اکنون و در اینجا بنا ندارم از چشمانداز حکمرانی به این موضوع بپردازم. نکته این مقاله این است که چنین اعتراضهایی ناشی از پیامدهای تغییرات آبوهوایی، هم پیشبینیپذیر بود و هم قابلدرمان؛ به شرط آنکه گزارشها و تحلیلهای علمیجهانی را موردتوجه قرار دهیم و بر اساس آنها فرایند تصمیمگیری و اجرای برنامهها و پروژههای کشور را سامان بخشیم. تفاوت نتایج مطلوبیت و رضایت شهروندان در حکمرانیهای خوب و ضعیف در پایبندی به نقش بازیگرانی است که روندهای حکمرانی را بهبود میبخشند.
با مشاهده خشونت در مناطقی از جهان که به واسطه کمآبی رخ داده، پژوهشهای مستمری بهمنظور بررسی و ارزیابی رابطه خشکسالی و خشونت انجام شده است. برخی پژوهشگران مانند کایتلین ورل و فرانچسکو فیما (از مدیران مرکز فوریتهای اقلیمی و امنیتی واشنگتن) نقش تغییرات اقلیمی را با حذف عوامل دیگر برای پاسخ به علل خشونت برجسته میکنند.
در دانشگاه برکلی و پرینستون آمریکا پژوهشی درباره پیوند میان خشونت و گرما در سال ۲۰۱۳ انجام شده که گزارش آن را مجله ساینس منتشر کرده است. این پژوهش مناطقی در استرالیا، هند، افزایش جنایت در مناطقی از آمریکا و تانزانیا و گروههای قومی در اروپا و جنوب آسیا، برزیل و هلند را در برمیگیرد. بر اساس این پژوهش، پیامد تغییرات آبوهوایی در جوامع انسانی بیش از آن چیزی است که تابهحال تصور میشد. نتایج این پژوهش نشان میدهد که دو درجه افزایش متوسط دما، امکان بروز برخوردهای خشونتآمیز میان گروهها و جنگهای داخلی را ۵۰درصد افزایش میدهد. از سوی دیگر، برنامه آب سازمان ملل متحد ۱۰ کشور را که با خشونت گسترده مواجهاند، مکانهای خطرناکی برای زندگی و محل مناسب رشد تروریسم دانسته و فهرست آنها را به این ترتیب منتشر کرده است: سومالی، افغانستان، عراق، سوریه، یمن، سودان، هاییتی، هندوراس، پاکستان و نیجر. پژوهشگران آمریکایی، کایتلین ورل و فرانچسکو فیما میگویند که بحران داخلی و جنگ داخلی سوریه با سختترین خشکسالی چهارساله این کشور همراه بوده است که یک میلیون کشاورز و دامدار زمینهایشان را رها کرده و به شهرها آمدند و بشار اسد در کمک به آنها شکست خورد.[2]
مردم منطقه خاورمیانه پیامد تغییر اوضاع را تجربه میکنند. از بارانهای سیلآسا گرفته تا خشکسالی و گرمای طاقتفرسا. این منطقه از سال 1998 تحت خشکسالی تقریبا پیدرپی قرار دارد. طبق گفته ناسا، دوره خشکسالی کنونی بدترین وضعیت در 900 سال اخیر است. بانک جهانی که برای مبارزه با تغییرات آبوهوایی در منطقه 1.5 میلیارد دلار هزینه میکند، تخمین زده بود 80 تا 100 میلیون نفر تا سال 2025 در معرض تنشهای آبی قرار بگیرند. طبق اعلام انجمن ماکس پلانک در آلمان، تا سال 2050 درجه حرارت در خاورمیانه و شمال آفریقا 4 درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت. در اواخر قرن کنونی، روزهایی با 50 درجه سانتیگراد پیشبینی میشود و 200 روز گرمایِ استثنایی در هر سال در انتظار است. بدون اقدام فوری برای مهار انتشار گازهای گلخانهای، ممکن است شهرهای منطقه قبل از سال 2100 غیرقابلسکونت شوند. [3]
تا سال 2050 تغییر اقلیم یک واقعیت سرنوشتساز جهانی خواهد بود؛ اما تأثیر آن در هر منطقه از جهان متفاوت است. کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله بیشترین آسیبدیدگان خواهند بود: پیامدهای آن در سرتاسر منطقه به شکل پدیدههای شدید آبوهوایی، امواج گرما و خشکسالی، بیابانزایی، کمبود شدید آب و افزایش سطح آب دریا احساس خواهند شد. حکومتها و جوامع این منطقه باید برای مقابله با کمبود منابع طبیعی، از جمله مواد غذایی، نوسانهای قیمت و خطرات مرتبط با بیماریهای همهگیر مقابله کنند. تخریب محیطزیست چالشهای اقتصادی و اجتماعی را تقویت میکند، بهویژه که این مسئله با افزایش قابلتوجه جمعیت همزمان خواهد شد. [4]
در خاورمیانه و شمال آفریقا، امنیت آب شیرینِ تجدیدپذیر به یک نگرانی تبدیل شده است؛ زیرا منطقه به طور طبیعی بالاترین تنوع را در سطح جهان در وقوع بارندگی سالانه، فصلی و مکانی تجربه میکند. امنیت آب شیرین تجدیدپذیر خاورمیانه و شمال آفریقا در آستانه خطر است. نتایج حاصل از تغییرات آبوهوایی به طور چشمگیری روشن است. سال 2018 برای چهارمین بار، رکورد گرمترین سال را ثبت کرد. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، الجزایر گرمترین دما را با 3/51 درجه سانتیگراد ثبت کرده است. تغییرات آبوهوایی بر اکوسیستم طبیعی کشورهای منطقه از جنگلها گرفته تا تالابها را با خطر نابودی مواجه خواهد کرد. همچنین، از پیامدهای دیگر این پدیده، شیوع عوامل بیماریزا ناشی از آب و پشههایی چون مالاریا پیشبینی میشود. اما درحالیکه ذینفعان جهانی خطرات محیطزیستی را بهعنوان یک خطر احتمالی طی 10 سال آینده گوشزد کردهاند، رهبران سیاسی و تجاری خاورمیانه و شمال آفریقا عمدتا پاسخ شایستهای به آن ندادند و در اولویت آنها نیست. با آنکه خطر تغییرات آبوهوایی بسیار زیاد است؛ اما رویکردهای رویاروشدن با این پدیده خطرناک در درجه دوم این منطقه به شمار میرود. [5]
محدودیتهای منابع آب شیرین یکی از مهمترین چالشهای توسعه پایدار و امنیت انسانی در خاورمیانه و شمال آفریقا است. انتظار میرود تغییرات آبوهوایی این چالش را تشدید کند. الگوهای اقلیمی منطقهای نشان دادهاند که به دلیل افزایش درجه حرارت و تغییرات مرتبط با آن در الگوهای بارندگی و روانابهای شیرین در منطقهای که در حال حاضر به طور قابلتوجهی گرم و در بیشتر روزهای سال خشک است، در معرض پیامدهای منفی تغییرات آبوهوایی قرار دارد. آنچه به طور روزافزون در معرض خطر قرار میگیرد، دیگر فقط مسئله مقدار موجود آب شیرین تجدیدپذیر نیست، بلکه امنیت است.[6]
درست مـتـوجــه شــدهایـــد. تــلاقــــی بحرانهای مرتبط با آب، اقلیم و امنیت در خاورمیانه و شمال آفریقا در حال وقوع است. گزارشهای اخیر جهانی بیانگر این موضوع است که بسیاری از ناآرامیها تحت تأثیر تغییرات آبوهوایی و تهدیدهای موجود برای دسترسی به آب و موضوعهایی ازایندست در هم آمیخته است. پیش از اعتراضها درباره کمبود آب و خشکسالی در اصفهان و خوزستان و دیگر مناطق ایران، زنگ هشدار درباره بیثباتی و خشونتِ ناشی از کمآبی در سراسر منطقه به صدا درآمده بود. بر پایه گزارشها، در یمن بیشتر درگیریهای روستایی در سال 2013 مرتبط با کمبود آب بود. تظاهرات خشونتآمیز در جنوب عراق به طور مستقیم به تفکیک خدمات آب و انرژی مرتبط بود که این بحران با بهرهبرداری قریبالوقوع سدهای بالادستی در ترکیه تشدید خواهد شد. در مصر، در آوریل سال 2018 دولت به طور ناگهانی ممنوعیت کاشت برنج با آب دلتای نیل را برای کاهش مصرف آب وضع کرد که به تظاهرات کشاورزان منجر شد. در مراکش صدها اعتراض محلی علیه کمبود آب در طول سالهای 2017 و 2018 وجود داشته است. اقدامات برای کاهش استفاده از سوختهای فسیلی با ترویج منابع تجدیدپذیر انرژی به واکنشهای خشونتآمیز در لبنان منجر شد. استفاده از کنترل آب بهعنوان یک سلاح در برابر جمعیت غیرنظامی امری عادی در منطقه شده و حتی گروههای تروریستی همانند داعش نیز از آن استفاده کردند. خشکسالی در عراق معیشت روستاییان سنی مذهب را تهدید کرد و شماری از آنها به دلیل عدم کمک دولت مرکزی به استخدام داعش درآمدند. خلاصه اینکه، تضمین امنیت منابع آب شیرین تجدیدپذیر در خاورمیانه و شمال آفریقا برای حفظ امنیت بشر و ثبات سیاسی و اجتماعی در منطقه بسیار مهم خواهد بود. [7]
باوجوداین محدودیت هیدرولوژیکی، این منطقه دارای درصد زیادی از جمعیت جهان (حدود 6درصد) است؛ وضعیتی که عدم تعادل چالشبرانگیزی را میان پایگاه منابع طبیعی آب شیرین منطقه و افرادی که وابسته به آن هستند، ایجاد کرده است. [8]
تغییرات یاد شده، مهاجرت افراد بیشتری را به سمت شهرهای خاورمیانه سوق میدهد. براساس گزارشی که توسط سازمان بینالمللی مهاجرت منتشر شده، جمعیت شهری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بین سالهای 1970 و 2010 چهار برابر شده است و پیشبینی میشود در فاصله سالهای 2015 تا 2050 دو برابر شود و به نزدیک به 400 میلیون نفر برسد. بر پایه دادههای منتشر شده از سوی بانک جهانی، تقریبا در سال 2017، حدود 65درصد از کل جمعیت منطقه در شهرها زندگی میکردند، این رقم در دنیا 55درصد است. شهرنشینی در اردن به 91درصد و در امارات متحده عربی به 86درصد رسید. انتظار میرود این تراکم شهری شدیدتر شود؛ زیرا تغییرات آبوهوایی همچنان پیامدهای ویرانگری بر اقتصاد روستایی میگذارد و مردم بیشتری را به سمت شهرها سوق میدهد تا به دنبال راههای جدیدی برای درآمدزایی باشند.
گزارشی که توسط «هیئت بیندولتی تغییر اقلیم» منتشر شده است، نشان میدهد که تا سال 2025 منطقه مدیترانه جنوبی با افزایش قابلتوجهی در دمای متوسط در مقایسه با سال 2007 روبهرو خواهد شد که این امر سبب افزایش خشکی، رطوبت کمتر خاک و تغییر الگوهای بارندگی فصلی میشود. این منجر به کاهش روزافزون سهم سرانه منابع تجدیدپذیر آب شیرین در منطقه شده که اکنون تقریبا یکدهم میانگین جهانی است. [9]
پیشتر، این تغییرات مهاجرتی از حومه شهرها به درون شهرهای سوریه، یمن و مصر بوده است.
سطح بالای مهاجرت، سازوکار سنتی خانواده و حفاظت از جامعه روستایی به شهری را بر هم میزند و این تغییرات قادر است به بیثباتی اجتماعی بینجامد؛ چراکه مهاجران از خانواده و شبکههای حمایتی سنتی خود جدا میشوند. [10] وانگهی، مهاجران به شهرهای بزرگ، در زندگی جدیدشان احساس شهروند درجه دوم خواهند کرد و ازاینرو، مناطق حاشیهنشین مستعد اعتراض و درگیری خواهند شد. این موضوع از آنجا برای ما مهم است که بدانیم بر اساس مطالعات تجربی گسترده توسط ساندرز و همکارانش درباره پیشبینیپذیری الگوهای بیثباتی و خشونت، تنها تأثیرهای عمومی بر سطح بیثباتی چالش خشونتآمیز، ناشی از شکافهای مذهبی و شهرنشینی است. [11]
از سوی دیگر، تا سال 2050 به واسطه تغییرات آبوهوایی، سطح آب دریاها تا حدود یک متر افزایش خواهد یافت که مستقیما روی 41.500 کیلومتر مربع از اراضی ساحلی منطقه خاورمیانه تأثیر میگذارد.[12]
مناطق پرجمعیت در سواحل مصر، تونس، مراکش، الجزایر و خلیجفارس از جمله مناطق آسیبپذیر هستند. این پدیده، بر مهاجرت داخلی و بینالمللی تأثیر مستقیم خواهد گذاشت. بانک جهانی 24 شهر بندری در خاورمیانه و 19 مورد در شمال آفریقا را در معرض خطر ویژه تغییرات آبوهوایی قرار داده است. [13]
شاید ظرفیت سازگاری برای مقابله با فشارها و بحرانهای تغییرات اقلیمی در شرایط ثبات سیاسی وجود داشته باشد و کافی به نظر برسد؛ اما وقتی رویدادهای بیسابقهای در رابطه با آبوهوا به وقوع بپیوندد، حکومتهای منطقه با چالش جدی روبهرو خواهند شد. بخشهای زیادی از مردم ممکن است مقامات را به خاطر سوءمدیریت در این چالشها مقصر بدانند. کمبود منابع آب، خسارتهای کشاورزی، کمبود انرژی، بروز بلایای طبیعی مکرر و امثال اینها میتواند ناآرامیهای اجتماعی را دامن بزند و در نهایت منجر به درگیری شدید شود.
خلاصه اینکه، چالش کنونی برای حکومتها، نهادهای بینالمللی و سازمانهای غیررسمی، رسیدگی به تغییرات بسیاری است که در چشمانداز ژئوپلیتیکی رخ میدهد. آنها باید به سرعت این چالشها را درک کنند و لازم است که پاسخی مؤثر را تدوین نمایند. اولویت در اینجا تغییرات آبوهوایی است که طبق گزارش جهانی خطرپذیری 2016 انتظار میرود امنیت بینالمللی را به طرز چشمگیری در 15 سال آینده دستخوش دگرگونی کند و رقابت برای منابعی همچون آب و زمین را افزایش دهد. [14]
عدم رسیدگی به مشکلات جدی محیطزیستی، مانند تهدیدات برای تنوع زیستی و منابع طبیعی، فاجعهای را برای ایران، منطقه و جهان به همراه خواهد داشت. حاکمان فراموش نکنند که تجربه جهانی به ما نشان داده است خشکسالی و خشونت به شدت میل بههمآمیختگی دارند. [15]
پینوشتها
(Endnotes)
1. Concepts and Principles of Democratic Governance and Accountability, konrad-Adenauer-Stiftung, 2011, p:24.
2. بهرامی. پ. (نوامبر 2019). همآوایی خشکبومی با خشونت: انگاره یا واقعیت، یورونیوز. قابل دسترس در:
https://farsi.euronews.com/2015/10/29/related-drought-violence
3. Broom, D. (2019). How the Middle East is suffering on the front lines of climate change, World Economic Forum.
4. Göll, E. Et al, (2019), Imagining Future for the Middle East and North Africa, MENARA Final Reports (No. 2 Barcelona, Spain), p: 44.
5. Kastner, A. (2019). These are the biggest risks facing the Middle East and North Africa, World Economic Forum.
6 . Kandeel, A. (2019) Jun. In the face of climate change: Challenges of water scarcity and security in MENA, Atlantic Council.
7 . Ibid.
8 . Ibid.
9 . Ibid.
10 . World Economic Forum, 2018.
11. ساندرز، ص: 317.
12. Göll, ibid.
13. Kastner, ibid.
14. The Global Risks Report 2016. 11th Edition is published by the World Economic Forum within the framework of The Global Competitiveness and Risks Team, p: 52.
15. بهرامی، همان.
