میراث فرهنگی ناملموس، اگرچه در دوران شیوع کرونا در پاره‌ای جوامع و مناسبت‌ها باعث افزایش و تکثیر این بیماری شده است، ولی با توجه به ویژگی‌هایی که این ویروس دارد، ازجــمله انــعطــاف‌پــذیری‌اش می‌توان هم‌زمان نه‌تنها با تغییراتی این سنت‌ها را پاس داشت، بلکه از جنبه‌هایی از میراث ناملموس هم برای تقویت روحیه در قبال بحران حاصل استفاده کرد. کارکرد اسطوره‌ها و آیین‌ها در برخورد با فجایع نقش مهمــی در تــسلی خاطر نوع بشر و حفظ حــیات فــرهنگی و تــاریخی جوامع داراست. همچنین دنیاگیری کووید۱۹، انسان‌ها را باید به بازنگری در تعامل آنها با محیط و همچنین روابط بهتر با یکدیگر وابدارد.
بازگشت به سنت‌ها در زمان بحران‌ها
نخستین سخنران این نشست مجازی، جانت بلیک بود. خانم بلیک که فارسی را با لهجه انگلیسی و بسیار شیرین صحبت می‌کند، چهره بین‌المللی شناخته‌شده‌ای درزمینه میراث ناملموس است. او سخنانش را با ذکر ویژگی پارادوکسیکال رابطه میان میراث ناملموس و ویروس کرونا آغاز کرد. این تناقض به این معناست که اجرای برخی از آیین‌ها، جشنواره‌ها و مراسم مذهبی در سراسر جهان بروز ویروس را تشدید کرده است. ولی می‌توان با استفاده از جنبه‌های مثبت میراث ناملموس برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس، سیاست‌گذاری‌های مطلوبی انجام داد. بلیک به خاصیت انعطاف‌پذیر میراث ناملموس و تأثیرپذیری‌اش از محیط یاد کرد و برای تبیین بهتر موضوع مثال‌هایی تاریخی زد. یکی از این مثال‌ها درباره رسمی در یکی از شهرهای کوچک فرانسه بود. به روایت او در این آیین سالانه در وقت معینی گربه بدبختی را از برج کلیسا به پایین پرتاب می‌کردند. امروزه هنوز هم این آیین پابرجاست، ولی به جای گربه در آن از یک عروسک استفاده می‌شود.یعنی در واقع بخش منفی این میراث را تغییر دادند. مثال عینی دیگری که بلیک زد و حاصل تجربه خود او بوده، مربوط به مراسم مذهبی در کشورهای آسیایی است که تا چند دهه قبل حضور بانوان در آن کم‌رنگ‌تر از حال حاضر بوده است. او نتیجه می‌گیرد که باید با ایجاد توازن بین دو بخش سنتی و مؤثر میراث ناملموس و با ایجاد تحول در میراث با چالش همه‌گیری کرونا برخورد کرد. جزئیات یک میراث ممکن است تغییر کند ولی ماهیت اصلی آن میراث فرهنگی ناملموس همواره بدون تغییر می‌ماند. بلیک می‌گوید: «مسئله زمان مهم است، ما الان باید برای برخورد با پاندمیک فکر و سیاست‌گذاری کنیم. این مسئله‌ای نیست که بتوان به آینده موکول کرد.»
«امسال شیوع پاندمیک در نزدیکی نوروز اتفاق افتاد، یعنی زمانی که مردم به دنبال خرید لباس و وسایل نوروزی بودند.» جانت بلیک در ادامه افزود: «این اتفاق باعث سقوط اقتصادی شدیدی شد.» او در دنباله گفته‌هایش به‌تفصیل از نقش فقر، جنگ و سطح سواد در رشد بیماری‌ها صحبت کرد. برای نمونه مادری که توانایی خواندن بروشورهای پزشکی را نداشته باشد، نمی‌تواند در تیمار فرزندانش از روش برخورد با بیماری جدید اطلاع یابد؛ یا فقر باعث تمایل مردم برای شکار حیوانات وحشی و تغذیه از آنها می‌شود و این احتمال انتقال بیماری‌ها از حیوانات به انسان‌ها را ممکن می‌سازد. این استاد دانشگاه شهید بهشتی، همچنین از نقش بشر در آسیب‌زدن به پوشش جنگلی به‌عنوان یکی از علت‌های رشد ویروس یاد کرد. او در بخش دیگری از صحبت‌ها، تهیه ویروس را نمونه‌ای از همکاری و هم‌گرایی مردمان دانست، اگرچه پس از کشف واکسن و رقابت برای توزیع و خرید آن باز جوامع جهانی نوعی واگرایی را از خود نشان می‌دهد.
«بسیاری از مردم دنیا بعد از شیوع ویروس تمایل به بازگشت به‌سوی میراث ناملموس پیدا کردند.» جانت بلیک در ادامه به نمونه‌هایی از تمایل ایرانیان به پخت غذاهای قدیمی ایرانی مانند آشپزی زمان قاجار و به‌اشتراک‌گذاشتن چنین تجربیاتی در فضای مجازی، یا بازگشت انگلیسی‌ها به سنت فراموش‌شده پخت نان در منزل اشاره کرد: «زمانی بود که در سوپرمارکت‌های انگلیس آرد چندان موجود نبود، ولی استقبال مردم برای پخت نان در داخل خانه باعث رواج فروش دوباره این محصول شد.» این نشان می‌دهد که این سنت‌ها در روان‌شناسی اجتماعی انسان‌ها اثر بسیاری دارد. گویا بازگشت به سنت‌ها در زمان بحران، باعث احساس آرامش و راحتی خاطر خواهد شد. دلیل دیگر بازگشت به سنت‌ها، زمان اضافه‌ای است که کرونا برای مردم دنیا به وجود آورده است؛ ولی «ما نباید از این فرصت‌های پدید آمده فقط برای زمان پاندمیک استفاده کنیم، بلکه باید این بازگشت به سبک خوب زندگی را در آینده هم ادامه داد.» به روایت او در ایران رواج صنایع‌دستی و ایجاد کارگاه‌های خانوادگی رشد پیدا کرده است و از این موضوع می‌توان بهره اقتصادی هم حاصل کرد، ولی در زمان فقدان تورها و جشنواره‌های صنایع‌دستی، حمایت دولت از این تولیدکنندگان ضروری است. خانم بلیک که اصالت اسکاتلندی دارد، ضمن اشاره به نقش موسیقی در تقویت روحیه کادرهای درمانی، درباره نقش و جایگاه‌ساز نی‌انبان در فرهنگ اسکاتلندی صحبت کرد. از این ساز در جنگ‌ها برای تشجیع سربازان استفاده می‌شده و شنیدن صدای آن یک روحیه حماسی به اسکاتلندی‌ها می‌دهد. حال در دوره کرونا مردم اسکاتلند دست به ابتکار جالبی زده و برای تشویق کادر درمانی و روحیه دادن به آنها با نواختن این ساز از ایشان حمایت می‌کنند. جانت بلیک تصریح کرد: «میراث ناملموس به ایجاد مقاومت و پایداری مردم در شرایط بحران کمک می کند زیرا به مردم احساس آرامش و خودکفایی و امنیت می‌دهد.»
اهمیت آیین‌های کهن در برخورد با بیماری‌ها
علیرضا حسن‌زاده در ابتدای سخنانش فیلم کوتاهی را درباره کرونا با عنوان «مرگ بی‌سوگ، جشن بی‌سور» که به کارگردانی رئیسی در پژوهشکده مردم‌شناسی تهیه شده است به نمایش گذاشت. سخنان او با تمرکز بر جلوه مردم‌شناسانه میراث ناملموس بود. او سپس به آیین به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صور میراث فرهنگی و ازجمله میراث ناملموس و جلوه‌هایی از آیین‌های ایرانی که در گذشته‌ها تا به امروز در جای‌جای کشور برای ایستادگی در برابر بیماری‌ها وجود داشته و دارد برشمرد. ازجمله آیین نوروزی پاک‌سازی آب‌انبارها و قنات‌ها در استان بوشهر برای پرهیز از سرایت نوعی انگل به نام پیوک، یا تابوهایی که از گذشته وجود داشته و در عدم سرایت بیماری از حیوان به انسان مؤثر بوده است. ازجمله تابوی لمس حیوانات وحشی در شمال کشور، حسن‌زاده که اصالت خودش از شمال ایران است به ذکر خاطراتی از کودکی‌اش پرداخت و از عقایدی گفت که تماس مستقیم با حیوانات وحشی را نهی می‌کردند، ازجمله دست‌زدن به خفاش‌ها. حسن‌زاده درباره پیشینه تاریخی بحران‌ها و فجایع در ایران هم گفت. به روایت او مهم‌ترین آنها زلزله و خشک‌سالی و جنگ و متعاقب آن مسئله مرگ بوده است. او افزود: ایران به علت اینکه در چهارراه تمدن قرار داشته همیشه در معرض برخورد با مردمان مختلف بوده است. این برخورد اگرچه باعث نوعی شکوفایی فرهنگی هم می‌شده است، ولی جنگ و کشتار و ویرانی را هم ناگزیر می‌کرده است. این فجایع مرگ‌آفرین باعث پدید آمدن و اهمیت‌یافتن اسطوره باززایی در ایران شده است. او گفت: «در ایران آیین‌ها در برابر شرایط فاجعه‌بار نقش بازیابی را به عهده گرفته و سعی در منعطف‌کردن جامعه در برخورد با این وقایع را دارند.» او در ادامه با اشاره به یک وجه‌تسمیه ایران به شخصیت اساطیری ایرج، یعنی «نخستین شهید ملت ایران»، این نام‌گذاری را با توجه به اهمیت این مفهوم باززایی می‌داند. در دوران معاصر هم در برخی نقاط کشته‌شدگان مظلوم فجایع را محلی‌ها «شهید» خطاب می‌کنند، ازجمله در حادثه زلزله بم.
حسن‌زاده با توجه به اینکه بسیاری از آیین‌های کنونی ایرانیان در درون خانه‌ها برگزار می‌شوند تا بیرون خانه‌ها، مانند آیین شب یلدا، راه یافتن این آیین‌ها را به درون خانه‌ها به مثابه واکنش ایرانیان در مقابل جنگ و فجایع طبیعی و دیگر علت‌ها می‌داند. یعنی مکان این آیین‌ها عوض‌شده‌اند، ولی پایدار مانده‌اند. او افزود: «در حال حاضر و در برابر احتمال شیوع کرونا در برگزاری هم‌گرایانه آیین‌ها، ما شاهد پدیده مجازی‌شدن آیین‌ها در ایران هستیم. گرچه این فضای مجازی به‌کل نمی‌تواند جایگزین فضای عادی شود، ولی به‌طور موقت می‌تواند جور این شرایط را بر دوش بکشد. همچنین ابداعات و خلاقیت‌های آیینی جالبی هم انجام شده است، مانند کاشت درخت برای متوفی.» به روایت او در میان زرتشتیان کاشت درخت برای به دنیا آمدن کودک رایج بوده است.او تصریح کرد: «در اینجا یک آیین مرتبط با تولد منتقل به آیینی برای مرگ می‌شود؛ یعنی نوعی باززایی آیینی. هویت ایرانی بعد کلامی دارد و به ادبیات گره می‌خورد. بسیاری از آیین‌های ما در سده‌های مختلف جور هم‌گرایی و پیوستگی ما را به دوش کشیده‌اند.» حسن‌زاده بحثش را با نشان‌دادن فیلمی آموزشی، درباره نکاتی که بابانوئل‌ها باید در آیین کریسمس امسال رعایت کنند، به‌عنوان نمونه تغییر آیینی به پایان برد.
کووید ۱۹، ظرفیتی برای رسیدن جوامع به توسعه پایدار به مدد میراث ناملموس
آتوسا مؤمنی، که دبیری این نشست را بر عهده داشت، درباره نگاه به کووید۱۹ به‌عنوان ظرفیتی برای توسعه پایدار «صحیح» و اشاره به برخورد انسان به موج‌های مرگبار بیماری‌های همه‌گیری، که آخرینشان آنفولانزای اسپانیایی بود، این پرسش را پیش کشید که «انسان چقدر توانسته است در تعامل با محیط‌زیست پایداری خود را حفظ کند؟» او در ادامه به رویکرد غیرفطری انسان به طبیعت و اشتباهات مکرر تاریخی اشاره کرد و گفت: «به نظر من کرونا منتج از خطاهای تاریخی است که انسان در طول چهار موج بیماری‌های مرگبار در ارتباط با محیط انجام داده است. البته انسان زندگی را دوباره از سر خواهد گرفت.» او سپس به بحث درباره تاب‌آوری فرهنگی و تعامل با محیط‌زیست برای رسیدن به توسعه پایدار صحبت کرد. مؤمنی سپس با اشاره به پنج تجلی میراث ناملموس که همه زندگی انسان را در برمی‌گیرد (نمایش، صنایع‌دستی، آیین‌ها، نگاه به طبیعت، سنت‌های شفاهی)، افزود: «شاید هوشمندانه‌ترین کنوانسیونی که تا حالا تدوین‌شده، کنوانسیون ۲۰۰۳ است.کنوانسیونی که از سوی یونسکو در سال ۲۰۰۳ میلادی با هدف پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس به امضا رسید.» او ابراز امیدواری کرد که به کرونا به‌عنوان دلیلی برای یک دیپلماسی نوین نگاه شود. مومنی افزود:«من اعتقاد دارم ما در حال خلق یک دیپلماسی جدید به موجودیت کرونا هستیم. کرونا، این موجود موذی نادیدنی، توانسته تمام ارزش‌های ملی و مذهبی را بسیج کند تا در یک صف و در یک جبهه قرار بگیرند. این دیپلماسی مانند شخصیت و موجودیت میراث ناملموس خودجوش بوده و بدون هیچ فراخوان و تریبونی پا گرفته است.»
مؤمنی در ادامه صحبت‌هایش از ضعف مستندنگاری و عدم پژوهش کافی درزمینه میراث فرهنگی ناملموس سخن گفت و افزود: «در این دوره کرونا، تنها صنایع‌دستی تا حدودی توانسته وضعیت بهتری داشته باشد. هنرهای سنتی مانند موسیقی وضعیت شکننده‌ای دارد. باید سیاست‌گذاری‌ای بشود تا میراث ناملموس در فضای پساکرونا بتواند با قدرت بیشتری پیش برود.»
