به گزارش اصفهان زیبا؛ صنعت بزرگ گردشگری شامل بخش‌هایی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «گردشگری مذهبی» است. تمامی ادیان و مذاهب در سراسر جهان اماکن، آثار، سنت‌ها و مراسم مذهبی مختلفی دارند که به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری آن‌ها تبدیل شده است.
در این میان، دین اسلام و مسلمانان نقش بسزایی در این شاخه از گردشگری دارند. مراسم حج، زیارت اماکن مقدس و وجود مراسم عزاداری یا جشن‌های مذهبی مسلمانان از بزرگ‌ترین رویدادهای گردشگری مذهبی در جهان است؛ گردشگری مذهبی نیز شاخه‌های مختلفی دارد.
«سال 1385 بود که یک خانواده اسپانیایی آمدند اصفهان. دختر خانواده با اشتیاق گفت، می‌خواهد مسجد جامع اصفهان را ببیند. از اشتیاقش تعجب کردم و دلیلش را پرسیدم. جواب داد: این مکان لوکیشن فیلم ابن‌سینا بوده و دوستم که دانشجوی تاریخ است، گفته از آن عکس و فیلم بگیر.»
این بخشی از صحبت‌های یحیی سعادت، استاد دانشگاه، در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» است.
او در این‌باره می‌گوید:« این جاذبه مذهبی، لوکیشن فیلمی بوده و تصویر ذهنی‌ای بوده که افراد به خاطر آن به ایران و اصفهان آمده بودند یا یکی از انگیزه‌های سفرشان مسجدجامع اصفهان شده است. استان اصفهان استان تاریخی فرهنگی است که عناصر اسلامی در معماری و جاذبه‌های فرهنگی‌اش وجود دارد و می‌توان برای رونق گردشگری مذهبی، لایه‌های درونی را که درون جاذبه‌های گردشگری اصفهان است، کشف کرده و مفاهیم صلح و دوستی را میان دوره‌های مختلف تاریخی و ادیان مختلف برقرار کرد.»
او معتقد است «جاذبه‌های موجود مقصد گردشگری پایدار است و اصفهان در این زمینه تنوع زیاد دارد؛ مثلا می‌توان تور کلیسا و در کنارش تور مسجدجامع را گذاشت. این ادیان در کنار هم شناخته می‌شوند و نوع‌دوستی و کمک‌های ملی که انجام می‌شود، پیام‌آور صلح است و تصویر ذهنی افراد را در مسیرها عوض می‌کند؛ حتی باعث می‌شود گردشگر آگاهانه مسیر را کشف کند و لازمه این است که سایت‌های گردشگری از نظر محتوایی غنی باشد. مسیرهای جدید و ناگفته‌ای وجود دارد؛ مثل امامزاده‌های اصفهان یا شهرستان‌ها که باید راهنماهای تور از این نظر توانمند شوند و در کنار منابع و رویدادهای مختلف گردشگری از آن ظرفیت‌های بالقوه ارتباط بین نهاد یا مردم محلی ایجاد کرد. »
سعادت با بیان اینکه وجود مسجد، کلیسا، کنیسه و آتشکده در اصفهان مانند یک پازل فرهنگی است، بیان می‌کند: «با برنامه‌ریزی یا بازاریابی گردشگری موضوعی می‌توان برای این مقاصد برنامه‌ریزی کرد و با مدیریت منابع گردشگری تصویر ذهنی مردمی را که از امامزادهها و مقاصد دیدن می‌کنند، تغییر داد. در سفرنامه‌ای توصیفی از اصفهان آمده است که در قسمت‌های شرقی اصفهان به شاه زید می‌رسیم که وجه تسمیه آن ،وجود خانقاهی است که به افتخار یکی از پسران امام حسن(ع) در اینجا برپا شده و سفرنامه‌های زیادی هست که افراد مختلفی به اصفهان سفر کردند؛ ضمن اینکه بازاریابی یکی از رکن‌های اصلی این موضوع است و ایجاد محیط زیست پایدار که براساس مقررات کشورها و شهرها آن را رعایت کنیم.»
درآمد خوب گردشگری مذهبی در اصفهان
این استاد دانشگاه از جذابیت جاذبه‌های گردشگری به‌ویژه برای عراقی‌ها می‌گوید و عنوان می‌کند: «علاوه بر زینبیه که پازل گردشگری مذهبی اصفهان را تکمیل می‌کند، بحث زیارت مجازی نیز وجود دارد و در صورت توسعه کمک بزرگی به این صنعت می‌کند. بزرگ‌ترین دارایی معنوی اصفهان تخت‌فولاد است که جاذبه بزرگی است و می‌توان از آن استفاده کرد؛ حتی گردشگران چینی را به تخت‌فولاد بردم و مشاغل حک‌شده روی سنگ قبور را به آن‌ها توضیح دادم که برایشان جالب بود. آژانس‌های مختلف می‌توانند در مسیرهای گوناگون تور گردشگری مذهبی تعریف کنند و از اتفاق، درآمد خوبی هم دارد.»
کار مشترک بین ادیان در اصفهان
سفر امری است که افراد را با فرهنگ‌ها و مذاهب مختلف آشنا می‌کند و آن‌ها را به‌رغم وجود تفاوت‌ها و اختلاف‌ها، به یکدیگر پیوند می‌دهد. گردشگری مذهبی از قرن‌ها پیش در سراسر دنیا وجود داشته و قدمت آن به قدمت فرهنگ دینی تمامی ادیان است.
در این خصوص مجید دانش مبرهن، رئیس انجمن صنفی و حرفه‌ای راهنمایان گردشگری، به «اصفهان‌زیبا » می‌گوید: «گردشگری مذهبی از دیرباز بوده و افراد هدیه و نذورات را برای معابد و خدایان می‌بردند و در این سفر معمولا با کمتر خدماتی راضی به سفر می‌شدند و حتی با پای پیاده به این سفر می‌رفتند. عمده تفاوت مسافران گردشگری مذهبی با دیگر گردشگران خدمات است.»
به عقیده او، گردشگری مذهبی باید در دو شاخه پیگیری شود: مراسم آیینی و مشاهیر. مشاهیر را باید در مقابر، امامزادهها و…جست‌وجو کرد و با توجه به اینکه تخت‌فولاد اصفهان دومین آرامستان بزرگ جهان تشیع است، اصفهان این ظرفیت را دارد که مانند آرامستان پرلاشز فرانسه، هر ساله گردشگران زیادی را به خود راه دهد. از طرفی، اصفهان شهر ادیان است و مسلمانان، ارامنه، یهودی‌ها و زرتشتی‌ها کنار هم زندگی می‌کنند و هرکدام از ادیان آیین‌های منحصربه‌فرد خود را دارند. گسترش گردشگری مذهبی نیازمند تمرکز روی شاخه‌ای خاص است؛ برای مثال، عاشورا برای پیروان شیعه مهم بوده و از جذابیت برخوردار است؛ ولی ممکن است برای ادیان دیگر قابل‌فهم نباشد. به همین دلیل در شهری مثل اصفهان نیاز است کارهای مشترک بین ادیان فارغ از جنبه دینی اتفاق بیفتد؛ شبیه کاری که سال گذشته در کارگروه تخصصی گردشگری نوین اتاق بازرگانی اتفاق افتاد و موسیقی ادیان اجرا شد.
دانش مبرهن به مسیرهای گردشگری مذهبی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «مهم‌ترین آن‌ها زینبیه است. گردشگرانی از پاکستان با زیارت امام‌رضا(ع) در مشهد، حضرت معصومه(س) در قم، حضرت شاه‌چراغ(ع) در شیراز و زینبیه اصفهان به ایران می‌آیند. باید یادآور شد که دفاع از مذهب در کنار این‌ها به‌وجود می‌آید. نقش گلستان شهدا برای توریست‌های خارجی جالب‌توجه است؛ به‌خصوص شهدای گمنام. روابط خواهرخواندگی اصفهان با دیگر شهرها نیز می‌تواند در گسترش گردشگری مذهبی مؤثر باشد. ظرفیت گردشگری مذهبی ایران برای مسلمانان بسیار غنی است؛ اما زیارتگاه‌های غیر اسلامی معروفی نیز در ایران قرار دارد که پیروان سایر ادیان می‌توانند برای سفر مذهبی روی آن‌ها حساب کنند. از مکان‌های مذهبی غیر اسلامی می‌توان به زیارتگاه چک‌چک در یزد، کلیسای وانک در اصفهان، قره کلیسا در آذربایجان غربی و «شموییل نبی» در ساوه اشاره کرد. یهودیان و پیروان آیین زرتشت هم می‌توانند به اماکن مقدس موجود در ایران مانند «استرومردخای» در همدان، آرامگاه کوروش در پاسارگاد و معابد و آتشکده‌های زرتشتیان در یزد سفر کنند.»
تجربه ده ساله مدرسه گردشگری اسلامی یکی از کارهایی است که حدود ده سال است در اصفهان انجام می‌شود، صحبت روحانیون اصفهان با گردشگران خارجی به همت مدرسه ناصریه انجام شده است.
به گفته محمدرضا زمانی، مسئول تبلیغ بین‌الملل معاونت تبلیغ و فرهنگ حوزه علمیه اصفهان که طلبه حوزه علمیه است و کارشناسی‌ارشد ارتباطات دارد، بعد از اینکه جامعه‌المرتضی از مدرسه ناصریه رفت، او و چند تن از رفقایش پایه مدرسه گردشگری اسلامی ناصریه را گذاشتند.
او با گردشگران به زبان فرانسوی و انگلیسی حرف می‌زند و تا به حال دو سفر تبلیغی به آلمان و فرانسه داشته است و به «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: «هر فصلی تعداد گردشگر فرق می‌کند؛ اما گردشگران که به مدرسه ناصریه می‌آیند، برگزاری نمایشگاه، کتاب‌خوانی، دوره‌های کوتاه‌مدت و گفت‌وگوی آزاد داریم. محور موضوع‌ها معمولا رسانه‌های غربی است و بیشتر موضوع‌هایی که گردشگران می‌پرسند در حیطه حقوق زن در اسلام، جامعه اسلامی، سیاست در حکومت، روابط اسلام و ایران با دنیای غرب، ایران و حقوق بشر و اسرائیل است. گاهی در برخی از این دورهمی‌ها بعضی از گردشگران خارجی به دین اسلام مشرف می‌شوند.»
زمانی در پاسخ به این پرسش که مدرسه ناصریه بیشتر پذیرای کدام گروه از گردشگران است، می‌گوید: «بستگی دارد در آن فصل یا در آن سال با چه کشورهایی رابطه داشته باشیم و مردم آن کشورها چقدر اقبال داشته باشند که به کشور ما بیایند. بیشتر گردشگرهای ما امسال از آسیای شرقی، اروپای شرقی و آمریکای جنوبی بودند. روابط سیاسی نوع گردشگران را تعیین می‌کند. معمولا راهنماها، قدمت و معماری بنای مسجدجامع عباسی را برای گردشگر توضیح می‌دهند و بحث‌های مبنایی طبق چیزی که گفته شد، با من است. چنین مدرسه‌ای در ایران به‌صورت دائمی وجود ندارد؛ ممکن است در برخی از ماه‌های سال مثل ماه محرم برخی از مبلغان فعالیت‌هایی داشته باشند؛ اما مدرسه ناصریه در همه فصول این خدمات را به گردشگران خارجی ارائه می‌دهد. هرچند در قم و مشهد نیز مبلغان حضور دارند، موضوع حرم و ائمه این موضوع‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.»
مسئول تبلیغ بین‌الملل معاونت تبلیغ و فرهنگ حوزه علمیه اصفهان با اشاره به خاطره‌ای از حضور گردشگر روس بیان می‌کند: «یک بار یک گردشگر روس وارد مدرسه ناصریه شد؛ البته او را خیلی هم تحویل نگرفتم. وقتی می‌خواست از مدرسه برود، به انگلیسی گفت: من فکر می‌کنم مسلمانان کل دنیا را بگیرند. گفتم: چرا؟ جوابش برایم خیلی تازگی داشت و تا به حال از هیچ کدام از گردشگران چنین جوابی را نشنیده بودم. گفت: مگر می‌شود خدا به مردمی که پنج بار برایش نماز می‌خوانند و به او سلام می‌کنند، کمک نکند؛ پس خدا اگر به آن‌ها نخواهد کمک کند، به چه کسی کمک کند؟»
در گردشگری، تک‌بعدی عمل نکنیم
او با اشاره به ظرفیت گردشگری مذهبی اصفهان می‌گوید: «در بحث گردشگری در قدم‌های ابتدایی هستیم و بیشتر تک‌بعدی عمل می‌کنیم تا چند بعدی. بیشتر روی تبلیغ چهره‌به‌چهره تمرکز کردیم. اگر چه فایده دارد، ولی می‌توانیم در بحث رسانه‌ای، تبلیغاتی و دانشگاهی در این زمینه وارد شویم؛ چون بارها دیده‌ام جوانانی از ترکیه می‌آیند و درباره تشیع پرسش دارند؛ نه جایی در ایران سراغ دارند، نه جایی در کشور خودشان به آن‌ها جواب می‌دهند. می‌آیند اینجا یک ساعت با ما حرف می‌زنند. جا دارد اصفهان به‌عنوان یک شهر مذهبی تاریخی در ابعاد بیشتری وارد شود؛ هم باعث جذب بیشتر گردشگر می‌شود، هم باعث انتقال فرهنگ و تمدن اصفهان به شهرهای دنیا. باید توجه کرد که نمی‌توان فرهنگ را از اعتقادات جدا کرد. وقتی درباره مسجدجامع عباسی حرف می‌زنیم، هم فرهنگ اسلامی در آن هست، هم فرهنگ ایرانی اسلامی و تفکیک‌ناپذیر است. نمی‌توانیم اخلاق و رفتار و سبک زندگی مردم را از اسلام جدا کنیم.»
زینب‌سادات عطایی، راهنمای گردشگری فرهنگی نیز در این زمینه بیان می‌کند: «برای گردشگران کار مدرسه ناصریه جالب است. با توجه به تبلیغات منفی درباره اسلام و ایران که می‌تواند آسیب‌زننده باشد، وقتی گردشگر می‌آید و می‌بیند یک روحانی با زبان فصیح خودش روبه‌رویش می‌نشیند و با او صحبت می‌کند، نظرش تغییر می‌کند؛ حتی اگر قانع نشود. اصلا بحث ما قانع‌شدن نیست. همین که فرد روبه‌رویش می‌نشیند و از مسائل دینی شبهات را مطرح می‌کند، می‌تواند کمک‌کننده باشد. اگر این کار در امامزادهها و مکان‌های دیگر باشد، کمک کننده است؛ چون بخشی از کار بحث پذیرفتن اسلام نیست؛ فرد می‌خواهد با اسلام و مراسم آشنا شود. نقش راهنمایان گردشگری در این زمینه خیلی مهم است. راهنمایانی باید داشته باشیم که به این حیطه آگاهی عمیقی داشته باشند و نیازمند برگزاری دوره‌های گردشگری مذهبی و معنوی هستیم؛ البته در این زمینه زیرساخت‌ها ضعیف است. ارگان‌های مختلف هماهنگی لازم با هم را شاید در عمل نداشته باشند. اوقاف، شهرداری و میراث فرهنگی اگر با هم متحد شوند، تا حدی مشکلات حل خواهد شد. »
او معتقد است که گردشگری مذهبی شاخه‌ها و اسم‌های مختلف دارد. گردشگری معنوی، گردشگری زیارت و گردشگری عقیده؛ اسم‌های مختلفی است که با جست‌وجو در اینترنت هرکدام تعاریف متفاوتی دارد. چیزی که در گردشگری به طور عملی با آن مواجه‌ایم، دو دسته افراد می‌شوند: یک‌سری، افرادی هستند که زائرند؛ مثل وقتی می‌رویم مشهد، زیارت امام‌رضا(ع) شیعه هستیم و باور داریم و اعمال مذهبی مثل دعا و نماز برقرار می‌کنیم. این شکل اصلی برای گردشگری مذهبی است و مثلا برای اصفهان، اعرابی که از عراق و کشورهای دیگر عربی برای دیدن زینبیه می‌آیند. عرب‌ها برای دو رکن به اصفهان می‌آیند: گردشگری سلامت و گردشگری مذهبی که شامل زینبیه می‌شود و امامزادهها دیگر است. گردشگری مذهبی شامل افرادی می‌شود که به خاطر یک عمل مذهبی سفر می‌کنند و در آن سفر تجربه مذهبی و معنوی وجود دارد. بخشی از کار بحث گردشگری معنوی است که شامل خیلی از گردشگران خواهد شد و نیاز نیست طرف مسلمان باشد؛ ولی محرم و تاسوعا مراسم ۴۰ منبر را شرکت می‌کند یا تعزیه و روضه را نگاه می‌کند.
روضه‌هایی که می‌تواند جهانی شود
عطایی با اشاره به روضه‌های قدمت‌دار بیان می‌کند: «خانه‌های زیادی با قدمت‌های مختلف داریم؛ مثل خانه ملک‌التجار یا خانه بنکدار که مردم در آن‌ها معجزه دیدند و خانه زرگرباشی و… . هدفمان شاید در گردشگری صرفا شیعیان نباشند؛ دلمان می‌خواهد فارغ از تعاریفی که هست، با خود گردشگر ارتباط برقرار کنیم؛ حتی اگر اعتقادی هم نداشته باشد؛ به‌عنوان‌مثال، چیزی که خیلی رویش کار شده، بحث گردشگری مذهبی در یزد است. هر سال از همه جهان تکیه‌ای را اختصاص می‌دهند. دو طبقه است و مراسم نخل‌گردانی را اجرا می‌کنند؛ در شهر اصفهان هم شاید بتوان این قضیه را عملی کرد؛ چه از بعد اینکه حسینیه جدید داشته باشیم یا میراثی از قبل مثل امامزاده هارون ولایت، امامزاده درب‌امام و امامزاده احمد. دسته‌های مختلف می‌آیند در امامزادهها و عزاداری می‌کنند و خیلی از توریست‌ها که دوست دارند مراسم عاشورا را از نزدیک ببینند و تجربه کنند و حس معنوی را که در این مراسم‌ها وجود دارد، تجربه کنند. به‌عنوان‌مثال، گردشگری در عاشورا چند سال پیش آمد اصفهان. او می‌خواست این مراسم را از نزدیک ببیند. آنجا هیئتی بود. همین که مراسم را می‌دید و مردم با روی خوش با او برخورد می‌کردند، به او چای می‌دادند در استکان نعلبکی‌ها و طبل می‌دادند که بزند، به او حس تجربه‌گرایی می‌داد. حس خاصی می‌داد که طرف در آن شرکت کرده و بعضا این حس معنویت حالش را خوب می‌کند؛ بنابراین با گردشگران زیادی مواجه‌ایم که می‌توان برای رویدادهای مذهبی از عاشورا گرفته تا اعیاد مذهبی رویش مانور داد و آن‌ها را از سرتاسر جهان به اصفهان جذب کرد؛ به‌عنوان پایلوت برای کل کشور که به نام گردشگری معنوی با مخاطبان زیادی روبه‌رو و پذیرای این افراد باشیم. »
راهنمای گردشگری فرهنگی در پاسخ به این پرسش که این کار فقط مربوط به بخشی از ماه‌های سال می‌شود و همه گردشگران نمی‌توانند در محرم در اصفهان حضور داشته باشند، می‌گوید: «طبیعتا گردشگرانی که می‌آیند، در ماه‌های خاصی از سال و متناسب با آب‌وهوا به ایران و اصفهان سفر می‌کنند؛ ولی این رویدادمحوربودن مراسم مذهبی را اگر الگو قرار دهیم، می‌توانیم در زمان‌هایی مخاطب را جلب کنیم که الزاما در اوج سفر به ایران نباشد و در زمان‌های دیگر نیز شهرها و هتل‌هایمان را پر کنیم. از نظر مذهبی هر روستا و هر بخشی در روستا وجود دارد، مثل اژگرد طبق‌ها و غذاهای مختلف را روی سرشان می‌گذارند و از یک روستا به روستای دیگر می‌روند و قسمتی از این رویدادها به محرم برمی‌گردد؛ ولی دهه‌های فاطمیه هم همین‌طور مراسم مذهبی هست. بحث ما این است که این فرد در ایام اعتکاف و عید فطر مراسم را ببیند. شاید در شهر اصفهان کمتر مراسم و برنامه‌هابه صورت سنتی برگزار شود؛ ولی همچنان در شهرستان‌ها این مراسم‌ها هست که بعضا نیز ثبت شده است. اگر بتوانیم کاری کنیم که محرم هم در اصفهان، از خانه‌های تاریخی و مراسم‌هایشان بازدید شود یا توریست‌ها تعزیه را ببینند، خوب است؛ چون در شهرستان‌های مختلف ازجمله خورزوق حسینیه‌ای از زمان‌های گذشته بوده و به همان سبک سنتی در گذشته تعزیه برگزار می‌کنند و ظرفیت دارد خود مکان‌ها و رویدادهای مذهبی به عنوان رویدادی قرار بگیرد که طرف از نزدیک ببیند و جاذبه‌های دیگر را هم نگاه کند؛ مثلا برای عاشورا به اصفهان بیاید و مراسم ۴۰ منبر را ببیند و در کنارش خیلی از جاذبه‌های دیگر را هم که ربطی با آن قضیه نداشته، بازدید کندو چیزهای دیگری را هم تحت‌الشعاع خودش قرار دهد.»
موزه زنده مرگ
او با اشاره به تخت‌فولاد می‌گوید: «در بحث تخت‌فولاد به‌عنوان مجموعه‌ای که بشود به نام گردشگری معنوی کار کرد، خیلی فعالیت شده است. تخت‌فولاد اصفهان همه هفته تورهای خوبی برگزار می‌کند؛ تور رجال و مشاهیر، خوش‌نویسی و حجاری ظرفیتی است که به‌عنوان یک موزه می‌تواند باشد و صرفا به شکل یک قبرستان به آن نگاه نمی‌شود؛ چه از بعد معنوی که یکی از مهم‌ترین قبرستان‌های جهان تشیع و جهان اسلام است و چه از بعد رجال و علما. غیر از تخت‌فولاد، امامزاده‌های مختلفی که وجود دارند، هرکدام در یک محور تاریخی قرار گرفته‌اند و گردشگران مختلف می‌توانند با دیدن میدان نقش‌جهان اگر در برنامه‌شان ذکر شده باشد که به برنامه آژانس‌ها برمی‌گردد، امامزاده احمد را هم ببینند و تجربه حضور در یک مکان مذهبی را هم داشته باشند.»
تلفیق گردشگری خلاق و گردشگری معنوی
عطایی به کنفرانس‌های مذهبی هم اشاره‌ای می‌کند و می‌گوید: «برگزاری کنفرانس‌های مذهبی در اصفهان با این پیشینه از مذهب و وجود تخت‌فولاد و امامزادهها می‌تواند مؤثر باشد و می‌توان تورهای گردشگری معنوی بیشتر اجرا کرد. در برنامه‌ای که آژانس‌های گردشگری برگزار می‌کنند، بیشتر گردشگران یک روز یا دو روز در اصفهان هستند و می‌توان با ظرفیت‌هایی مثل گردشگری معنوی و مذهبی، زمان بودن آن‌ها را در اصفهان افزایش داد. موضوع دیگری که در امامزادهها و تخت‌فولاد می‌تواند قابل‌پیش‌بینی باشد، این است که اگر می‌روید تخت‌فولاد بالای سر آقای صنیع‌زاده برای هنر میناکاری حجره‌هایی در تخت فولاد وجود دارد که می‌شود هنرها را افراد ماهر در این زمینه بروند و انجام دهند و وقتی گردشگری را می‌برند، این هنر را نشانش دهند؛حتی این فرصت را داشته باشند که خود گردشگر بکشد و آن را تجربه کند. با این تفاصیل، اصفهان ظرفیت بالایی درزمینه گردشگری مذهبی و معنوی دارد که کمتر به این بعد پرداخته شده است. اگر چه در چند سال اخیر تخت‌فولاد برنامه‌های متنوعی برای معرفی قبور، مشاهیر و معماری این آرامستان انجام داده و تورهای جلفا برای معرفی محورهای نزدیک کلیسا و داستان‌های شنیده‌نشده، تعریف شده ولی سایر ابعاد گردشگری مذهبی مانند امامزادهها و داستان‌های پشت‌پرده‌اش هنوز مغفول است و جای کار دارد.»
