ایران و عربستان هیچ زمانی یه یک تعادل نسبی در ارتباطات دیپلماتیک خود نرسیدند و بیش از 40 سال روابط آن ها به همین منوال گذشته است. عدم ثباتی که به موضوعات نفتی و انرژی، تضادهای مذهبی و رقابتهای ژئوپلیتیک بر می گردد و باعث اختلافات این دو کشور طی سال ها و عدم تحکیم توافقات در صحنه دیپلماسی شده است. از سویی آن ها به عنوان دو رقیب قدرتمند منطقه ای و موثر در سیاستگذاری کشورهای این ناحیه، از جایگاه سیاسی، اقتصادی بالایی برخوردارند و اختلافات میان تهران و ریاض، تعامل بسیاری از کشورهای منطقه را با ایران و البته با عربستان دچار چالش کرده است. از این جهت ضرورت احیاء روابط کشورمان با عربستان نه تنها از بعد سیاسی وجود دارد، بلکه می تواند حوزه اقتصاد ایران را با توجه به تحریم های آمریکا علیه ما، تقویت کند.
از سویی تغییر رویکرد آمریکا نسبت به خاورمیانه و قطع همکاری ایالات متحده با عربستان در یمن، نگاه عربستان سعودی به ایران را به عنوان یک بازیگر جدی و تعیین کننده در منطقه تغییر داده است. چراکه اگر عربستان بخواهد ایران را نادیده بگیرد کاهش قدرت این کشور در منطقه را به دنبال خواهد داشت. افزون بر این عربستان در حال حاضر با مشکلات اقتصادی بسیاری در رابطه با حضور نیروهای نظامی خود در یمن مواجه است و کنار آمدن با ایران در این رابطه می تواند تا اندازه ای از شدت بحران عربستان بکاهد. این در حالی است که سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران نیز با بیان کلیاتی از مواضع خود نسبت به روابط با همسایگان و کشورهای منطقه خواستار کاهش تنش و حل بحران ها در منطقه می باشد و حالا با آغاز به کار دولت سیزدهم احتمال ادامه مذاکراتی ایران و عربستان نیز وجود دارد، تا زمینه مشترکی برای تحقق منافع هر دو طرف فراهم شود.
درعین حال برخی کارشناسان معتقدند از آنجایی که تا کنون و با گذشت سه دوره از مذاکرات ایران و عربستان موانع از سر راه تهران و ریاض برداشته نشده و آن ها همچنان بر سر بسیاری از مسائل مدنظر خود با یکدیگر اختلاف دارند، ادامه مذاکرات تنها یک مانور دیپلماتیک و موقت به حساب می آید و به نتیجه مطلوبی نخواهد رسید و حتی عراق هم به عنوان میانجی توان محقق ساختن آن را ندارد. آنچه مهدی مطهرنیا، کارشناس مسائل بین الملل نیز به آن معتقد است.
از سرگیری روابط ایران و عربستان شدنی است؟
مطهرنیا در بررسی روابط ایران و عربستان با میانجیگیری عراق به اصفهان زیبا می گوید: «موضوعی هم اکنون تحت عنوان میانجگری میان ایران و عربستان مطرح است، بیش از آنچه یک جهت گیری قابل اعتماد و دارای اصالت و اعتبار باشد، یک جهت گیری سیاسی از منظر سطح بیان تعارض های دیپلماتیک است.»
به تحلیل این استاد دانشگاه، امید به از سرگیری روابط عربستان و ایران بر پایه سه عامل غیر قابل اعتماد و نشدنی است. او ادامه می دهد: «عربستان کنونی و اساساً دنیای عرب از قدیم الایام در قالب حکومت های شکل گرفته در عصر جدید همواره تلاش داشته اند که بر مبنای منافع خود به ایران نزدیک شوند و پس از انقلاب اسلامی نیز با توجه به جهت گیری انقلابی ایران در ایجاد نظام اسلامی گسترده در منطقه، روبروی ایران صف آرایی کنند. عامل دوم به پیوستگی دولت های عربی، به قدرت های فرامنطقه ای بر می گردد؛ اگرچه در عصر جدید و دهه های گذشته بسیاری از دولت های عربی سعی کردهاند استقلال بیشتری نسبت به گذشته در ارتباط با قدرت های فرامنطقه ای از خود به نمایش بگذارند، اما در نهایت رشته های پیوستگی آنها به نظام بین الملل و قدرت های جهانی همچنان و با شدت وجود دارد که این موضوع مطمئناً روابط با ایران را تحت تأثیر قرار می دهد.»
سومین تحلیل مطهرنیا در رابطه با جهت گیری های اعراب نسبت به ایران، به روابط کنونی کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی نسبت به گذشته بر می گردد. این تحلیلگر بین الملل معتقد است که اسرائیل امروز دیگر برای کشورهای عربی دشمن شناخته نمی شود. بلکه در نهایت برای آن ها یک رقیب به شمار می رود و این روزها تمایل خود را برای همکاری با دولت های عربی و در قالب ایجاد اتحاد فزون تر به نمایش گذاشته است.
او ادامه می دهد: «در چهارمین عامل، شرایط ایران در منطقه و جهان مورد توجه است. اگرچه کشورمان شعارهای انقلابی را سرلوحه کار خود قرار داده است، اما نفوذ و موقعیت ایران در منطقه با توجه به تحریم های فلج کننده ایالات متحده آمریکا نسبت به کشورمان، با موانع بسیار جدی مواجه است. لذا بر اساس این واقعیت ها، باید قبول کنیم که جمهوری اسلامی ایران و کشورهای منطقه بیش از آنچه در رویکرد همگرایی با یکدیگر قرار داشته باشند، از سطح بالای تزاحم با یکدیگر برخوردارند. فضایی که موجب می شود بسیاری از این فعالیت ها و مذاکرات از سوی کشورهای عربی همچون عربستان تنها با هدف آماده سازی افکار عمومی در جهت اغناء آنها نسبت به عملکرد خویش باشد.
به این معنا که هم ایران، هم عربستان و هم دیگر کشورها می دانند که تا این بافت موقعیتی وجود دارد، امکان همگرایی میان این دو کشور و یا دیگر کشورهای منطقه بسیار پایین است. اما به دلیل اینکه بگویند ما تلاش های خود را در راستای کاهش سطح تنش ها در منطقه کرده ایم، این رویکردهای دیپلماتیک شعارگونه خود را ادامه می دهند و در این میان بسیاری از کشورهای منطقه همچون عراق با توجه به این منطق و بر اساس اهداف خود تلاش می کنند از این فرصت استفاده کرده و جایگاه دیپلماتیک خود را در منطقه و نظام بین الملل به رخ بکشند.»
به گفته این تحلیلگر بین الملل تا مذاکرات در این فضا و بر اساس فاکتورهای موجود پیش رود، اعوجاج در روابط ایران و عربستان و به طور کلی ایران با اعراب منطقه ادامه خواهد داشت و این تلاش ها در بهبود روابط بیشتر نوعی تعارفات دیپلماتیک و ویترین حرکات سیاسی به منظور افزایش منافع هر کدام از بازیگران منطقه ای است.
مطهرنیا همچنین معتقد است عراق در نقش یک میانجیگر فی مابین ایران و عربستان تنها به دنبال اهداف خود می باشد تا ایران و عربستان. او می گوید: «مصطفی الکاظمی خود را به عنوان یک دولت پایدار در آینده تصور می کند. بنابراین سعی او بر این است تا از فرصت های موجود استفاده کرده و با فعالیت های داخلی و منطقه ای زمینه موفقیت و پایداری بیشتر خود را در آینده (پیروزی در انتخابات پارلمانی عراق در 10 اکتبر) فراهم سازد.»
با این حال و با توجه به تحلیلهای کارشناسان این حوزه، ایران و عربستان ابتدا باید مذاکرات خود موازی با حل اختلافات موجود پیش ببرند. مذاکراتی بدون نیاز به میانجی و واسطه و البته با اتکا به نقاط مشترک و منافع خود و منطقه. در این شرایط است که می توان به بهبود روابط ایران و عربستان و البته دوام آن امیدوار بود.
