امروزه میلیونها نفر از ما بهطورمعمول سریالهای موردعلاقهمان را به این روش تماشا میکنیم. توسعه و تکثیر سرویسهای اینترنتی پخش فیلم و سریال در طول سالهای اخیر انجام دادن این کار را بسیار آسان کرده است. حتی پژوهشها نشان میدهد که در دوران قرنطینه کرونا بسیاری از ما نسبت به حالت عادی زمان بیشتری را صرف این سبک از تماشای بیوقفه سریال کردهایم که البته جای تعجبی هم ندارد.
اما آیا این تماشای پیدرپی و افراطی میتواند مشکلآفرین یا اعتیادآور شود؟ و اگر نمیتوانید از آن دست بکشید، پس چه باید کرد؟
دردسرساز شدن یا نشدن این رفتار با اینکه چند قسمت از یک سریال را پشت سر هم تماشا کنیم یا بهطور مشخص چند ساعت را جلوی تلویزیون یا صفحه کامپیوتر بگذرانیم، معلوم نمیشود (اگرچه اغلب پژوهشگران اتفاقنظر دارند که حداقل دو قسمت باید به دنبال هم تماشا شود). درست مثل سایر رفتارهای اعتیادآور، مهمتر این است که آیا این تماشای بیوقفه سریالها و برنامههای تلویزیونی روی دیگر ابعاد زندگی شخص تأثیر منفی دارد یا خیر؟
سالها مطالعه و پژوهش روی موضوع اعتیاد من را به این نتیجه رسانده است که تمام رفتارهای اعتیادآور شش مؤلفه یا بعد کلیدی را دربرمیگیرند. این شش مؤلفه را میتوان در ارتباط با تماشای بیوقفه سریال به این صورت تعریف کرد:
1. تماشای پیدرپی سریالها و برنامههای تلویزیونی به مهمترین چیز در زندگی فرد تبدیل شده است (برتری).
2. فرد تماشای بیوقفه و افراطی را راه قابلاعتمادی برای تغییر حالوهوای خود میداند و با این هدف به آن مشغول میشود: یعنی اینکه در کوتاهمدت حس بهتری پیدا کند یا به این وسیله بهطور موقتی از یکچیز منفی در زندگی خود فرار کند (عوض کردن حالوهوا).
3. تماشای پیدرپی سریال برخی ابعاد کلیدی از زندگی شخص مثلاً روابط و تحصیل یا کار او را تحتالشعاع قرار داده و به خطر میاندازد (تعارض).
4. تعداد ساعاتی که فرد بهطور روزانه صرف تماشای سریال میکند بهمرورزمان افزایش چشمگیری داشته است (تابآوری).
5. درصورتیکه فرد نتواند به تماشای سریال بپردازد، نشانههای روانی و یا جسمی ترک را تجربه خواهد کرد (علائم ترک).
6. درصورتیکه فرد موفق شود بهطور موقتی تماشای افراطی سریال را متوقف کند، وقتی دوباره به این فعالیت اشتغال یابد، بیدرنگ به همان چرخهای باز خواهد گشت که پیشازاین در آن بوده است (عود).
به باور من هر فردی که این شش مؤلفه را عملی کند، واقعاً به تماشای پیدرپی سریالها یا برنامههای تلویزیونی معتاد است. فردی که تنها برخی از این موارد درباره او صدق میکند، ممکن است نشانههای مشکلسازی از این رفتار را از خود بروز دهد اما طبق معیارهای من در دسته معتادان قرار نمیگیرد.
مثل بسیاری از اعتیادهای رفتاری دیگر مانند اعتیاد به رابطه جنسی، اعتیاد به کار و اعتیاد به تمرینات ورزشی، اعتیاد به تماشای پیدرپی سریالها یا برنامههای تلویزیونی نیز بهطور رسمی در هیچیک از کتابهای راهنمای روانپزشکی آورده نشده است. علاوه بر این، برآوردهای دقیق و معتبری هم از میزان شیوع نوع مشکلآفرین این رفتار در دست نیست؛ اما تعداد مطالعات و پژوهشهایی که به این پدیده میپردازند در حال افزایش است.
نگاهی به شواهد موجود
در یکی از جدیدترین مطالعاتی که روی این موضوع انجام شده است، گروهی از پژوهشگران در لهستان با 645 جوان گفتوگو کردند. تمامی این مصاحبهشوندگان گفتند که تابهحال حداقل دو قسمت از یک سریال یا برنامه تلویزیونی را در یک نشست تماشا کردهاند. این پژوهشگران قصد داشتند به برخی از عواملی که زمینهساز تماشای افراطی و مشکلآفرین سریال میشوند، پی ببرند.
مؤلفان این مطالعه (که تعریف خود از تماشای افراطی و مشکلآفرین سریال را تااندازهای بر الگوی پیشنهادی من از مؤلفهها و ابعاد اعتیاد بنا کرده بودند) از پرسشنامهای استفاده کردند که در یکی از پژوهشهای قبلی خود هم برای تشخیص تماشای افراطی و مشکلآفرین سریال در بین شرکتکنندگان از آن بهره برده بودند. پرسشهای مطرحشده شامل این موارد میشد: «چند وقت یکبار برای تماشای سریال از انجام وظایف خود غفلت میکنید؟»، «اگر نتوانید سریالهای تلویزیونی موردعلاقهتان را تماشا کنید، تا چه اندازه احساس ناراحتی یا آزردگی خاطر میکنید؟» و «چند وقت یکبار از خوابتان برای تماشای بیوقفه سریال میگذرید؟».
شرکتکنندگان باید پاسخهای خود را روی یک مقیاسِ شش نمرهای از یک (به معنای هرگز) تا شش (به معنای همیشه) وارد میکردند. هر امتیازی که بالاتر از آستانه خاصی بود هم بهعنوان نشانهای از تماشای افراطی و مشکلساز سریالها و برنامههای تلویزیونی در نظر گرفته میشد.
پژوهشگران با استفاده از مجموعهای از مقیاسهای دیگر به این نتیجه رسیدند که ناتوانی در کنترل هوسهای ناگهانی، فقدان احتیاط و عاقبتاندیشی (ضعف در برنامهریزی قبلی و ارزیابی عواقب یک رفتار)، تماشای سریال با هدف فراموش کردن مشکلات و فرار از آنها و تماشای سریال برای اجتناب از حس تنهایی از شاخصترین نشانهها و دلایل تماشای بیوقفه و مشکلآفرین سریالها و برنامههای تلویزیونی بودند.
پژوهشگران با استفاده از همین اطلاعات در مطالعه دیگری نشان دادند که تماشای بیوقفه سریالها و برنامههای تلویزیونی ارتباط نزدیکی با اختلال اضطراب و افسردگی دارد. هرچه نشانههای اضطراب و افسردگی در فرد شدیدتر باشد، تماشای پیدرپی سریال هم برای او دردسرسازتر خواهد شد.
پژوهشهای دیگر هم یافتههای مشابهی را گزارش کردهاند. بهعنوانمثال مطالعهای که روی بزرگسالان تایوانی انجام شد، نشان داد که تماشای افراطی و مشکلآفرین سریال با افسردگی، اضطراب در تعاملات اجتماعی و حس تنهایی مرتبط است.
مطالعهای که در آمریکا انجام شد نیز نشان داد که این رفتار با افسردگی و اضطراب دلبستگی مرتبط است. اغلب مطالعات مرتبط نیز نشان دادهاند که واقعیتگریزی (فرار از واقعیات) یکی از محرکهای کلیدی برای روی آوردن به تماشای پیدرپی سریالها و برنامههای تلویزیونی است.
و اما در ارتباط با ویژگیهای شخصیتی، پژوهشها نشان داده است که تماشای افراطی و مشکلآفرین سریالها و برنامههای تلویزیونی بهظاهر با وجدانمندی ضعیف (که از ویژگیهای آن میتوان به تکانشی بودن، بیملاحظه بودن و بینظم بودن اشاره کرد) و روانرنجوری بالا (که مضطرب بودن و مستعد احساسات منفی بودن از ویژگیهای آن است) مرتبط است. بهطورکلی چنین ارتباطاتی در رفتارهای اعتیادآور معمولتر است.
ترک عادت
اگر میخواهید تعداد قسمتهایی را که در یک نشست تماشا میکنید کاهش دهید، قانون طلایی من این است که در میانه یک قسمت، تماشا کردن آن را متوقف کنید. اینکه در پایان یک قسمت از سریال موردعلاقهتان دست از تماشا کردن بردارید، کار واقعاً سختی است چراکه چنین برنامههایی اغلب یک پایان نفسگیر و تعلیقآمیز دارند.
بهعلاوه، پیشنهاد میکنم که برای خودتان حدومرزهای روزانه واقعگرایانهای تعیین کنید. مثلاً من روزهایی که فردای آن باید سر کار بروم 2 ساعت و نیم و روزهایی که فردای آن کاری ندارم حداکثر 5 ساعت به خودم اجازه تماشای سریال میدهم. نکته دیگر اینکه فقط وقتی تماشای سریال را شروع کنید که تمام کارها و وظایف اجتماعی لازم را انجام دادهاید و بنابراین تماشای سریال جایزهای باشد که به خودتان میدهید.
به یاد داشته باشید که تفاوت تفریح سالم و اعتیاد این است که اولی چیز مفیدی به زندگی شما اضافه میکند درحالیکه دومی چیزی هم از آن کم میکند. اگر احساس میکنید که تماشای افراطی سریالها و برنامههای تلویزیونی کنترل زندگی را از دستتان خارج کرده است، باید به یک روانشناس بالینی مراجعه کنید. اغلب اعتیادها نشانهای از مشکلات زمینهای دیگر هستند.
این مطلب ترجمه مقالهای است به قلم دکتر مارک گریفیتس (Mark Griffiths)، استاد اعتیاد رفتاری در دانشگاه ناتینگهام ترنت، که در تاریخ 3 دسامبر 2021 در وبسایت کانورسیشن (theconversation.com) منتشر شده است. این سازمان رسانهای میکوشد نتایج پژوهشها و مقالات منتشرشده توسط محققان، متخصصین و دانشگاهیان حوزههای مختلف را در دسترس عموم قرار دهد.
