به گزارش اصفهان زیبا؛ مجموعه «همه او» با شعار آسمانیِ «که یکی هست و هیچ نیست جز او، وَحْدَهُ لا إِلهَ إِلا هُو»، جلوه‌ای نو از پیوند عمیق هنر و ایمان است؛ نمایشگاهی که به همت حمیدرضا کشاورزی میاندشتی، هنرمند و پژوهشگر متعهد و پیشکسوت خط بنایی شکل گرفته است؛ هنرمندی که نزدیک به سی‌سال از زندگی خود را وقف پژوهش و آموزش این خط اصیل کرده است.
کشاورزی می‌گوید: «اصفهان، مرکز خط بنایی دنیاست»؛ اما افسوس که این میراث باشکوه هنوز به نام ایران و اصفهان ثبت نشده است.
باید اقدامی کرد؛ پیش از آنکه دیر شود! او در آثارش دغدغه معرفی دقیق مرزهای این هنر را دارد؛ هنری که در عین سادگی ظاهری، در باطن، پیچیده، اندیشمندانه و سراسر معناست.
در گفت‌وگوی «اصفهان زیبا» با او، این هنرمند از سلوک هنری‌اش، ریشه‌های این خط در معماری ایران و ضرورت ثبت آن سخن می‌گوید. این گفت‌وگو روایتی از هنرمندی است که معتقد است «همه او» فقط نام یک مجموعه نیست؛ بلکه نغمه‌ای جاری در تار و پود زندگی انسان‌هاست.
♦ آیا این نخستین‌بار است که نمایشگاهی از خط بنایی در اصفهان برگزار می‌شود؟
در این سبک خاص، می‌توان گفت بله. البته سال‌ها پیش نیز نمایشگاهی با محوریت خط بنایی در برج جهان‌نما برگزار کردیم که در آن، به‌همراه هنرآموزانم مجموعه‌ای گروهی را ارائه دادیم؛ اما اگر بخواهیم از منظر برگزاری نمایشگاهی اختصاصی و انفرادی به خط بنایی نگاه کنیم، این نخستین‌بار است که چنین نمایشگاهی در اصفهان برگزار می‌شود.
♦ چه انگیزه‌ای موجب شکل‌گیری نمایشگاه خط بنایی با محوریت «اسماء‌الحسنی» شد؟
من از سال ۱۳۷۶ به‌صورت جدی و متمرکز روی خط بنایی کار کرده‌ام. موضوع پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ام در دانشگاه شیراز و نیز پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه کاشان، هر دو به خط بنایی اختصاص داشت.
حاصل پژوهش دوره ارشد، کتابی با عنوان بنای خط بود که در چهار فصل تدوین شد و در سال ۱۳۹۸ به چاپ رسید.
من هنرمندی هستم که هنر خود را در پیوند با دین تعریف می‌کنم.
خط بنایی نیز از دیرباز در آثار و بناهای مذهبی ریشه داشته است. اگر به تاریخچه آن نگاه کنیم، در بسیاری از این آثار، به‌ویژه بناهای اسلامی، از اسماء‌الله استفاده شده است.
در معماری شیعی، گاهی نام ائمه نیز به کار رفته؛ اما وجه غالب، چه در آثار شیعی و چه در آثار اهل‌سنت، بهره‌گیری از اسماء‌الله بوده است؛ از این رو همیشه دغدغه‌ام این بوده که در کار با خط بنایی، به اسماء‌الله بپردازم.
از سوی دیگر، دغدغه من همواره این بوده که هنرم را در خدمت دین قرار دهم. انتخاب اسماء‌الحسنی به‌عنوان موضوع اصلی نمایشگاه، از این جهت نیز دارای اهمیت است که مفهومی وحدت‌بخش در میان تمام فرق اسلامی دارد. نه مختص شیعه است و نه صرفا متعلق به اهل سنت؛ بلکه مضمونی مشترک و مورد وفاق میان مسلمانان است. دلیل دیگر برگزاری این نمایشگاه، تعیین مرزهای هنری خط بنایی است.
بسیاری از افراد حتی برخی از گرافیست‌ها و خوشنویسان، خط بنایی را صرفا یک خط ساده تلقی می‌کنند؛ در حالی‌که واقعیت این است که خط بنایی، خطی است سهل و ممتنع.
در نگاه اول ساده به نظر می‌رسد؛ اما زمانی‌که وارد کار با آن می‌شویم، با ظرافت‌ها، پیچیدگی‌ها و محاسبات دشواری روبه‌رو می‌شویم. یکی از اهداف من این بود که این پیچیدگی‌ها و عمق هنری خط بنایی را از طریق این نمایشگاه به نمایش بگذارم.
♦ مجموعه آثار «همه او» شامل چه آثاری از شما می‌شود؟
نمایشگاه «همه او» شامل چهار اثر است؛ سه اثر هنری اصلی و یک قطعه مدال یادبود که همگی بر پایه خط بنایی و با محوریت اسماء‌الحسنی خلق شده‌اند.
اثر نخست، بر اساس تقسیم‌بندی‌های خط بنایی در گروه آثار منفرد قرار می‌گیرد.
این اثر از ۱۰۰ قاب مربع‌شکل به ابعاد ۱۵ در ۱۵ سانتی‌متر تشکیل شده که در ۹۹ قاب آن، اسماء خداوند به‌کار رفته است. متریال استفاده‌شده در این اثر، استیل و برنج صیقل‌خورده است.
اثر دوم از نوع پیچیدۀ رفت است؛ یعنی فرمی دارد که از نقطه‌ای آغاز و در نقطه‌ای دیگر به پایان می‌رسد. این اثر در مجموع شامل ۱۵ قاب است: یک قاب به ابعاد ۱۸ در ۱۴ سانتی‌متر و ۱۴ قاب دیگر با ابعاد ۱۴ در ۱۰۴ سانتی‌متر که در امتداد یکدیگر معنا می‌گیرند.
اثر سوم، در دسته پیچیده متداخل رفت‌وبرگشت قرار دارد که در آن، حرکت بصری میان آغاز و پایان به‌شکلی درهم‌تنیده و متقابل طراحی شده است. این ساختار، نشان‌دهنده پیچیدگی‌های هندسی و مفهومی خط بنایی است که در قالب فرمی پویا و چندلایه نمود پیدا می‌کند.
در کنار این سه اثر، اثر چهارم، یک سکه مدال یادبود است که به مناسبت این نمایشگاه طراحی شده و عنوان آن «یادبود نخستین رونمایی از مجموعه اثر همه او» است. این مدال در تعداد ۳۰نسخه تولید شده و جنس آن از برنج با ضخامت ۳ میلی‌متر و با قطر ۴/۵ سانتی‌متر است.
♦ اسماء‌الحسنی به‌صورت خط بنایی در کدام کتیبه‌های تاریخی ایران وجود دارد؟ شما در این نمایشگاه به برخی از این کتیبه‌ها اشاره کرده‌اید. این کار به چه صورتی انجام شده است؟
اسماء‌الحسنی در معماری ایران، به‌ویژه در قالب خط بنایی، پیشینه‌ای ارزشمند و چشمگیر دارد. در آثار تاریخی، این اسامی یا به‌صورت منفرد و پراکنده یا به شکل مجتمع و کامل دیده می‌شوند.
برای مثال، در منار «ساربان» اصفهان یکی از اسماء الهی به‌صورت منفرد روی ساقه مناره نگاشته شده است. همین وضعیت در منار«گار» نیز دیده می‌شود؛ یعنی کاربرد اسماء‌الحسنی به‌صورت تک‌واژه و جدا از یکدیگر.
اما نمونه جامع و منسجم را می‌توان در زیر طاق ایوان مسجد جامع یزد یافت؛ جایی که هر ۹۹ اسم خداوند با چینشی حلزونی و بر اساس حدیثی از پیامبر اسلام، نقش بسته‌اند. این اسامی با «الله، الملک، القدوس» آغاز شده و با «الصبور» پایان می‌یابند.
نمونه دیگر در بقعه پیربکران واقع شده است. این کتیبه هم با ترکیبی حلزونی طراحی شده و ۶۱ اسم الهی در آن به‌کار رفته؛ اما مجموعه آن ناقص است و همه اسما را شامل نمی‌شود.
در نمایشگاه «همه او»، بخشی نیز به بررسی تطبیقی این آثار اختصاص یافته است. ما در قالب جدول‌هایی، نحوه نگارش برخی از اسما مانند «الله» یا «الغفور» را در کتیبه‌های یزد و پیربکران با یکدیگر مقایسه کرده‌ایم تا هم مخاطب با تنوع‌های طراحی آشنا شود و هم درک عمیق‌تری از ساختار نوشتاری خط بنایی در آثار تاریخی پیدا کند.
♦ پیام و جان‌مایه نمایشگاه «همه او» چیست؟
هر هنرمندی به دلیلی، کار می‌کند و من برای دین کار می‌کنم. هنر من در خدمت دین است. خواندن خط بنایی به‌دلیل ساختار خاص آن تا اندازه‌ای دشوار است؛ بخشی از این دشواری ناشی از ناتوانی هنرمند در ارائه صحیح اثر است و بخشی دیگر به ناآشنایی مخاطب با ساختار این خط بازمی‌گردد.
اگر مخاطب اندکی با این ساختار آشنا شود، ارتباط و خوانش اثر برایش آسان‌تر خواهد بود.
یکی از انگیزه‌های اصلی من، خلق آثاری است که مردم بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند؛ آثاری که تا حد ممکن بدون نقص باشند، ایراد خوانایی نداشته باشند و بر پایه اصول طراحی شده باشند.
شعار نمایشگاه نیز این است: «که یکی هست و هیچ نیست جز او، وَحْدَهُ لا إِلهَ إِلا هُو» و من می‌خواهم بگویم که «همه او» ادامه دارد…
♦ وضعیت اصفهان درخصوص خط بنایی چگونه است؟ جایگاه این خط در اصفهان و نگرش کنونی برای حفظ و بقای آن در حال حاضر چگونه ارزیابی می‌شود؟
اصفهان، مرکز خط بنایی دنیاست و برای این ادعا دلایل متقنی وجود دارد که اول سابقه است.
قدیمی‌ترین نمونه تاریخ‌دار خط بنایی را در اطراف اصفهان، در روستای «برسیان» داریم؛ همچنین نمونه‌هایی در یزد و روستای «گار» که در نزدیکی اصفهان هستند، دیده می‌شود. دوم هم فراوانی آن در آثار تاریخی است.
بزرگ‌ترین مجموعه‌های خط بنایی در مسجد جامع اصفهان، مسجد حکیم، مدرسه نیم‌آورد، مسجد آقانور، مدرسه کاسه‌گران و بقعه بابا قاسم یافت می‌شود.
به‌طور کلی، تقریبا تمام بناهای برجای‌مانده از دوره‌های ایلخانی، سلجوقی و صفوی در اصفهان، دارای کتیبه‌های خط بنایی هستند.
اگر کل جهان اسلام را در نظر بگیریم، از افغانستان، ازبکستان (سمرقند و بخارا)، عراق (نجف)، آذربایجان (باکو)، ترکیه تا ایران، می‌توان گفت ۹۰درصد خط بنایی موجود، در ایران قرار دارد و از این ۹۰درصد، حدود ۸۰درصد آن در اصفهان و اطراف آن متمرکز است.
در دوره معاصر، تنها چهار نفر به‌طورتخصصی در حوزه خط بنایی تحقیق و پژوهش انجام داده‌اند: مرحوم فضائلی در کتاب «اطلس خط»، مرحوم ماهرالنقش در مجموعه پنج‌جلدی‌اش که یک جلد آن به خط بنایی اختصاص دارد، مرحوم زمرشیدی از مشهد و بنده با کتاب «بنای خط»(با خنده می‌گوید: البته من هنوز مرحوم نشده‌ام!).
جالب اینکه از این چهار نفر، سه نفر اهل اصفهان هستند.
خواهش من این است که این موضوع جدی گرفته شودو پیش از آنکه این خط به‌نام کشورهای دیگر ثبت شود، مسئولان اقدام کنند؛ برای مثال، با برگزاری همایش‌های بین‌المللی یا تهیه مستند، می‌توان این هنر اصیل را ثبت و معرفی کرد. متأسفانه توجهی که باید به این خط شود، نمی‌شود؛ در حالی‌که می‌تواند یک امتیاز و انحصار فرهنگی برای شهر اصفهان باشد.
♦ شما برای روشن‌سازی و آگاهی‌رسانی در خصوص خط بنایی، تا به حال چه اقداماتی انجام داده‌اید؟
من در حد توان خودم، اقداماتی انجام داده‌ام. حدود ۳۰ سال است که در این حوزه فعالیت، مطالعه و پژوهش کرده‌ام. در این مدت کتاب، پایان‌نامه و مقاله‌هایی در خصوص خط بنایی نوشته‌ام و تاکنون ۱۹ دوره کلاس آموزشی برای آموزش اصولی این خط برگزار کرده‌ام. برپایی این نمایشگاه نیز یکی از همین تلاش‌هاست تا مردم بیشتر با این هنر آشنا شوند.
از نظر اقدامات رسمی و اداری هم پیگیری کرده‌ام. به شهردار و استاندار پیشین نامه نوشتم، توضیح دادم، توجیهشان کردم؛ تا جایی که تماس گرفتند و پیگیری‌هایی انجام شد؛ ولی متأسفانه در ادامه به سرانجام نرسید.
برای رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس هم نامه نوشتم و برای آقای مخبر هم توضیحاتی ارائه دادم و مکاتبه کردم؛ اما متأسفانه تاکنون هیچ‌کدام از این اقدامات اداری نتیجه‌ای نداشته است.
