مسیر را به این صورت آغاز کنید که از خیابان هاتف یا عبدالرزاق وارد میدان امام علی (عتیق) شوید و خودتان را به در اصلی مسجد جامع عتیق در نزدیکی خیابان علامه مجلسی برسانید. اینجا قلب دولتخانه سلجوقــــی اســــت. سلجوقیان قومی ترک نژاد از تبار ترکان آسیای میانه بودند که حدود هزار سال پیش بهمرور از منطقه فرارودان وارد مرزهای خراسان بزرگ شدند و پس از پیروزی بر مسعود غزنوی، حکومت خود را در حدود سال 429 ه.ق آغاز کردند. این حکومت نوپا خیلی زود خاورمیانه و بخشهای بزرگی از آسیا را درنوردید و امپراتوری تشکیل داد که گستردگی مرزهایش به عظمت امپراتوری هخامنشی پهلو میزد. از سواحل دریای مدیترانه تا دامنههای برفگیر هیمالیا، امپراتوری سلجوقی بالیدن گرفت. به قول نظامی گنجوی: «ز کوه خزر تا به دریای چین/ همه ترک بر ترک بینم زمین». این امپراتوری عظیم دستکم در دوره پادشاهی ملکشاه و تنی چند از فرزندانش از اصفهان و دولتخانه سلجوقیانش اداره میشد. یعنی درست جایی که اکنون شما ایستادهاید؛ میدان عتیق و مسجدجامع.
ملاقات با شناسنامه اصفهان
جامع عتیق شناسنامه اصفهان است. بیشک مرور تاریخ اصفهان بدون توجه به مسجدجامع عتیق این شهر کاری بیهوده است. چراکه این مسجد، چکیده و عصاره بیش از هزار سال تاریخ و فرهنگ این شهر محسوب میشود. از حکومت اعراب در صدر اسلام تا حاکمیت دیلمیان و سلجوقیان و آنگاه زخم تیغ مغول بر چهره مردمان این دیار و روزگار پسازآن. زنجیری که از در آستانه ورودی آویزان شده در قدیم مانع ورود چهارپایان به حریم مسجد میشده است. بدین ترتیب موقتا با دوچرخه خود وداع کنید و وارد ماشین زمان شوید. مسجدجامع عتیق با معماری چهارایوانهاش انبوهی از میراث تاریخی ایران را در خود جایداده. دو گنبد نهصدساله این مسجد هر یک شاهکاری در هنر معماری و استحکام بناست. محراب بیمانند الجایتو یکی از شاهکارهای هنر گچبری ایلخانان مغول در مسجدجامع است که تماشای آن شما را هفت قرن عقب میبرد. به دورهای که الجایتو یا محمد خدابنده پادشاه ایلخانی هر وقت حوصلهاش سر میرفت تغییر مذهب میداد و این محراب حاصل گرویدن کوتاهمدت او به تشیع است. آنسوتر مقبره محمدباقر مجلسی و سقاخانه شمع آجینش، از جاذبههای صفوی این مکان تاریخی است. شبستان زمستانی تیموریان یا بیتالشتا هم با آن سنگهای مرمر زیبایش که در سقف شبستان نور خورشید را تبدیل به روشنایی زیرزمین میکنند بسیار دیدنی است. در شبستان جنوب مسجد، جایی که جنگلی از ستونهای قطور هزارساله چشمها را خیره میکند، هنوز هم میتوانید صدای همهمه شاگردانی را بشنوید که مشتاقانه پای درس استادانی برجسته مینشستهاند. در پای ستونهای باستانی این شبستان که از دوره آلبویه باقیمانده، میشود ابنسینا را تصور کرد که صدها تن گرد او حلقهزدهاند و با همه وجود پذیرای تعالیم او هستند. مسجد جامع اصفهان مدرَس و مکتب استادان بزرگ و شخصیتهای مشهوری چون صاحببنعباد، علامه مجلسی، خواجه نظامالملک طوسی، بزرگان آل صاعد و آل خجند، ابنمسکویه و ابنسینا بوده است. مسجد جامع کتاب ناگشوده تاریخ اصفهان هم هست. کتابی که هر برگش رویدادهای این دیار را ثبت و ضبط کرده. مثلا کتیبه سردر شمال شرقی مسجد یکی از مهمترین رویدادهای دوره سلجوقی را به خط زیبای کوفی در خود حفظ کرده است. آتشسوزی بزرگی که در سال 515 ه.ق به دست فدائیان اسماعیلی دامن مسجدجامع را گرفت، بخشهای زیادی از آن را ویران کرد و باعث شد که این مسجد به سبک چهارایوانی فعلی مرمت شود.
سبکی که آغازگر موج مسجدسازی بهصورت چهارایوانی در جهان اسلام گردید. شرح مرمت مسجد پسازاین آتشسوزی در این کتیبه نوشتهشده.
بازار هزارساله نظامیه
دلکندن از مسجدجامع عتیق کار سادهای نیست. به قول کمال اسماعیل: «گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر/ آن مهر بر که افکنم؟ آن دل کجا برم؟» ولی خب این تازه ایستگاه اول گشتوگذار در دولتخانه سلجوقیان است و باید به راه خود ادامه دهیم. بنابراین از مسجد جدا میشویم و دل به دریای بازار هزارساله نظامیه میزنیم. بازاری که با استناد به سبک معماری اسلامی و ایرانی، حتما پس از ساختهشدن مسجد در قرن دوم قمری، مثل نگینی آن را دربرگرفته بوده است. بدین ترتیب شما اکنون در یک بازار هزارودویستساله قدم میزنید. یعنی هزارودویست سال است که این گذرگاه اقتصادی فعال و پویاست. هرچند زیروبم روزگار شکل تاریخیاش را برهم زده، اما هنوز راستههای باستانیاش شمایل میدان عتیق را برای ما شبیهسازی میکند. دوچرخهسواری در راستههای کمعرض این بازار با توجه به شلوغی زیادی که دارد امکانپذیر نیست. پس هرچه زودتر بعد از دیدن درب مخروبه حمام شیخ بهایی که در کوچهای منشعب از بازار واقعشده و عصارخانه جماله که چند قدم بالاتر از آن است، از بازار به میدان عتیق رکاب بزنید.
این میدان کهنه نمیشود!
«…در طول میدان کهنه چند کوکنارخانه وجود دارد و منارهای قدیمی نیز دیده میشود که مناره خواجه علم نام دارد. و کاخ شاهی اصفهان سابقا در کنار آن بوده است، اما بهمرورزمان چنان ویران گشته که اکنون آثارش بهسختی دیده میشود. ازآنپس نقارهخانه قدیمی است که چنانچه پیشازاین آوردهام هنگام غروب آفتاب، همچنین بهوقت دمیدن خورشید در آن نقاره مینواختند و اکنون در نقارهخانه میدان شاه نقاره مینوازند. ازآنپس یک حمام، کاروانسرایی به نام کاروانسرای کوزهگران، مدرسه تهماسب، بازار ساغریسازان واقع است. در این بازار انواع ساغریهای بسیار خوب به رنگهایی که در هیچ نقطه دنیا نظیر آنها را نمیتوان یافت میسازند. سپس قیصریه کهنه یا بازار شاه قدیم است. این بازار پیش از آنکه شاهعباس کبیر در اصفهان بازارها و بناهای بزرگ و عالی برآورد و این شهر را توسعه دهد مرکز تجارت و ثروت و آمدورفت بود. اکنون کاملا ویران و در آن اسطبلهایی دایر شده که قریب صدوبیست تا صد و پنجاه قاطر شاه نگهداری میشود.» این تصویر ناامیدکننده ژان شاردن، گردشگر فرانسوی، در دوره صفوی از میدان عتیق است. تصویر میدان در دوره قاجار از این هم ناامیدکنندهتر است. تصور اینکه روزگاری امپراتوری سلجوقی از این نقطه اداره میشده کمی دشوار است.
دولتخانهای که دیگر نیست
به روایت شاردن، میدان عتیق مانند میدان نقشجهان دارای اجزای مشابهی بوده است. مجموعه دولتخانه سلجوقی، شامل کاخهای سلطنتی و حرمسرا و بخشهای اداری در ضلع شرقی میدان جایی که تا همین چند دهه پیش مناره باشکوه خواجه علم آنجا قرار داشت، گسترده شده بوده. آنسوتر در ضلع شمالی میدان بازار قیصریه و نقارهخانهای بوده که ظاهرا به مسجدی به نام مسجد آقاسی پیوسته بوده است. بسیاری از این بناها و بافت تاریخی این بخش از میدان در ضمن ساختن خیابان هاتف از بین رفت. اما ضلع جنوبی میدان بخش رازآمیز منطقه دولتخانه سلجوقی است.
رازهای آسمانخراش تاریخی
رکاب بزنید و از گرمای میدانی که خوب بازسازی نشده به سایهسار یک آسمانخراش هزارساله پناه ببرید. مناره علی و مسجد کنارش در همسایگی مدرسه حاج حسن یکی از قدیمیترین مجموعههای مذهبی و آموزشی اصفهان هستند. روبهروی این مجموعه هم امامزاده هارون ولایت با کلی داستان و روایتهای شیرین نشسته است. اینطور که از اسناد تاریخی برمیآید مدرسه مشهور نظامیه اصفهان باید همین حدود واقعشده باشد. نویسنده کتاب محاسن اصفهان در توصیف این مدرسه معتبر نوشته: «… این مدرسه در محله دردشت و بر وصفی و اصلی هرچه خوبتر و هیئتی و شکلی هرچه مرغوبتر در غایت رفعت از جهت صنعت و عمل … و بر در آن مناری چون ستون به قبه آسمان کشیده … .» این مشخصات تا حدودی با مسجد علی و بناهای پیرامونش منطبق است، هرچند نمیتوان آنرا بهطورقطع اثبات کرد. بههرحال رازهای وجود یک امامزاده در کنار دولتخانه حکومت سلجوقی که ترکان متعصب اهل سنت بودهاند و بناهایی مثل مسجد علی و مدرسه سلجوقی کنارش همچنان سربهمهر باقیمانده است.
ساباطگردی سلجوقی
رخش خود را بهپیش برانید و وارد مجموعه کوچههای سقفدار پشت مسجد علی شوید. اینجا تاریخ به زبان میآید و شما خود را در دوره سلجوقیان حس میکنید. همهچیز فرسوده و رنگورو رفته است اما هویت دارد و دلنشین مینماید. رکابزنان از کوچه کنار مسجد علی تا خیابان هاتف راهی نیست. حالا دیگر به پایان گشتوگذار تاریخی خود رسیدهاید. در آستانه امامزاده اسماعیل یکی از زیباترین امامزادههای ایران از دوچرخه پیاده شوید و نفسی تازه کنید. اینجا تازه شروع گشتوگذاری دیگر است!
