خسارت، ملزم به جبران خسارت است.تعیین هر یک از این مفاهیم و شرایط نیازمند مطالعه متن قرارداد منعقده و دریافت نظریات کارشناسان خبره این امور است. حقوق مربوط به نام معمار تا ابد برای اثری که خلق کرده است، باقی می‌ماند؛ چه خودش آن را ساخته، چه نساخته باشد؛ حتی اگر یک معمار سازنده اثر نباشد نیز همچنان معمار آن اثر در ابعاد فکری به‌شمار می‌رود.
حقوق معنوی سازنده اثر نیز با ذکر عنوان و محدوده عمل او محفوظ است؛ به‌عنوان‌مثال، اگر طراح یک پل آقای «الف» و سازنده آن شرکت «ب» باشد، حقوق معنوی هر دو در شناسنامه آن پل به این شکل ثبت می‌شوند که طراحی از الف و اجرا از شرکت ب. نمی‌توان نام هیچ‌یک از این دو را به صرف میزان دخالت و عاملیت آن‌ها در پروژه حذف کرد و این حق چون از گروه حقوق معنوی است، قابل واگذاری و درنتیجه قابل حذف نیز نیست.
