به گزارش اصفهان زیبا؛ اصفهان در سالهای اخیر دچار چالشهای جدیدی شده است که راه خروج از آن حرکت بر مبنای یک برنامه جدید و بهروز است که با اجماع تفکرات مختلف بتواند راه چارهای برای حل مشکلات پیش رو و داشتن شهری منسجم برای آینده باشد. اصولا رفع چالشها بر عهده طرحهایی است که به نام «طرح جامع» معروف است. طرحهایی که روند شکلگیری شهر و راهحل برونرفت از مشکلاتش را برای سالهای پیش رو ترسیم میکند.
اما آخرین طرح جامعی که برای اصفهان مصوب شد به سال ۱۳۶۷ میرسد و نزدیک به سه دهه از آن میگذشت. طرح فرسوده جامع شهر دیگر توان حلکردن مشکلات شهر را نداشت و همین مشـکلات فـراوان، ضـرورت تهیه برنامـه جدیـد بـرای شـهر را نمایـان میکـرد. همین مسئله باعث شد در بهـار ۱۳۹۷ طی تفاهمنامـهای که میان وزارت راه و شهرسـازی، اداره کل راه و شهرسـازی اسـتان اصفهـان، شـورای شـهر و شـهرداری اصفهـان منعقـد شـود، تـا برنامه جدیـدی برای اصفهـان تهیـه و ایـن شـهر بـه محلـی بـرای پیادهسازی شـیوهای نویـن در تهیه برنامههای شـهری در ایـران بدل شـود.
دلیل انعقاد ایـن توافـق از یکسو، عـزم جـدی وزارتخانـه و همراهـی اداره کل راه و شهرسازی بـرای تغییـر رویکـرد تدوین طرح جامع شهر و از سـوی دیگـر، آمادگی شـورای شـهر و شهرداری اصفهان برای حرکت در این مسـیر دشـوار و مهم بود.
با عقد تفاهمنامه در خرداد همـان سـال، بـر اسـاس مصوبـه شـورای عالـی شهرسـازی و معمـاری ایـران، اصفهـان رسما بهعنـوان یکـی از شـهرهای پایلـوت رویکـرد نویـن انتخـاب شـد. در مهرمـاه ۱۳۹۷ مراسـم اعلان عمومـی شـروع فراینـد تهیـه برنامه جامـع شـهر برگزار و تدویـن ایـن برنامـه بـا شـعار «یـک شـهر گفتوگـو» رسما آغاز شد. با گذشـت دو سـال، در پایـان تابسـتان ۱۳۹۹ گـزارش نهایـی تشـخیص و دسـتورکار مقدماتی کـه چشـمانداز شـهر را دربرداشـت، تولیـد و در شـورای راهبـری برنامـه تأییـد شـد؛ اما بررسـی آن در گروهکاری و کارگـروه مربـوط در شـورای برنامهریـزی اسـتان تـا پایـان سـال بـه طـول انجامیـد.
اما تغییرات مدیریتی باعث شد تـا اواسـط بهـار سـال ۱۴۰۲ فراینـد تدویـن برنامـه متوقـف شود. در ایـن زمان، مجددا فراخوان انتخاب مشـاور انجـام و در ابتدای پاییـز همـان سـال، بازنگـری مطالعـات مرحلـه اول و تدویـن مرحلـه دوم برنامـه توسـط مشـاور جدیـد بـر مبنـای پیوسـت مصوبـه سـال ۱۴۰۰ شـورای عالی شهرسـازی و معمـاری بـا عنـوان «چارچـوب، راهنما و شـرح خدمـات تهیه طرحهای جامع شـهری با نگرش و روش نویـن» آغـاز شـد.
بازه دوم تدوین مرحله اول بازنگری طرح جامع اصفهان حالا به مرحلهای از کار رسیده است که میتوان درباره آن نظر داد. مرکز پژوهشهای شورای شهر اصفهان که یکی از اعضای ثابت شورای راهبری تدوین این برنامه بوده است، برای بررسی بهتر برنامه طرحی تحت عنوان رویداد شهرآزمون را پیش روی مردم و نخبگان شهری قرار داده شده است تا نظرات و پیشنهادهای طرح بررسی شود.
برای بررسی روند تدوین مرحله اول طرح جامع اصفهان و نقش مرکز پژوهشها و جزئیات رویداد شهرآزمون به سراغ مصطفی نباتینژاد رئیس مرکز پژوهشهای شورای اسلامی شهر اصفهان رفتیم تا جزئیات بهتری از این برنامه بدانیم.
بنا به گفته نباتینژاد در حال حاضر بازه دوم مطالعات مرحله اول طرح جامع اصفهان به اتمام رسیده و در حال بررسی است. برنامههای جامع در گذشته بهصورت سنتی و قانونی اجرا میشده و کارفرمای اصلی آن اداره راه و شهرسازی بوده است؛ اما در روند جدید تدوین برنامه جامع شورایی تحتعنوان شورایی راهبری که با حضور و مشارکت نزدیک 40 سازمان دولتی و خصوصی و سمنها تشکیل شده، انجام شده است. مرکز پژوهشهای شورای شهر اصفهان هم از اول از جدیترین و فعالترین اعضا در این برنامه بوده است. برنامه متعلق به شورا نیست؛ اما بهعنوان بازیگر کلیدی در فرایند تدوین نقش دارد.
او در خصوص اینکه این برنامه یکی از طولانیترین برنامههای ایران برای به ثمر نشستن است و نقش مشارکت بر روند طولانی شدن آن مؤثر است یا خیر گفت: بعد از 50 سال، رویکرد جدیدی در حال تجربه بود. مصوبه سال 97 شورای عالی چند شهر را برای اجرای رویکرد جدید بهعنوان شهرهای پایلوت انتخاب کرد که اصفهان هم اولین شهر بود. وقتی سیستمی بخواهد بعد از پنج دهه فرایند برنامهریزی را تغییر بدهد که یکی از ویژگیهایش مشارکتی است، روند طولانی است. تدوین برنامه جامع قبلا با حضور مشاور و چند دستگاه متولی بوده است؛ اما حالا روند تغییر کرده و بهجای کالبد، بحث اقتصادی، اجتماعی و محیطزیست اضافه میشود و همین تنوع کار را طولانی میکند. چون این روند در کشور تجربه نشده، پیچیدگی هایش بیشتر است و طبیعی بود که بخشی از کار طولانی شود، اما ظرف دوسال مطالعات قسمت اول انجام شد. متأسفانه با تغییرات مدیریتی کار متوقف شد؛ ولی از سال گذشته دور دوم طرح شروع شده و سرعت خوبی گرفته و قابلقبول است. فرایند فنی و وقت خالصی صرف تولید برنامه شده که طولانی نبوده، اما کشوقوسها و تغییرات مدیریتی باعث طولانی شدن کار شده است.
او در ادامه تأکید کرد که اگر تغییرات بنیادی مدیریتی نداشته باشیم و بودجه تأمین بشود، سال آینده برنامه را تدوینشده داریم. بعد از تدوین باید برنامه به تصویب برسد که متأسفانه سیر اداری تصویب در سیستم اداری و دولتی کشور طولانی خواهد بود.
در تدوین برنامه جامع اصفهان شورای راهبری تعریف شده است که نهادهای مختلف در این شورا هستند که میزان مشارکتشان متفاوت است؛ اما به لحاظ فنی تصمیمات در کمیسیونها گرفته میشود که آمار حضور دستگاهها هنوز منتشر نشده است. میزان مشارکت دستگاهها برای ارائه اطلاعات هم بهزودی منتشر خواهد شد.
برنامه مشارکتی، فرایند اجرا و شانس تحقق برنامه را افزایش میدهد
او با اشاره به اینکه مشارکت سرعت کار را در مرحله تدوین افزایش نمیدهد، گفت: اتفاقا مشارکت در مرحله تدوین سرعت را کندتر میکند؛ اما نفع این کار در زمان اجرا خودش را نشان میدهد. وقتی در مرحله تدوین اجماع سهامداران را داشته باشیم زمان اجرا و شانس تحقق برنامه بیشتر میشود. عموما در ایران برای اینکه سندی تولید کنیم بهسرعت برنامهای مدون میشود، اما در زمان اجرا بازیگران ناراضی هستند و سنگاندازی در اجرا دارند. برنامه مشارکتی در هر نوع تصمیمگیری و برنامهریزی شهری یا ملی برنامه را طولانیتر اما فرایند اجرا و شانس تحقق را بالا میبرد.
نباتینژاد با اشاره به این نکته گرد هم جمع شدن عقلهای مختلف در یک تصمیمگیری باعث پختهتر شدن آن تصمیم و البته خودبهخود منجر به افزایش تحققپذیری، دانش برنامه و کارایی برنامه میشود، ادامه داد: با مشارکت، مشروعیت برنامه بالا میرود و به تحققپذیری کمک میکند. هنر برنامهریزی در دوران معاصر توازنی بین کارایی و مشروعیت برقرار میکند و باید برای پیشرفت درست برنامهها توازن بین این دو برقرار باشد.
ورود مرکز پژوهشهای شورای شهر در تدوین برنامه جامع اصفهان اتفاق مؤثری بود و رئیس مرکز پژوهشهای شورا در خصوص این اتفاق گفت: از سال 94 که دوره جدید مدیریت شهری بر سر کار آمد، بحث و آسیبشناسی برنامههای راهبردی شهر و شهرداری در دستور کار قرار گرفت و به این نتیجه رسیدند که شهر نیاز به یک برنامه راهبردی بالادستی بهروز و کارآمد دارد تاشهرداری با نگاه به آن برنامه خودش را تدوین کند. در آنجا بحث آمایش شهری مطرح شد تا چشمانداز شهر با مشارکت دستگاههای دیگر و محوریت شورای شهر نوشته شود. طرح در مرکز پژوهشها تصویب شد و در جلسه تلفیق رأی آورد.
در همین فاصله وزارتخانه در زمان دولت اول آقای روحانی تصمیم گرفت رویکرد تهیه برنامه جامع شهری را تغییر بدهد و شورای شهر نیز با توجه به طرحی که مدنظر داشت اعلام آمادگی کرد و همسویی خوبی بین شهرداری و شورای شهر و اداره کل راه و شهرسازی برقرار شد. در همان زمان اعلام کردیم که اصفهان تمایل دارد شهر پایلوت برای اجرای روند جدید تدوین برنامه جامع باشد که وزارتخانه نیز قبول کرد و محور مدیریت شهری و مرکز پژوهشهای شورای اسلامی شهر بود. مرکز پژوهشها، مرکز کارگروه روششناسی برنامه شد که روششناسی مغز پروژه است. در کارگروه روششناسی مشخص میکنید که چطور کار انجام شود و تنظیمکننده مسئولیتها و روابط است و در هر دو دوره بازه مطالعاتی مرحله اول نماینده مرکز پژوهشها در برنامه مرکز راهبری حضور فعال داشته است.
حضور چهارهزار اصفهانی در تدوین چشمانداز برنامه جامع اصفهان
در تدوین برنامه جامع اصفهان بر مشارکتها تأکید زیادی شده و همین مسئله این برنامه را با برنامه سنتی گذشته متمایز کرده است. نباتینژاد در خصوص نقش نظرات شهروندان در تدوین این برنامه گفت: مشارکت شهروندان حتما مؤثر بوده و قابلردیابی هم هست. برنامه بر محور چشماندازی که توسط مردم و ارگانها مشخص شده است پیش میرود. اگر در گذشته نظری از مردم گرفته میشد در خم و چم تدوین برنامه گم میشد یا در بهترین حالت در سایر نظرها ادغام میشد که به لحاظ فنی درست هم هست و ما رد نمیکنیم؛ اما تدوین این برنامه مردمیترین سطح از برنامه است و اقدام منحصربهفرد چشمانداز برنامه با نظر مستقیم چهارهزار شهروند اصفهانی انتخاب شده است.
برنامه جامع شهر اصفهان از زمان اجرا تا 15 سال پاسخگوست
دورنمایی برنامههای جامع و زمان اجراشدن آن در حل مشکلات شهرها بسیار مهم است. نباتینژاد در خصوص اینکه برنامه جدید جامع اصفهان تا چند سال پاسخگوی نیازهای شهر است گفت: این برنامه از زمان تصویب تا 15 سال پاسخگوست. افق برنامهها همین حدود است. البته برای کشورهای پیشرفته افقها بیشتر است، اما در کشور ما با توجه به تغییرات متعدد همین میزان را در نظر میگیرند. نمیشود افق را بلندتر در نظر بگیریم. اگر منابع اجرای برنامه تأمین نشود یا شرایط پیچیده شود، فرض اجرای برنامه به هم میریزد.
او در خصوص میزان مؤثر بودن برنامه تدوینشده و علمیبودن آن با تأکید بر اینکه ترکیبی که درگیر تدوین هستند و در کارگروهها حضور دارند به لحاظ فنی از بهترینهای اصفهان هستند افزود: کارشناسان تدوین برنامه جامع در جزئیات فنی مسائل ورود نمیکنند. بهطور مثال در موضوع آب دستگاههای متولی آب کار کارشناسی انجام دادهاند و طبق دادههای ارائهشده برنامهریزی شده است. شیوه محاسبه این آمار با سازمانها و مطالعات دستگاههاست که مشارکت کردهاند.
تدوین برنامههای جامع در کشورها بهخصوص در قشر نخبه موافقان و مخالفانی خواهد داشت. رئیس مرکز پژوهشها در این خصوص توضیح داد: تدوین برنامه جامع بهصورت عام در دنیا منسوخ شده است؛ اما ما در کشور طبق قانون باید طرح جامع تهیه کنیم. سازمان راه و شهرسازی برای تهیه برنامه جدید جامع شهرها بهجای افتادن در فرایند پیچیده تغییر قانون عنوان طرح جامع را حفظ کرد، اما ماهیت آن را تغییر داد که کاربردی است و در دنیا رایج است.
برنامه پنج ساله راهبردی شهرداری هم به همین شیوه تدوین شده است. برخی به این مسئله توجهی ندارند و خیال میکنند ما به شیوه سنتی عمل میکنیم. طرح جامع به لحاظ قانونی طرح است؛ اما برنامهای است که بهصورت چندجانبه به موضوع نگاه کرده است. کسی نمیتواند ادعای تدوین برنامه کاملی را داشته باشد چون کار بینقص وجود ندارد، اما اگر کسی نقدی یا نظری دارد، باید دقیق مطرح کند و زمینه برای ارائه نقدها مهیاست.
او در ادامه در خصوص برگزاری رویداد شهر آزمون و گرفتن نظرات مختلف درخصوص مرحله اول طرح جامع اصفهان بیان کرد: رویداد شهر آزمون که در حال برگزاری است، دقیقا با همین رویکرد است که هر کس نظر یا عیب و ایراد و یا پیشنهاد داد مطرح کند. هیچ محدودیت برای افراد نخواهیم داشت.
اصفهان پیشتاز تدوین برنامه مشارکتی در کشور
اجرا کردن تدوین برنامه جامع با رویکرد مشارکتی برای اولین بار در ایران و اصفهان در حال اجراست که باعث اظهارنظر اساتید مختلفی در این خصوص شده است. ارزیابی مشارکت شهروندان در مرحله اول برنامه جامع شهر اصفهان، از منظر دکتر پرویز پیران، استاد دانشگاه، مشاور ارشد سازمان ملل، طراح و مجری طرحهای این است: با شرایط ضد مشارکتی که در ایران در سطح ملی و محلی وجود دارد، اقدام اصفهان برای مشارکت سازمانها و ارگانها و مردم در تدوین برنامه برای اولین بار است رخ میدهد و اصفهان توانسته یخ قطور ضد مشارکت را ترک بیندازد و در جریان سابقه مشارکتی در ایران این حرکت نهادینه میشود و بسیار ارزشمند است.
دکتر غلامرضا کاظمیان استاد دانشگاه و مدیر اسبق دفتر طرحریزی شهری وزارت راه و شهرسازی نیز در خصوص مرحله اول برنامه جامع اصفهان گفت: در تدوین مرحله اول برنامه جامع اصفهان درواقع پروژه ارزشمندی به لحاظ رویه و محتوا شکل گرفته است؛ البته در روند تدوین میتواند اشکالات خودش را نیز داشته باشد. فرض این است که این پروژه یکی از ورودیهای طرح جامع اصفهان خواهد بود و این خیلی کمککننده است و فقط این کار در اصفهان با توجه به ظرفیتهایی که دارد میتوانست انجام شود.
