به گزارش اصفهان زیبا؛ ماه محرم یکی از ماههای مهم تقویم هجری قمری برای مسلمانان و بهویژه شیعیان در ایران است. در این ماه، شیعیان به یاد واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و یارانش، به عزاداری و برگزاری مراسمهای مختلف مذهبی میپردازند.
آیینهای عزاداری و مراسمهای مذهبی این ماه، نهتنها ابراز ارادت به خاندان اهلبیت (ع) است، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی شهرها و روستاهای ایران نیز محسوب میشود.
در این راستا، هنر سینما و بهویژه فیلمهای مستند نقش مهمی در به تصویر کشیدن این مناسک و نمایش فرهنگ عاشورایی ایفا میکنند.
آثار برجسته گوناگونی نیز از سینماگران مشهوری همچون ناصر تقوایی، بهمن کیارستمی و مجید مجیدی در این زمینه ساخته شده است.
شهر اصفهان، با پیشینهای غنی در زمینه آیینهای عاشورایی، میزبان برخی از پرشورترین و خاصترین مراسمهای عزاداری است؛ مستندهایی که با محوریت عزاداریهای محرم در اصفهان تولید شدهاند نیز از سهم قابلتوجهی برخوردارند.
ازاینجهت، به مناسبت فرارسیدن ماه محرم، ماه عزای سید و سالار شهیدان، امام حسین (ع)، به معرفی و بررسی چند فیلم مستند آیینی درباره مناسک مذهبی و عزاداریهای ماه محرم در اصفهان میپردازیم.
پرسهزنی در میان عزاداران عاشورا
مستند «عاشورا» ساخته بهروز ملبوسباف اصفهانی، یکی از مستندسازان شهر اصفهان، محصول سال 1401 است که مراسمهای عزاداری مردم شهر اصفهان را به تصویر میکشد.
در این اثر، کارگردان با شرکت در مراسمهای مذهبی روز عاشورا و حضور در جمع مردم، حال و هوای عزاداریها را نمایش میدهد. ملبوسباف با پرسهزنی در اقصی نقاط شهر، از صبح تا شب عاشورای حسینی را در قاب دوربین ثبت میکند. این مستند که دارای تم مردمنگارانه است، سعی دارد خیلی ساده و صریح آیینهای عزاداری در محلههای مختلف شهر اصفهان را نشان دهد.
دستکاری نکردن تصاویر خامی که خود کارگردان ثبت کرده است و در عین حال توجه به ابعاد گوناگون این مراسمها، از ویژگیهای برجسته این اثر
است. علاوهبر وجه مستندنگارانه این فیلم، فضای شاعرانه و گفتارمتن کوتاهی که در بعضی از بخشهای ابتدایی و انتهایی فیلم وجود دارد نیز قابلتوجه است.
کارگردان بارها خود را بهعنوان کسی که در بطن موضوع قرار دارد، نشان میدهد و لزوم درونیسازی موضوع مستند را، که یک مسئله مذهبی و باورمند است، مطرح میسازد. موسیقی نیز در این اثر با هدفگذاری خاصی استفاده شده و در فضاسازیهای مطلوب مستندساز، کارکرد پیدا کرده است.
درکل مستند «عاشورا»، به نمایش عزاداری مردم اصفهان در قالب هیئات مذهبی گوناگون میپردازد؛ شهری که فرهنگ عاشورایی و حسینی (ع) با مردمانش به شکل خاصی عجین شده است.
بررسی تاریخچه مداحی اصفهان در «بلاکشان»
مستند «بلاکشان» به کارگردانی شهروز توکل در سال 1392، تاریخچه مداحی در شهر اصفهان را بررسی میکند. این اثر بهعنوان یکی از قسمتهای مجموعه مستند «آیین همنوایی» ساخته شده است.
در این مستند علاوه بر مصاحبه با پیشکسوتان و مداحان و شاعران اهلبیت (ع)، اهمیت نوحهخوانی در عزاداریهای ماه محرم نیز نمایش داده شده است.
مستندساز با همراهی افرادی همچون حاج احمد مشکین، مسئول هیئت مداحان استاد صغیر اصفهانی، حاجرحیم جامی، مداح پیشکسوت و همچنین گفتوگو با ستار هوشیاری، موسیقیدان و آهنگساز، ابعاد متفاوتی از مداحی و نوحهخوانی را در تاریخ شهر اصفهان جستوجو میکند.
روایت این اثر بر اساس روزهای دهه اول ماه محرم و با توجه به موضوعیت خاصی که هر روز در فرهنگ عزاداری حسینی (ع) در اصفهان دارد، پیش میرود. مانند روز علیاصغرخوانی، که نوحه و مداحی از جایگاه خاصی در آن برخوردار است. یا مراسم چهلمنبر در غروب روز تاسوعا یا وداع ظهر عاشورا و مراسم شام غریبان.
مستند «بلاکشان» علاوه بر نمایش پیوند آیینهای عزاداری با هویت شهر اصفهان، که باعث ثبت تصاویر خاص و زیبایی شده است، در مسئله مداحی عمیق میشود. در این اثر جایگاه شعر و موسیقی در مداحیها و نوحهخوانیها بررسی شده و تغییر و تحولی که در سالهای اخیر در آن ایجادشده موردنقد قرار میگیرد.
نگاهی بر «کاروان» خمینیشهر
فیلم مستند «کاروان» به کارگردانی محسن امیریوسفی، در سال 1380 ساخته شده است. این اثر درباره آیین تعزیهخوانی یا شبیهخوانی و بازسازی نمادین حرکت کاروان یاران امام حسین (ع) و اسرای کربلا در شهر خمینیشهر یا سده اصفهان است.
در این مستند با بازیگران و تعزیهخوانان و دستاندرکاران کاروان مصاحبه میشود و روند آمادهسازی آنها را برای روز اجرا به تصویر میکشد. مراسم «کاروان» یکی از مراسمهای خاصی است که هرساله در خمینیشهر یا سده در دهه اول ماه محرم انجام میشود و از جهات گوناگونی قابلبررسی است.
این مستند به ابعاد تاریخی، اعتقادی، فرهنگی و حتی شاعرانگی این حرکت میپردازد. «کاروان» به لحاظ مستندنگاری نیزاهمیت زیادی دارد؛ چراکه کمیت و کیفیت آیین تعزیهخوانی و کاروان، در حال تغییر است و بسیاری از نسل جدید با آن آشنایی ندارند.
خمینیشهر یا سده در زمینه آیینهای عزاداری، بهعنوان یکی از نقاط خاص کشور به شمار میرود. شور و حال این شهر در ایام مذهبی منحصربهفرد بوده و فرهنگ مردم این شهر، بهشدت به ماه محرم و عاشورا و تاسوعای حسینی (ع) گره خورده است.
مستندهایی که درباره عزاداریهای ماه محرم ساخته شدهاند، نهتنها نقش مهمی در ثبت و حفظ این آیینهای مذهبی دارند، بلکه ابعاد فرهنگی، اجتماعی و هنری این مراسمها را نیز به مخاطبان نشان میدهند.
این آثار به ما کمک میکنند تا با زوایای مختلف و جذاب عزاداریها در نقاط مختلف کشور آشنا شویم و پیوند عمیق مردم با فرهنگ عاشورایی را درک
کنیم.
این مستندها، با ارائه تصاویر و روایتهای بیپرده از مراسمها، بهعنوان اسنادی ارزشمند، برای نسلهای آینده بهجا میمانند و به احیای این آیینها در زمانههای مختلف کمک میکنند.
بازنمایی شاعرانه و هنری این مستندها، جلوهای تازه از عشق و ارادت به اهلبیت (ع) را در قالبی تصویری و ملموس ارائه میدهد که مخاطبان را به تفکر و تأمل وامیدارد.
