سکانس اول: کشف ردپاهای تاریخی اصفهان
خط2 متروی اصفهان با ماجراهای مختلفی همراه بوده؛ ابتدا برایش خواب عبور از میدان نقش‌جهان را دیده بودند. بعد که میراث‌دوستان جلوی متولیان ایستادند، مسیر تغییر کرد و حالا این خط مترو از زیر بخش دیگری از بافت تاریخی کهن‌ترین محله اصفهان درحال عبور است و این روزها ایستگاهی در خیابان ابن‌سینا خبرساز شده است؛چراکه طی حفاری‌های این ایستگاه، به ردپاهای اصفهان تاریخی رسیده‌اند. گفتــه مــی‌شــود بقــایــای ســازه‌هــایـــی قاجاری در این منطقه پیداشده‌است.اما کشمکش‌ها از جایی آغاز شد که کاوش باستان‌شناسی متوقف شد.
سکانس دوم: اظهارنظر جنجالی درباره «صلاح بیت‌المال»
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان، اما پنجم تیرماه در گفتوگو با ایسنا اعلام کرد: «خط2 با این شرایط مصوب شد که از میدان نقش‌جهان عبور نکند و اعلام شد که بقیه مسیر مشکل خاصی نخواهد داشت؛ اما مطالعات آن انجام شود و اگر در حریم آثار تاریخی نبود و مسئله خاصی وجود نداشت، ایستگاه‌ها احداث شود. »به روایت علمدار علیان، وقتی پروژه میــدان امـــام علـــی(ع) اجـــرا شــد، حفاری‌های گسترده‌ای در سال۱۳۸۵ انجام شد که نشان داد بخش زیادی از لایه‌های خاک در آنجا متأخر است؛ یعنی عمدتا مربوط به دوره قاجار و دوره پهلوی است؛ چون در آن محدوده به‌خصوص در دوره پهلوی، به‌منظور احداث خیابان‌هایی مثل عبدالرزاق، مجلسی و هاتف، دخل و تصرفاتی برای تردد اتومبیل انجام شد؛ یعنی نیاز شهری آن زمان ایجاب کرده بود که یک‌سری فضاها آزادسازی و خیابان احداث شود که این موضوع عینا در حفاری‌های میدان عتیق در سال ۱۳۸۵ وجود داشت و بخش زیادی از آثاری که در مسیر خیابان‌ها قرار گرفته بود و در آن حفاری‌ها مشخص شد، انباشت نخاله‌های دوره پهلوی بود که به‌منظور تسطیح خیابان یا زیرسازی و آسفالت و مانند این‌ها در آن محدوده وجود داشت.او ادامه داد: «زمانی که حفاری‌های میدان قدیم سبزه‌میدان انجام می‌شد یک کارگاه قندسازی متعلق به دوره قاجار به دست آمد؛ ولی معماری آن فــوق‌العــاده ضعیف بود و ازلحاظ ساختاری در مقایسه با آثار ارزشمند دوره قاجار، معماری ارزشمندی نبود. در محل ایستگاه ابن‌سینا نیز با علم به این مـــوضوع که ممکــن است تــا چندین متر نخاله آثار داشته باشیم، تست‌هایی برای کاوش باستان‌شناسی انجام شد.»مسئول مرکز باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان تصریح کرد: «با تست‌های انجام‌شده، آثار آواری یا بهتر است بگوییم آثار درهمی یافت شد که از نقاط مختلف برای تسطیح یا زیرسازی خیابان در این محدوده ریخته شده است. ما تعدادی گمانه زدیم و در برخی نقاط به بقایای معماری برخورد کردیم و گمانه‌ها را توسعه دادیم و دقیقا همان نتایج میدان عتیق در ایستگاه ابن‌سینا نیز به دست آمد؛ یعنی ما یک‌سری فضاهای دوره قاجار داریم که تمام این فضاها در دوره پهلوی تخریب و تسطیح شده است و معماری‌ها ازلحاظ ساختاری آن‌قدر ضعیف هستند که گاهی خرده آجر در ساختار آن‌ها استفاده‌شده و آجرهای سالم کمتر کار شده است. درمجموع شواهد موجود با این چند تست نشان می‌دهد که ما با یک ساختار دوره قاجاری مواجه هستیم.» او درخصوص اینکه آیا آثار به‌دست‌آمده در این گمانه‌زنی، سازه خاصی را نشان می‌دهند، گفت: «اکثر بقایای معماری به‌دست‌آمده ناقص هستند و نمی‌توانیم بگوییم که کاربردشان خانه، کارگاه و یا چه چیز دیگری بوده است؛ زیرا آثاری که به‌دست‌آمده محدود است و قطعا نمـی‌توانیم درباره اینکه چه‌چیزی هستند اظهارنظر کنیم؛ ضمن اینکه نخاله‌هایی که به‌خصوص در دوره پهلوی برای پرکردن و خیابان‌کشی در فضاها ریخته شده، آن را مخدوش کرده است.»علیان بابیان اینکه تست‌ها در محل ایستـگاه ابـن‌سیـنـا یـک‌مــاه انـجــام و اکنون متوقف‌شده است، گفــت: «این گمـانه‌زنی‌هــا زیــرنظر اداره کــل میــراث فـرهنگــی، صنــایع‌دستــی و گــردشگــری استان اصفهان انجام می‌شود و آن را مرکز باستان‌شناسی این اداره کل هدایت می‌کند که نخستین تست‌ها به‌صورت ابعاد کوچک انجام و سپس در نقاطی که به آثار رسید، توسعه داده شد و الان کل ترانشه‌هایی که توسعه پیداکرده حدود ۵۰۰مترمربع است.»
این کارشناس ادامه گمانه‌زنی را به آثار به‌دست‌آمده وابسته دانست و تصریح کرد: «اگر به این جمع‌بندی برسیم که آثارمان به مطالعه و مستندات بیشتری نیاز دارد، قطعا کاوش ادامه خواهد داشت و توسعه پیدا می‌کند؛ ولی اگر ببینیم داده‌های موجود برای تصمیم‌گیری درباره ایستگاه و سایر مســائـل آن کفـایــت می‌کنــد، کــاوش را در همیــن مرحلــه ختـم می‌کنیـم که این مــوضـوع به جلســه شــورای فنـی اداره‌کل میـراث فـرهنگـی صنـایـع‌دستـی و گردشگری استـان و تصمیم اعضای این شورا بستگی دارد.»مسئول مرکز باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان گفت: «ما الان در مـرحلــه‌ای هستیــم که بــایــد ارائه اولیه‌ای از اطلاعات فعلی داشته باشیم و نتایج مطالعات را در شورای فنی اداره کـل میـراث فــرهنـگی، صنــایع‌دستـی و گردشگری استان ارائه کنیم، سپس براساس نظر شورای فنی و ضرورت‌هایی که پیش می‌آید، یا کارگاه‌هایمان را توسعه می‌دهیم و یا اگر به این جمع‌بندی برسیم که ضرورتی ندارد، موضوع به همین‌جا ختم می‌شود.»علیان اضافه کرد: «تلاش ما این است که تا جایی که امکان دارد، مسائل قطار شهری و احداث ایستگاه با آثار به‌دست‌آمده تداخل نداشته باشد؛ یعنــی مــا آثــارمــان را حفــظ می‌کنیــم و قطـار شهـــری هم کــار خودش را انجام می‌دهد؛ ولی درمواردی که تداخل دارد، باید ببینیم راه‌حل آن چیست و به‌نوعی باید تدابیری پیش‌بینی شود که بتوانیم آثار را هم حفظ کنیم؛ چنان‌که در خــط‌یــک ایستگــاه دروازه‌دولــت آبراهه‌ای به طول حدود ۴۰متر شناسایی و در محل ایستگاه حفظ شد که اتفاق خیلی خوبی بود یا در کف‌سازی‌های خیابان چهارباغ، بخش زیادی شناسایی و حفــظ شــــد؛ بنــــابـــرایــن بــه‌دنبــــال ایــن هستیم که با برگزاری جلسه‌های کارشناسی، اگر بخش‌هایی از یافته‌ها با احداث ایستگاه تداخل دارد، راه‌حل‌های مناسب را پیش‌بینی کنیم؛ چنان‌که در سال‌های گذشته نیز چنین بود و نقشه‌های قطار شهری هم می‌تواند مقداری از خودشان انعطاف نشان دهند و یا اینکه ما حس می‌کنیم که امکان جابه‌جایی آثار را داریم و یا می‌توانیم آن‌ها را مستندنگاری کنیم.» او تأکید کرد: «مهم است که بدانیم آثاری که می‌خواهیم حفظ کنیم، ارزش معماری و تاریخی فراوانی داشته باشند. به‌هرحال هم قطار شهری از منابع بیت‌المال استفاده می‌کند و ما باید صلاح بیت‌المال را در نظر بگیریم و هم اینکه حفظ آثار واجدارزش تاریخی و هنری برای ما مهم و لازم است آن را به‌نوعی مدیریت کنیم که مشکلی پیش نیاید.»
سکانس سوم: کاوش «بیت‌المال» اصفهان را متوقف نکنید!
مدیر گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان اما در پاسخ به اظهارنظرهای اخیر مسئول باستان‌شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان درباره نتایج گمانه‌زنی‌ها در ایستگاه ابن‌سینا ساکت ننشسته است. علی شجــاعــی‌اصفهــانی درخبــری که هشتم تیرماه در ایسنا منتشر شد، تصریح کرد: «مسئــول بــاستان‌شنـــاســـی اداره کـــل میراث‌فرهنگی استان اصفهان در پوشش شورای فنی این اداره، مطالبی را درباره ایستگاه ابن‌سینا عنوان می‌کند که زیبنده این اداره نیست. متأسفانه به برنامه‌هایی که باعنوان نظارت یا کــاوش تــوســط بخـش بــاستــان‌شنــاسی اداره کل انجام می‌شود، انتقادات جدی وارد است و به‌طور خاص در رابطه با پــروژه قطــار شهـــری اصفهــان، بــه‌نظـــر می‌رسد بخش باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان با رویکردی که در پیش‌گرفته حافظ منافع سازمان قطار شهری است؛ نه حافظ منافع میراث فرهنگی!»ایــن بــاستــان‌شنــاس تصـــریــح کـــرد: «درباره چهارباغ هم این مسئله وجود
داشت که به‌نظر شــورای فنــی استـنـــاد و گفتـــه می‌شــد داده‌های موجودی که مربوط به دوران قاجار است مهم نیست، مربوط به پهلوی است مهم نیست؛ آثــار از بین رفتــه و سنگ‌فــرش کنید! طرح چنین دیدگاه‌هایی جای سؤال دارد!»عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان افزود: «بیت‌المال ازنظر کسی که در حوزه باستان‌شناسی تحصیلات دارد، ثروت فرهنگی شهر منحصربه‌فرد اصفهان است. بیت‌المال داشته‌های تاریخی شهر ماست که نه‌تنها برای اصفهان، بلکه برای کل ایران و جهان مهم است، نه ظلمی که به‌واسطه ساخت مترو واردشده و منجر به محو شواهد تاریخی شهر شد.»شجاعی‌اصفهانی با بیان اینکه مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان آثار به‌دست‌آمده در محل ایستگاه متروی ابن‌سینا را ضعیف و متعلق به دوره قاجار خوانده است، اضافه کرد: «مگر می‌شود در چندصدمتری مسجد جامع کار کرده و به این راحتی آثار را این‌گونه تفسیر کنید؟! هرکس فقط در حد چندکتاب معمول درباره اصفهان بخواند و یا اندک شناختی از شهرسازی دوران اسلامی داشته باشد، می‌داند که در دوران اسلامی با مجموعه آثار مواجه هستیم و نه یک اثر. مسجد جامع اصفهان تنها بنایی است که در کنار ده‌ها بنای ارزشمند دیگر در هسته مرکزی شهر اصفهان و دورانی که سلجوقیان در اوج قــدرت بـــودنـــد بــه کمــال رسیـــد؛ محدوده‌ای که در آن باید به‌دنبال آثار ارزشمند از دورانی باشیم که شهر پایتخت سلجوقیان و رقیب بغداد بود؛ همین‌طور آثاری از سایر دوره‌های قبل و بعد از حمله مغول که اصفهان همواره به‌عنوان شهر اول و یا شهر دوم کارکرد خود را حفظ کرده بود.»به روایت شجاعی‌اصفهانی «این محدوده قلب تپنده اصفهان و ایران بوده است. سؤال اینجاست که وقتی با بولدوزر، لودر، کامیون و بیل مکانیکی کار می‌کنند و بازهم آن‌قدر سفال سالم از لایه‌های مختلف میدان عتیق به‌دست آمد، چطور به خودشان اجازه می‌دهند که بگویند ما فقط با یک اثر دوره قاجار طرف هستیم یا فقط کارگاه قند بود و بقیه‌اش مهم نبود و می‌شود چنین اقداماتی انجام داد؟!»استــادیــار دانشگــاه هنـــر اصفهــان بـــا ابراز تأسف از اینکه اتفاقاتی که با عنوان نـــظــارت و یــــا کــــاوش در محـــدوده فعالیت‌های عمرانی مترو توسط بخش باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان انجام‌شده نتوانسته است به سؤالاتی که در رابطه با گذشته شهر مطـرح‌شــده پـاسخ دهــد و یــا سؤال جدیدی را طرح کند، افزود: «کسی باید در نقاط تاریخی کار کند که با وقایع مربوط به اصفهان آشنا باشد و تاریخ شهــر را بشنــاســـد و بـــا چــالــش‌های باستــان‌شناسی شهری آشنــا باشــد؛ نه اینکه مثلا صرفا یک تکنسین متخصص دوران پیش‌ازتاریخ باشد و بگوید این سفال است و این نیست و این معماری اسـت و آن نیـست و درنهــایــت بـــدون اهمیت است.» او با طرح این مسئله که باید سؤال کرد که چه داده‌ای اگر آشکار شود برای بخش باستان‌شناسی اداره کل اهمیت دارد، تصریح کرد: « آیا باید لوحه داریوش پیدا شود تا بگویند اینجا ارزشمند است یا کاخ ساسانی با تزئینات و نقاشی؟! درحالی‌که وقتی در یک شهر تاریــخی کاوش می‌کنید بــایــد بــدانیــد اینجا بخشی از محدوده زیست آن شهر بوده است؛ آن‌هم در مجاورت مسجد جامع اصفهان؛ یعنی در مرکز اصفهان و طبیعتا در لایه‌های مختلف آن آثار متنوعی وجود دارد. همین‌الان نیز که در حال انتقال تأسیسات، در زیرزمین در این محدوده هستند متأسفانه بدون هیچ نظارت و مطالعه باستان‌شناسی کار انجام می‌شود و در بازدید اتفاقی که داشتم، شواهد سفال از دوران تیموری و صفویه را در بین داده‌های سطحی به‌وفور دیدم.» سرپرست کاوش باستان‌شناسی ایستگاه مترو امام حسین(ع) بابیان اینکه اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان باید تصمیم قاطعی برای میراث ناپیدا و لایه‌های فرهنگی پنهان شهر اصفهان بگیرد، گفت: «اگر اراده‌ای برای شناخت و حیات پایدار اصفهان وجود دارد، این شهر نباید بازیچه افرادی شود که تمام ثروت نهفته شهر را به بهانه مترو، به بهانه پاساژ و پارکینگ و به‌بهانه خانه‌هایی که مردم می‌سازند از بین ببرند و فقط افسوس آن برای ما باقی بماند؛ داستانی تکراری که در دوره پهلوی نیز با آن مواجه شدیم و در آن موقع به بهانه عبور خودرو و توسعه ظاهری، خیابان‌هایی احداث شــد که همچنــان درگیــر آن هستیــم و بافت و آثار موجود را تخریب و شواهد را مدفون کردند و امروز هم با موضوع مترو.»او ادامه داد: «اگر افراد بخواهند صرفا با این پیش‌فرض حرکت کنند که این آثار مهم نیست؛ بنابراین هرچقدر هم ما بگوییم و بنویسیم و نشر دهیم، بازهم آن‌ها حرف خودشان را تکرار می‌کنند و اتفاقی رخ نخواهد داد.»شجاعی‌اصفهانی با اشاره به صحبت‌های مسئــول بــاستـــان‌شنــاســی اداره کـــل میـراث فـرهنـگی مبنـی بــر اینکــه آثــار به‌دست‌آمده در ایستگاه متروی ابن‌سینا متعلق به دوره قاجار است، افزود: «واقعا چه کسانی روی این آثار کار می‌کنند؟ بر چه اساسی می‌گویند دوره قاجار است؟ همان روزهای اول که گمانه‌زنی در ایستگاه متروی ابن‌سینا شروع‌شده بود نمونه‌های سفال قبل از قاجار به‌وفور دیده می‌شد و حالا این افراد ادعا می‌کنند آثار متعلق به دوره قاجار است!»او تأکید کرد: «تصور کنید که دوره قاجار باشد؛ آیا قاجار بخشی از گذشته این شهر نیست و ما نباید از آن اطلاع داشته باشیم که در دوره قاجار چه اتفاقی در این محدوده رخ‌داده است؟! آیا ناظر این عملیات نباید جواب‌گو باشد که نتیجه این عملیات چه شد؟ گزارش آن کجاست؟ اطلاعاتش کجاست؟ تا چه اندازه توانسته است سؤالات محققان حوزه اصفهان را پاسخ دهد؟»عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان گفت: «امیدوارم با حضور افرادی که در این دوره در بدنه شهرداری حضور دارند و دغدغه‌مند میراث فرهنگی شهر هستند و حضور مشاور وزیر به‌عنوان مدیرکل اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، بنیان‌های جدی برای شناخت میراث ناپیدا در شهر و استان گذاشته شود.»
