به گزارش اصفهان زیبا؛ تابستان هنوز از راه نرسیده، گرمای هوا بیداد می‌کند و شهروندان را به ستوه آورده است؛ گرمایی که حالا یکی دو سالی می‌شود زودتر از زمان موعود خود را نشان می‌دهد و همچون شعله‌های آتش می‌سوزاند.
گرمای هوا سال گذشته به حدی بود که لقب گرم‌ترین سال در 50 سال اخیر را به خود اختصاص داد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که این گرما همچنان ادامه خواهد داشت و از شهروندان میزبانی می‌کند؛ افزایش دمایی که کارشناسان، یکی از مهم‌ترین دلایل آن را گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی می‌دانند و معتقد هستند این وضعیت در سال‌های آتی نیز ادامه‌دار است.
احمد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم سازمان هواشناسی در گفتوگو با «اصفهان‌زیبا» پیش بینی می‌کند که تابستان پیش رو نیز یکی از گرم‌ترین فصل‌ها خواهد بود و به دلیل تغییر فاز «لانینا» به «النینو»، بارشی هم رخ نخواهد داد.
تابستان هنوز از راه نرسیده است؛ اما از اواسط بهار امسال شاهد افزایش بیش از حد دما بودیم. دلیل این گرمای زودرس و همچنین افزایش بی‌سابقه در این موقع سال چیست؟
گرمایش زمین و افزایش دما موضوعی جهانی است و فقط مربوط به کشور ایران نیست. میانگین دمای زمین را به طور نسبی نسبت به عصر قبل از صنعتی‌شدن در نظر می‌گیرند و با آن مقایسه می‌کنند. در حال حاضر دمای کره زمین 1.2 درجه سلسیوس نسبت به آن دوره افزایش یافته است.
انتظار می‌رود تا سال 2030 دمای زمین به حدود 1.5 درجه سلسیوس برسد که جای نگرانی دارد؛ چرا که گفته می‌شود، چنانچه دمای زمین به این درجه برسد، عواقب ناخوشایند و غیرمنتظره‌ای مثل وقوع سیل‌های وحشتناک یا خشک‌سالی‌های بسیار طولانی و به خطر افتادن امنیت غذایی و دسترسی محدود به آب و همچنین از‌بین‌رفتن معیشت جامعه کشاورزان و… را در پی خواهیم داشت.
در این میان، کشورهای کم برخورداری مثل کشورهای شمال آفریقا و برخی از کشورهای خاورمیانه و آسیای میانه که در مناطق نسبتا خشک و بیابانی دنیا قرار دارند، بیشترین آسیب را از این تغییرات متحمل می‌شوند.
همچنین افزایش دمای کره زمین، موجب بالا آمدن سطح اقیانوس‌ها و انبساط آب و افزایش حجم آن‌ها می‌شود. در‌نتیجه کشورهای کوچکی که در حوزه اقیانوس آرام قرار دارند، کم‌کم به زیر آب می‌روند. البته در برخی از کشورها مثل ایران این افزایش دما حدود 2 درجه بوده است، اما به طور کلی باید گفت در 50 سال گذشته دمای کره زمین روند افزایشی داشته و ما با هوای گرم‌تری مواجه شده‌ایم.
میانگین دمای کشور از ابتدای فروردین تاکنون 21.6 درجه بوده است که نشان‌دهنده افزایش 2 درجه‌ای نسبت به میانگین سی سال گذشته است. از ابتدای سال جاری زراعی میانگین دمای متوسط در کشور 15 درجه بوده است؛ درحالی‌که این عدد در بلندمدت 14 درجه بوده است که نشان از افزایش یک درجه‌ای دما دارد.
البته این به معنای گرمای زودرس نیست؛ بلکه نشان‌دهنده تغییر شرایط اقلیمی است که امسال با آن مواجه هستیم و باعث شده تا میانگین دمای بالاتر از نرم را شاهد باشیم.
این نوسان دمایی در سال‌های مختلف، متفاوت است؛ گاهی می‌بینیم یک درجه بیشتر و گاهی یکی دو درجه سردتر است که به صورت سالانه یا فصلی تغییر می‌کند؛ منتهی آنچه در سال‌های اخیر شاهد هستیم، این است که میانگین دمای کشور از میانگین بلندمدت گرم‌تر است؛ یعنی در چند سال گذشته با کمتر سالی مواجه هستیم که میانگین دمای سالانه آن از میانگین بلندمدت سردتر باشد.
آیا این افزایش دما صرفا به دلیل گرمایش جهانی است یا دلایل دیگری هم دارد؟
اگر بخواهیم به صورت منطقه‌ای این مسئله را مورد بحث قرار دهیم، باید بگوییم که خاورمیانه در منطقه جنب حاره‌ای قرار دارد. این منطقه هم از سیستم‌هایی که از عرض‌های شمالی می‌گذرند (سیستم هایی که در عرض‌های میانی تا قطب شمال قرار گرفته‌اند) و هم از سیستم‌هایی که در منطقه حاره‌ای قرار گرفته‌اند، تأثیر می‌پذیرند.
تغییراتی در اتمسفر منطقه حاره‌ای و همچنین قطبی رخ می‌دهد که بر عبور سامانه‌ها و شدت گذر و فراوانی و میزان رطوبتی که آن‌ها می‌توانند با خودشان همراه کنند تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین بخشی از تغییرات دما مرتبط با فعالیت‌های امواجی است که در منطقه حاره‌ای یا قطبی قرار دارند.
طبیعی است امواجی که از منطقه شمالی و قطبی می‌گذرند نفوذ بیشتری به سمت جنوب داشته باشند و هوای خنکی را با خود همراه کنند؛ درحالی‌که اگر فرونشینی ناشی از فعالیت‌های منطقه حاره‌ای زیاد باشد، هوا در کشور ما از منطقه حاره‌ای صعود و در عرض‌های 30 تا 20 درجه نزول می‌کند؛ مسئله ای که باعث گرمایش می‌شود. پس بسته به اینکه در این دو منطقه کدام یکی از فعالیت‌ها در فصل یا سال بیشتر از نرمال شود، تغییراتی به وجود می‌آید.
بخشی از این گرما هم همان‌طور که اشاره کردم مربوط به گرمایش جهانی است؛ به طوری‌که سال 2022 یکی از سال‌های گرم کره زمین بود؛ سالی استثنایی از این جهت که بی‌سابقه‌ترین خشکسالی‌ها را در برخی از مناطق مثل اروپا و همچنین در منطقه خاورمیانه و ایران و تقریبا نیمه‌غربی چین و آسیای میانه و بخش‌های جنوبی اروپا شاهد بودیم. علاوه بر این، در این سال آتش‌سوزی‌های گسترده‌ای در جنگل‌های اطراف قطب شمال و غرب آفریقا رخ داد.
اشاره کردید که سال گذشته، بی سابقه ترین سال از نظر گرما و خشکسالی بود. شرایط امسال چطور خواهد بود؟ آیا امسال نیز ممکن است گرمای هوا رکورد بزند؟
در دهه گذشته تقریبا همه سال‌ها جزو سال‌های گرم کره زمین بوده‌اند؛ اما گرم‌ترین سال، 2016 بوده است که سال «سوپر النینو» عنوان گرفت.
النینو، پدیده‌ای است که در اقیانوس آرام و بخشی از اقیانوس هند رخ می‌دهد؛ در واقع زمانی که آب اقیانوس گرم‌تر از حالت نرمال و استاندارد شود، گرمایش اضافی بخش 200 متری سطح بالایی لایه آب باعث تغییرات گردشی و ایجاد جریان‌هایی در منطقه حاره‌ای می‌شود که بر مناطق جنب حاره‌ای مثل ایران اثر می‌گذارد.
دو سه سال گذشته در فاز سرد آب اقیانوس قرار داشتیم که به آن «لانینا» می‌گویند. امسال، اما تغییر فاز از «لانینا» به «آل نینو» یا فاز گرم رخ داده است و به همین خاطر هم انتظار می‌رود نسبت به سال گذشته دمای هوا گرم‌تر باشد و حتی در برخی از نقاط دنیا رکورد دما شکسته شود؛ همان‌طور که در سال 2016 نیز که پدیده «سوپر النینو» حاکم بود، رکورد گرم‌ترین سال زمین ثبت شد.
اگر یک دهه اخیر را دهه عصر قبل از صنعتی‌شدن زمین مقایسه کنیم، خواهیم دید که سال 2016 گرم‌ترین سال بوده است؛ هر چند، ده سال اخیر نیز جزو سال‌های گرم زمین محسوب می‌شوند.
در ایران نیز انتظار می‌رود، تابستان امسال نسبت به تابستان گذشته گرم‌تر شود؛ اما در مجموع نمی‌توان پیش‌بینی کرد که گرمای امسال، حتما رکورد می‌زند؛ بلکه فقط می‌توان احتمال داد که امسال تابستان گرمی را در کشور پشت سر خواهیم گذاشت.
وقتی دوره‌هایی که دمای متوسط یک منطقه نسبت به دمای بلندمدت آن منطقه گرم‌تر از نرمال شود و این پدیده طی چهار پنج روز متوالی ادامه داشته باشد، به آن موج گرما می‌گوییم.
انتظار داریم با توجه به تغییر فاز «لانینا» به «النینو» در منطقه حاره‌ای و جنب حاره‌ای دمای تابستان گرم‌تر از نرمال شود و همچنین به واسطه گرمایش دمای بیشتر از نرمال، این موج گرما طولانی هم باشد.
با این شرایط، احتمال اینکه در برخی از مناطق دمای رکوردداری را پشت سر بگذرانیم نیز بالاست؛ البته قطعا این مسئله را نمی‌توان به صورت دقیق پیش‌بینی کرد و گفت که این پدیده چه زمانی و با چه شدتی رخ خواهد داد.
پارسال با بارش‌های سیل‌آسا در تابستان روبه رو شدیم. آیا امسال نیز شاهد بارش این باران‌‌ها خواهیم بود؟
زمانی که تغییر فاز «لانینا» به «النینو» رخ می‌دهد، اثر آن بر جریان بارش‌ها در منطقه شبه‌قاره هند نسبت به سال‌هایی که «لانینو» حاکم است، ضعیف‌تر است. درحالی‌که سال گذشته که در فاز «لانینا» قرار داشتیم، سالی پر از بارش در شبه‌قاره هند را شاهد بودیم؛ به طوری که بارش‌های سهمگین تقریبا 85 درصد پاکستان را با سیل مواجه کرد و خسارت‌های بسیاری را به بار آورد.
امواجی هم که از جنوب شرق وارد ایران شدند و رطوبت بالایی بسیاری را با خود به همراه آوردند (به خصوص جریان‌های مرطوبی که از اقیانوس هند و دریای عمان وارد کشور شدند) سبب شدند تا شاهد بارش‌های عظیمی در جنوب شرقی و حتی مناطق مرکزی تهران باشیم.
امسال، اما رخداد چنین وضعیتی را با توجه به تغییرات شگرف این جریانات در منطقه اقیانوس هند و آرام نسبت به سال گذشته نخواهیم داشت و احتمال وقوع چنین وضعیتی ضعیف است.
البته قطعا تابستان جاری در دو منطقه معمولا شاهد بارش باران به ویژه در نیمه تیرماه و اوایل مرداد در مناطق جنوب شرق، نیمه جنوبی سیستان و جنوب شرق کرمان، شرق هرمزگان و جنوب فارس خواهیم بود. تتمه این جریانات، تحت امواجی که از عرض‌های میانی عبور می‌کنند، (بخش‌های شمالی، یعنی دامنه‌های جنوبی البرز و زاگرس)تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند.
سال گذشته تقریبا سالی استثنایی بود؛ به این دلیل که میزان رطوبتی که تحت تأثیر سامانه‌های جنوبی وارد کشور شدند، قابل ملاحظه بودند و باعث رخداد بارش‌های سنگینی شدند که اتفاقا خسارت‌های زیادی به ویژه در بخش کشاورزی را به همراه داشتند.
امسال اما انتظار می‌رود بارش‌های جنوب شرق کشور نیز ضعیف‌تر از سال گذشته باشد. در نیمه تابستان هم معمولا گذر امواجی را داریم که از عرض‌های شمالی عبور می‌کنند و باعث بارندگی می‌شوند.
یعنی در نیمه مرداد، بخش‌هایی از گیلان، مازندران، اردبیل، گلستان و تا حدودی هم خراسان شمالی تحت تأثیر قرار خواهند گرفت؛ البته این بارش‌ها به صورت رگباری هستند و به همین خاطر هم صرفا در یک منطقه محدود و در یک بازه زمانی کوتاه رخ می‌دهند.
آیا تأثیرات پدیده گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی بر مناطق مختلف متفاوت است؛ برای مثال استانی مثل اصفهان که دارای اقلیم خشک و بیابانی است، نسبت به سایر استان‌ها تاثیرات متفاوتی را می‌پذیرد؟
تأثیرات اقلیمی در همه جا یکسان نیست و این تغییرات بسته به آب‌و‌هوای میانگین آن اقلیم و سرزمین اثرات متفاوتی را از خود به جای می‌گذارند.
در مناطق جنب‌حاره‌ای مثل ایران یا به‌طورکلی خاورمیانه و شمال آفریقا و آسیای میانه که دارای اقلیم کم‌بارش و نسبتا خشکی هستند، گرمایش جهانی باعث کاهش رطوبت و بارش باران می‌شود؛ چون این مناطق در اقلیم بلندمدت خود از میزان بارش کافی برخوردار نیستند. در نتیجه تأثیر کاهش بارندگی در آن‌ها بیشتر به چشم می‌خورند.
افزایش جمعیت در یک منطقه باعث کاهش منابع طبیعی در آنجا و فرسایش آن اقلیم می‌شود؛ ضمن اینکه در بلندمدت و کوتاه مدت نیز آن منطقه با ناپایداری‌هایی روبه‌رو می‌شود. علاوه بر این، بارگذاری بیش از اندازه به طوری‌که از توان اکولوژیک و طبیعی آن منطقه خارج شود نیز بر این مسئله تأثیر دارد.
اقلیم یک مؤلفه تأثیرگذار است؛ اما بخشی از تغییرات نیز به دلیل دستکاری های انسان رخ می‌دهند. به هر حال، زمانی که جمعیتی در یک منطقه ساکن شوند، فعالیت‌هایی انجام می‌دهند که ممکن است با آن منطقه سازگار نباشند و به همین دلیل نیز این عوامل تأثیرات مختلفی را به وجود می‌آورند.
اصفهان دارای اقلیمی خشک و کم‌بارش است و سال‌هاست که با تنش آبی روبه رو شده که نشان می‌دهد فعالیت‌های اقتصادی و کشاورزی و صنعتی (صنایع فولادی که آب‌بر هستند) مناسب در این منطقه صورت نگرفته است. همه این‌ها را وقتی کنار هم بگذاریم، وضعیت ناپایداری انجام می‌شود که زندگی را دچار تنش می‌کند.
این بی‌آبی است که بر گرما تأثیر می‌گذارد یا گرماست که به بی‌آبی دامن می زند؟
هر دو بر یکدیگر تأثیرگذار هستند؛ زمانی که رطوبت در منطقه‌ای بالا باشد، تغییرات دمایی در آن اقلیم زیاد نیست؛ مثل شهر رشت یا چابهار؛ درحالی‌که در مناطق خشک، تغییرات دمایی بالاست. گرمایش جهانی هم باعث می‌شود تا منابع آبی زودتر تبخیر شوند؛ ضمن اینکه عمده منابع آبی در پشت سدها نگهداری می‌شوند و در فضای باز قرار دارند.
به طور کلی، ایران سرزمین خشک و گرمی است که شدت تبخیر در آن بالاست. میانگین بارش در کشور، 200 میلی‌متر و میانگین تبخیر در آن بالای 2 هزار میلی‌متر است؛ بنابراین هر یک درجه افزایش دما حدود 6 درصد توان تبخیر را افزیش می‌دهد. دمای بالاتر نیز باعث می‌شود که آب زودتر تبخیر شود و کشور با فقر آبی منابع مواجه شویم.
این روند گرما تا چه زمانی ادامه دارد؟ آیا ممکن است دما به نقطه‌ای برسد که دیگر افزایش آن محال باشد یا اینکه امری است مستمر و ادامه دار؟
سناریوهای متفاوتی در این باره وجود دارد. مهم‌ترین دلیل گرمایش زمین، افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای یا همان متان و CO2 است.
اگر این میزان و غلظت را بررسی کنیم خواهیم دید که این عدد به pmm 24 رسیده است؛ درحالی‌که این مقدار در عصر قبل صنعتی‌شدن، pmm 270 بوده است که نشان می‌دهد این میزان تقریبا دارد دو برابر می‌شود.
متأسفانه هنوز روند افزایشی دارد و نه تنها متوقف نشده، بلکه از سال گذشته تا امسال سه واحد به این عدد اضافه هم شده است. همه این‌ها حاکی از این است که ظرفیت گرمایشی زمین درحال افزایش است؛ بنابراین در دهه‌های آینده همچنان باید انتظار داشته باشیم که دمای کره زمین افزایش یابد.
در رابطه با اینکه این دما چه میزان افزایش یابد، سناریوهای زیادی وجود دارد. بعضی می‌گویند ممکن است این دما به 1.5 برسد که در این صورت شاهد تغییراتی خواهیم بود.
