ایسپا (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران) بهتازگی نتایج پژوهشی را به منظور پایش افکار عمومی در ارتباط با نحوه پیگیری اخبار روز جامعه منتشر کرده است؛ نظرسنجی که در مقیاس ملی و با شیوه مصاحبه تلفنی انجام شده و جامعه آماری آن نیز تمام شهروندان 18 سال به بالای ساکن در مناطق شهری و روستایی کل کشور و تعداد نمونه آن 1581 نفر بوده است. ۴۲.۱ درصد پاسخگویان در پاسخ به این سوال که اخبار روز جامعه را از چه منبعی به دست میآورید، صداوسیما را انتخاب کردهاند. همچنین ۴۱.۴ درصد فضای مجازی (رسانههای اجتماعی و سایتهای خبری)، ۵.۱ درصد شبکههای ماهوارهای، ۲ درصد دوستان و آشنایان، ۰.۲ درصد روزنامهها و ۶.۹ درصد سایر موارد را به عنوان منبع خبری انتخاب کردهاند. ۲.۳ همچنین درصد نیز به این سؤال پاسخ ندادند. مقایسه این نتایج با یافتههای پیشین ایسپا نشان میدهد پیگیری اخبار روز از طریق صداوسیما در شهریورماه ۱۴۰۰ نسبت به اسفند ۱۳۹۷، ۱۵.۶ درصد کاهش یافته است. در مقابل استفاده از فضای مجازی به عنوان منبع کسب خبر در این بازه زمانی بیش از ۱۵درصد افزایش یافته است. نازیلا آهنج، مدرس دانشگاه و دانشآموخته دکتری علوم ارتباطات اجتماعی در گفتوگو با «اصفهان زیبا» از چرایی کاهش مرجعیت صدا وسیما و افزایش رجوع افکار عمومی به شبکههای اجتماعی در سالهای اخیر میگوید.
ایسپا به تازگی نتایج نظرسنجی را منتشر کرده است که براساس آن 4/41 درصد از شهروندان از شبکهها و رسانههای اجتماعی برای کسب اخبار استفاده میکنند. این عدد نسبت به سه سال پیش، بیش از 15 درصد رشد داشته و نشاندهنده نفوذ بیشتر شبکههای اجتماعی در میان مردم است. با توجه به فیلتر بودن برخی از شبکههای اجتماعی در کشور دلیل رغبت مردم به پیگیری اخبار در این شبکهها چیست؟
براساس آمار موجود، افراد جوان با 92.9 درصد استفاده، بیشتر از سایر گروههای سنی از رسانههای اجتماعی مجازی استفاده میکنند. 90.8 درصد از افراد با تحصیلات دانشگاهی از شبکههای اجتماعی استفاده میکنند؛ درحالیکه این رقم برای افراد با تحصیلات غیردانشگاهی برابر 62.8 درصد است. افراد ساکن در شهرها بیشتر از افراد ساکن در روستاها از شبکههای اجتماعی استفاده میکنند. بهطورکلی و بنا به آمارها جوانان نسبت به سایر افراد جامعه از شبکههای اجتماعی بیشتر استفاده میکنند؛ چون افراد مسن قابلیت ریسکپذیری پایینتری در مقایسه با دیگران دارند و معمولا از روی عادت رسانههای سنتی را دنبال میکنند؛ چون هم دسترسی آسانتری به این رسانهها دارند و هم اینکه استفاده از آن، برای آنها ریسک و خطری ندارد؛ برای مثال، خیلی از آنها توان یا سواد استفاده از شبکههای اجتماعی را ندارند و به همین علت رسانههایی را انتخاب میکنند که استفاده از آسانتر است. اما یکی از علل منبع شدن شبکههای اجتماعی، استفاده مدام جوانان در این فضا و استفاده از امکانات متعدد و منحصر به فرد اینترنت و همچنین امکان تبادل اطلاعات است؛ موضوعی که منجر به شکلگیری هویت مدرن در جوانان میشود؛ به ویژه در کاربران جوان حرفهای. این کاربران همیشه به دنبال خبرهای مکدونالدی هستند و بیشتر به تیتر اخبار توجه دارند و به چرایی آن اهمیت چندانی نمیدهند. همچنین تغییر سبک زندگی سنتی به زندگی مدرن نیز یکی دیگر از علل نفوذ شبکههای اجتماعی میان مردم است؛ بهطوری که بسیاری از افراد، امروز و بهخصوص با شیوع ویروس کرونا امور روزمره خود را از طریق گوشیهای هوشمند انجام میدهند.
یکی از مهمترین نتایج این نظرسنجی کاهش مرجعیت صداوسیما و روزنامهها و حتی ماهواره است؛ درحالیکه در سالهای گذشته شاید صدا و سیما یکی از مهمترین منبع خبری بسیاری از افراد بود. دلیل کاهش اقبال مردم به این رسانهها چیست؟
طی بررسیها و مصاحبههایی که در سالهای اخیر برای انجام یک پژوهش انجام دادهام، بسیاری از مردم معتقدند که صداوسیما حرفی برای گفتن ندارد و سانسور در آن بیداد میکند. آنها میگفتند از طریق شبکههای اجتماعی اخبار را آنلاین دنبال میکنیم؛ درحالیکه اخباری که صدا و سیما اعلام میکند معمولا سوخته است. همچنین صداوسیما در برخی از موارد اخبار را بنا به سیاستهای خود اعلام میکند و نه آنطور که اتفاق افتاده است؛ درحالیکه در شبکههای اجتماعی شهروند خبرنگاران حضور دارند و اخبار از زوایه دوربین آنها منعکس میشود. مردم احساس میکنند شبکههای مجازی بیشتر به انعکاس واقعیت میپردازند. این درحالی است که کارشناسان علوم ارتباطات این موضوع را تأیید نمیکنند و میگویند حتی خود شهروند خبرنگاران نیز زوایه دوربین خود را متناسب با نگرشهای خود تعیین میکنند، ولی چون اخبار در این شبکهها ممیزی نمیشود و به راحتی در اختیار مردم قرار و علایق و نیازهای مردم را در نظر میگیرد، ترجیح میدهند اخبار را از آن طریق پیگیری کنند. درباره ماهواره هم، درصد بالایی از مردم ماهواره دارند، اما به دلیل حضور مداوم و مستمر در شبکههای اجتماعی ترجیح میدهند اخبار را از شبکههای اجتماعی دنبال کنند و دیگر نیازی به استفاده از ماهواره ندارند. اما آن دسته از افرادی که اخبار را از طریق ماهواره دنبال میکنند کسانی هستند که به دنبال تحلیل و تفسیر اخبار هستند و نه آنهایی که به دنبال خبرهای کوتاه و تیتروار هستند. ارائه خبرهای کوتاه و تیتروار وظیفه شبکههای اجتماعی است. این موضوع در رابطه با روزنامهها نیز صدق میکند. زمانی که رادیو و تلویزیون به عنوان رسانه ملی مرجعیت خود را از دست میدهند، وضعیت روزنامهها هم قطعا به همین منوال خواهد بود. آن دسته از افرادی که تمایل به خواندن روزنامه دارند، از طریق پیدیافها یا نسخههای آنلاین به پیگیری اخبار مورد نیاز خود میپردازند.
انتشار اخبار سوخته، عدم حضور روزنامهنگاران حرفهای و کاربلد در روزنامهها و نبود تحلیل و تفسیر و مطالبهگری نکردن روزنامهها باعث میشود که مردم اینگونه فکر کنند که رسانهها دیگر چیزی برای گفتن ندارند و همواره دست به خودسانسوری میزنند. درحال حاضر رسانهها از تعدد زیادی برخوردار هستند و مخاطب میتواند بنا به نیاز خود رسانه انتخاب کند؛ درحالیکه قبلا آنها حق انتخاب نداشتند، ولی الان به سمت و سوی رسانههایی میروند که باعث خرسندی و رضایتمندی آنها شود. از سوی دیگر، رسانههای ملی همچنان از همان روش سنتی و قدیمی خود برای جذب مخاطب استفاده میکند و با توجه به نیازهای جامعه تغییری در روش کار خود به وجود نیاورده است.لذا نمیتواند به اقناع مخاطب بپردازد.
۵۸.۷ درصد ساکنان روستاها در این نظرسنجی بیان کردهاند که برای آگاهی از اخبار روز بیشتر به صداوسیما مراجعه میکنند. این میزان در شهرهای مرکز استان ۳۷.۹ درصد و در سایر شهرها ۳۷.۴ درصد است. مراجعه به فضای مجازی به عنوان منبع کسب اخبار روز در روستاها ۲۶.۴ درصد، در شهرهای مرکز استان ۴۷.۵ درصد و در سایر شهرها ۴۸.۲ درصد بوده است. این تفاوت ناشی از چیست؟
در مناطق محروم به دلیل اینکه ارتباطات شفاهی بسیار زیاد است و به قولی همچنان در عصر شفاهی به سر میبرند، ترجیح میدهند، اطلاعات خود را از طریق همسالان و آشنایان دریافت کنند. در مناطق کوچک مثل روستا افراد یکدیگر را میشناسند و دسترسی آنها به رسانههای مدرن کمتر است و همچنین در پایگاه اجتماعی و اقتصادی پایینتری قرار دارند و بیشترین اخبار خود را از رادیو و تلویزیون میگیرند.
یافتههای این نظرسنجی همچنین نشان میدهد مرجعیت صداوسیما به عنوان مهمترین منبع کسب اخبار با افزایش هزینه سرانه خانوار کاهش مییابد. ۵۵.۶ درصد از کسانی که گفتهاند سرانه هزینه خانوار آنها کمتر از یک میلیون تومان است، گزینه صداوسیما را انتخاب کردهاند، این میزان در بین اعضای خانوارهای با سرانه هزینه سه میلیون تومان و بیشتر ۳۱.۳ درصد است. در عوض مراجعه به فضای مجازی به عنوان مهمترین منبع کسب اخبار با افزایش سرانه هزینه خانوار بیشتر میشود. توانمندی مالی افراد چه نقشی در انتخاب رسانه ایفا میکند؟
توزیع عادلانه اطلاعات و اخبار در جامعه وجود ندارد. بنابراین افرادی که با فقر مالی دستوپنجه نرم میکنند، از این نظر در فقر هستند. اما افراد دارا، به رسانههای مختلف و متعددی دسترسی دارند و از این نظر نیز «دارا» هستند. برای مثال، افرادی که از توان مالی خوبی برخوردار هستند، میتوانند هزینه زیادی برای حضور در شبکههای اجتماعی بکنند؛ اما افراد فقیر ترجیح میدهند این هزینه را صرف امورات دیگر زندگی بکنند.
