به گزارش اصفهان زیبا؛ عبارت «بافت تاریخی شرق میدان» طی سال‌های اخیر بیشتر در صحبت‌های مدیران شهری شنیده شده و پروژه‌های جنجالی ازجمله احداث گذر آقانورالله نجفی هم در همین محدوده زیستی در حال اجراست.
از محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، درباره این بافت و سیاست‌ها و رویکردهای این سازمان جویا شدیم و او از یک نکته بسیار مهم خبر داد: «خطر خالی‌شدن از سکونت، بافت شرق میدان نقش‌جهان را تهدید می‌کند. یک راهکار این بود که گذر آقانورالله نجفی از خیابان عبوری به گذر محلی با محوریت عابرپیاده و نقطه مکث شهری تبدیل شود که این پروژه در حال اجراست.»
قلب صفوی شهر اصفهان بافت تاریخی زیبا و منحصربه‌فردی بوده که در یک سو، میدان نقش‌جهان و پیرامونش را شامل می‌شده و از سوی دیگر، به کاخ‌ها و بناهای مختلف دولت‌خانه و البته خیابان چهارباغ عباسی می‌رسیده است.
حالا از آن بافت یکپارچه، بخش‌های اندکی باقی مانده است که همین مسئله، ارزش بسیار بالای این «گنجینه بازمانده» را نشان می‌دهد.
به عبارتی، یک میدان بسیار مهم را که نامش در فهرست میراث جهانی بشر ثبت شده، در مرکز یک بافت تاریخی ارزشمند داریم که بخش‌های بسیاری از این بافت، طی دهه‌ها و سده‌های گذشته با تخریب‌های وسیع و تغییر کاربری‌های گسترده روبه‌رو بوده است؛ آن‌قدر که گویی نخ تسبیحی از یاقوت و زمرد پاره شده است و حالا مجبوریم در قلب شهر با ذره‌بین به‌دنبال تک‌جواهرهای درامان‌مانده، پیدا و پنهان بگردیم و برای حفاظت و احیایشان تلاش کنیم.
اما پرسش این است که این بافت چه زیستی را تجربه کرده و حالا نیازمند چه تصمیم‌ها، رویکردها و رفتارهایی است؟
بافت «شرق میدان» چه مختصات تاریخی و جغرافیایی دارد؟
گفت‌وگو درباره بافت تاریخی شرق میدان را با توصیف جغرافیایی و تاریخی آغاز کردیم.
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در این باره گفت: «یکی از بافت‌های ارزشمند تاریخی شهر اصفهان، بافت شرق میدان نقش‌جهان است. این بافت از شمال به خیابان حافظ، از غرب به میدان نقش‌جهان، از جنوب به خیابان فرشادی و از شرق به خیابان نشاط منتهی می‌شود.»
محمدعلی ایزدخواستی افزود: «این بافت در دوران صفوی بیشتر به باغ‌های حکومتی و باغ‌های امرای سلطنتی اختصاص داشته و تعدادی کاروان‌سرا و حمام و مسجد را درون خود جای‌داده بوده است؛ تا اینکه در دوران قاجار بیشتر به‌سمت سکونتگاه رفته و روند سکونتگاهی‌اش در دوران پهلوی اول و دوم هم ادامه یافته است.»
به روایت او، در دوران معاصر، این بافت به‌صورت بافتی با ظرفیت حداکثر مسکونی تثبیت و دارای دانه‌بندی شده است. در این دانه‌بندی، کوچه‌ها و خانه‌ها و گذرهایی هم هستند؛ به‌گونه‌ای که این بافت، نمونه‌ای از اصفهان معاصر در سده گذشته را ترسیم می‌کند.
ایزدخواستی تأکید کرد: «اگر بخواهیم نمونه‌ای از اصفهان صد سال گذشته را ببینیم، این بافت با نوع گذربندی، معدود ساباط‌هایی که برایش باقی‌مانده، خانه‌های تاریخی پراکنده و فضاهای ارزشمندی مثل کاروان‌سراها و حمام‌های اندک بازمانده، گزینه‌ای موجود است و گونه‌ای خاص از شهرسازی اصفهان در سده اخیر را نشان می‌دهد.»
به روایت محمدعلی ایزدخواستی، این بافت به‌شدت قابل‌تأمل و از جنبه‌های مختلف ارزشمند است؛ همچنین از جنبه‌های گوناگون می‌توان به مطالعه این بافت تاریخی پرداخت و البته بسیار هم نیازمند حفاظت است.
خطر خالی‌شدن از سکونت بافت‌های تاریخی اصفهان را تهدید می‌کند
پرسش دوم این بود که چه خطرهایی برای بافت تاریخی شرق میدان نقش‌جهان وجود دارد؟
ایزدخواستی در پاسخ به این پرسش، با تأکید بر این نکته که «این بافت، مسکونی‌ترین بافت بلافصل میدان نقش‌جهان است و انسان زندگی مستمری در آن داشته» تصریح کرد: «این بافت باعث می‌شود میدان نقش‌جهان در حفاظی انسانی قرار بگیرد. انسان در این بافت و در تعادل با محیط پیرامونش به زندگی ارزشمندی دست پیدا می‌کند، برای خرید مایحتاجش به خیابان‌ها و بازارهای غنی اطراف مراجعه می‌کند و فضای تفرجی ارزشمندی مثل نقش‌جهان را در کنار خود دارد.»
او افزود: «حافظ و نشاط دو خیابانی هستند که از نظر فروشگاه‌ها و مغازه‌ها، برای زندگی روزمره بسیار غنی هستند و مایحتاج زندگی ساکنان بافت را در نزدیک‌ترین فاصله کالبدی تأمین می‌کنند. از طرفی، دو بازار حسن‌آباد و نقش‌جهان و چهارسو مقصود که جزء بلافصل این بافت هستند هم در تعادل زندگی بافت نقش بسزایی دارند و یک حیات انسانی را در بافت متراکم پیوسته، می‌سازند؛ بنابراین در یک عرصه تاریخی، انسان زندگی راحت و آسوده‌ای را به لحاظ تأمین مایحتاج و زندگی با شور و هیجان، تجربه می‌کند.»
ایزدخواستی هشدار داد: «اهمیت حفاظت از این میراث موقعی بیشتر درک می‌شود که بدانیم بسیاری از بافت‌های تاریخی به‌خاطر عدم توجه، ارزش سکونتگاهی خودشان را ازدست داده‌اند و خالی از سکنه شده‌اند و این بافت هنوز بسیار خوب باقی مانده است.»
باید مواظب بافت تاریخی شرق میدان باشیم
ایزدخواستی همچنین درباره خصوصیات ویژه بافت شرق میدان افزود: «در بافت تاریخی شرق میدان امام(ره)، کوچه‌ها و گذرهای باقدمتی را داریم و خاندان‌های اصیلی در آن‌ها سکونت دارند. یکی از این کوچه‌ها، کوچه پشت گنبد است که در جبهه شرقی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله قرار دارد.»
دومین ویژگی که مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان برای بافت شرق میدان نام برد، دسترسی آسان و ویژه به مطلوب‌ترین میدانگاه شهری تاریخی ایران بود.
او همچنین اضافه کرد: «این در شرایطی است که خیابان‌های حافظ و نشاط که در دو سوی این بافت قرار گرفته‌اند، هنوز از سیما و منظر مطلوبی که نشانه‌های تاریخی بسیاری را درون خود دارند، بهره‌مندند و به حفاظت جدی‌تری هم نیاز دارند. به عبارتی، عرصه سکونتگاهی بافت شرق میدان نقش‌جهان، به یک عرصه سکونتگاهی ارزشمند به لحاظ دسترسی به فضاهای مطلوب شهری از نوعی تاریخی، تبدیل شده است.»
محمدعلی ایزدخواستی تأکید کرد: «اگر بخواهیم بگوییم در کدام قسمت شهر، زندگی جاری، زندگی معیار اصفهانی‌های یکصد سال گذشته است و هنوز نشانه‌های حیات گذشته در آن زنده است، می‌توانیم این بافت تاریخی را مثال بزنیم؛ مخصوصا وجود کانون‌های اجتماعی محلی مثل هیئت‌های مذهبی، زورخانه‌ها و اصناف هنرهای سنتی و صنایع‌دستی در این بافت و زندگی استادکارهایی که در میدان نقش‌جهان فعالیت می‌کنند، ترکیب جمعیتی بافت را به یک ترکیب ارزشمند تبدیل کرده و مزایای اجتماعی بافت را بالا برده است.»
او افزود: «اما این بافت در معرض تهدید است و اتفاقی که در نیم‌قرن گذشته برای بسیاری از بافت‌های تاریخی شهر مثل بافت تاریخی شمال مسجد جامع اصفهان افتاده، اینجا هم در حال شکل‌گیری است.»
هجوم تجاری‌سازی بلای جان بافت تاریخی شرق میدان شده است
به روایت ایزدخواستی، یکی از مهم‌ترین عوامل خطری که این بافت را تهدید می‌کند، عبارت است از: «هجوم جریان تجاری‌سازی» که قصد دارد بافت مسکونی پیرامون میدان نقش‌جهان را به کارگاه‌ها و انبارهای تجاری میدان تبدیل کند.»
او افزود: «این مسئله در نیم‌قرن اخیر در بافت مسکونی شمال میدان امام(ره) هم رخ داد و امروزه بسیاری از سکونتگاه‌های این بافت، ازجمله خانه‌های موجود در گذر مشیریخچال، خالی از سکونت و به انبار فروشگاه‌های لوازم‌خانگی تبدیل شده‌اند؛ این اتفاق به این معناست که حیات انسانی بافت شمال میدان نقش‌جهان به‌شدت با مشکل مواجه شده و همین جریان دارد در بافت شرقی هم تکرار می‌شود. برخی از کارگاه‌های صنایع‌دستی به درون خانه‌ها رفته‌اند و خانه‌ها خالی از سکنه شده‌اند و خانه‌های دیگری هم به انبارهای تجاری تبدیل شده‌اند.»
به گفته ایزدخواستی، این مسئله اتفاق خطرناکی است که باید برایش فکری شود؛ چراکه به دلیل محدودیت‌های ساخت‌وساز ناشی از ضوابط بافت تاریخی، جذابیت سکونت در این بافت هر روز برای ساکنان کمتر می‌شود و آن‌ها به خروج از بافت تاریخی ترغیب می‌شوند.
او اضافه کرد: «این مسئله با تبدیل‌شدن خیابان حافظ به بورس برخی از کالاها مثل چینی‌جات، تشدید شده است. اینکه یک خیابان اصلی بافت تاریخی به بورس یک کالای مصرفی تبدیل شده، خطری را متوجه بافت تاریخی پیرامونش کرده و آن خالی‌شدن سکونتگاه‌های انسانی است.»
هجوم خودروهای گردشگران زیست در بافت مسکونی را مختل کرده است
ایزدخواستی ادامه داد: «همچنین با هجوم خودروهای گردشگران مواجه‌ایم که به‌وسیله نرم‌افزارهای موقعیت‌یاب گذرهای محلی این بافت را به‌عنوان نقاط حرکت به‌سمت میدان نقش‌جهان پیدا می‌کنند و حضور خودروهایشان، حیات بافت را با مخاطره روبه‌رو کرده است.»
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان تصریح کرد: «شاهد این موضوع هستیم که انبوه خودروهای گردشگران به‌دنبال راهی برای رسیدن به نقش‌جهان هستند و به گذرهای بافت مسکونی شرق میدان میرسند؛ همین موضوع باعث می‌شود در روزهای زیادی از سال این گذرها قفل شود و زندگی را برای ساکنان با مشکل مواجه کند. این در شرایطی است که نظام حمل‌ونقل و نیروی پلیس تاکنون اقدام جدی برای محدودکردن حضور خودروها در این منطقه نداشته است.»
باید الگوهای سکونت مطلوب در بافت تاریخی به مردم ارائه شود
«مردم در بافت‌های تاریخی سرگردان هستند»؛ این روایت مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان از وضعیت موجود است؛ با این توضیح که الگوی ساخت‌وساز مطلوب در این بافت وجود ندارد. به عبارتی، می‌بایست شاهد ساخت‌وسازهای ویلایی می‌بودیم که امکان ارتفاع در آن‌ها وجود ندارد؛ اما مزیت‌های دیگری دارد که متناسب با بافت تاریخی است.
محمدعلی ایزدخواستی تأکید کرد: «اگر مردم با الگوهای سکونت در این بافت با حفظ جنبه‌های تاریخی و رعایت محدودیت‌های بافت تاریخی آشنا باشند، می‌توانند سکونتشان را به یک سکونت مطلوب تبدیل کنند؛ اما فعلا با عدم ارائه الگوی درست ساخت‌وساز در منطقه مواجه‌ایم که باعث کم‌رنگ‌شدن حضور انسان شده است؛ درحالی‌که مردم باید بدانند که در این بافت با همین عرض گذرها و شرایط کالبدی می‌توان زندگی مطلوبی را تجربه کرد؛ بنابراین ارائه مشورت به مردم مسئله حائزاهمیتی است که باید در نظام شهرسازی‌مان به آن توجه جدی داشته باشیم.»
گذر آقانورالله نجفی با رویکرد جدید، از خیابان عبوری به گذر محلی تبدیل شد
ایزدخواستی درباره پروژه‌هایی که تحت مدیریت او توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان در بافت تاریخی شرق میدان انجام می‌شود، توضیح داد: «ما رویکرد حفاظت از این بافت را سرلوحه فعالیت‌هایمان قرار دادیم و معتقدیم که برای این بافت، می‌بایست نظام شهرسازی متناسب داشته باشیم؛ همچنین لازم است محدودیت‌های قانونی برای تجاوز کاربری تجاری و کارگاهی و تبدیل‌کردن منازل مسکونی به انبارها داشته باشیم تا سکونت انسان در اینجا به خطر نیفتد.»
او افزود: «با ارائه بهترین مشورت‌ها به ساکنان بافت می‌بایست شرایط زندگی را برایشان مطلوب‌تر کرده و حیاتشان را به حیاتی متناسب با یک سکونتگاه مطلوب محلی در کنار یک سایت جهانی تبدیل کنیم.»
ایزدخواستی تصریح کرد: «یکی از اقداماتی که سازمان نوسازی و بهسازی در این مسیر انجام داد، تغییر رویکرد به گذر آقانورالله نجفی از یک خیابان عبوری به یک گذر محلی با محوریت عابرپیاده و یک نقطه مکث شهری بود. این گذر به‌عنوان نقاط حضور و توقف انسان با کیفیت مطلوب شهری نقش‌آفرینی می‌کند تا بتواند به بافت سکونتگاهی بلافصل خودش خدماتی ارائه کند.»
به روایت او، رویکرد این است: انسانی که در این بافت زندگی می‌کند، بتواند از یک فضای شهری مطلوب بهره‌مند شود. این در شرایطی است که در بسیاری از اوقات سال میدان نقش‌جهان آن‌قدر مملو از جمعیت است که امکان ارائه خدمات به ساکنان پیرامونی خودش را ندارد و این گذر می‌تواند به‌عنوان یک فضای گشوده شهری مطلوب برای ساکنان این بافت باشد.
مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان همچنین اضافه کرد: «در اقدامی دیگر مشغول ارتقای سطح سیما و منظر شهری در این گذرهای درون بافت هستیم که سیمای بافت را به سیمای مطلوب‌تری تبدیل کند و بتواند شکل بهتری را به بافت ببخشد؛ به‌طوری‌که برای ساکنان مطلوب و دلنشین باشد.»
به روایت محمدعلی ایزدخواستی، تکمیل بازار حسن‌آباد و ارتقای کیفی گذرهای این محدوده، اقدامات دیگری است که در یک سال گذشته برای نیل به مطلوبیت زندگی در این بافت انجام شده است.
