به گزارش اصفهان زیبا؛ طبق برآوردها حدود 20 تا 30درصد حریم میراث‌فرهنگی ایران باقی‌مانده و حدود 70درصد از این حریم در 100 سال اخیر تخریب شده است؛ از خیابان‌کشی‌های رضاخانی گرفته تا تخریب‌های قبل از انقلاب و تخریب‌های بعد از جنگ تحمیلی که به نام ازبین‌بردن بافت فرسوده و ناکارآمد و مسئله‌دار شهری صورت گرفت. این تخریب‌ها موجب شد بافت تاریخی به‌تدریج کوچک و مداخله‌ها در آن زیادتر شود؛ باوجوداین، هنوز برخی درصدد کاهش این مقدار از بافت تاریخی هستند و مساحت آن را زیاد می‌دانند.
گردوخاک‌های یک طرح عجیب
ماجرا از جایی آغاز شد که طرح بازنگری در حریم بافت‌ها و آثار تاریخی در دستورکار وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری قرار گرفت. این طرح که به گفته کارشناسان از دولت قبل شروع شد، هم‌اکنون نیز ادامه پیدا کرده است؛ به‌گونه‌ای که صالحی‌امیری، وزیر فعلی میراث‌فرهنگی و گردشگری، در جلسه رأی اعتماد در مجلس گفت: دومین راهبرد ما جبران محدودیت حریم‌های تاریخی است و قول می‌دهیم که حتما یک بازنگری در حریم‌های تاریخی کشور داشته باشیم.
بعد از رأی اعتماد مجلس به صالحی‌امیری و نشستن او بر کرسی وزارت میراث‌فرهنگی، جمعی از باستان‌شناسان کشور در بیانیه‌ای، نگرانی خود از طرح بازنگری در حریم آثار تاریخی را ابراز و بیان کردند: برنامه نه‌چندان منسجم و بخشی از سخنان جناب آقای صالحی‌امیری درباره «بازنگری حریم‌ها» در صحن مجلس که به نحوی نامناسب انعکاس یافت، سبب نگرانی عمیق جامعه تخصصی شد. اتفاقا یکی از مشکلات امروز کشور ما وضعیت محوطه‌ها، بناها و بافت‌های تاریخی است که اکثرا نه ضوابط عرصه و حریم دارند و نه از آن‌ها حفاظتی می‌شود.
حریم‌های بی‌معنی
از طرف دیگر و هم‌راستا با این اتفاق‌ها، کرم‌زاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی و گردشگری استان اصفهان، در نشست خبری خود در ارتباط با این طرح بیان کرد: حریم پل‌های تاریخی ما، حریم بی‌معنایی است؛ آن‌چنان‌که تا پنج خیابان آن‌طرف‌تر پل‌ها، حریم تعریف‌شده؛ مردم را گرفتار و از میراث‌فرهنگی زده کرده‌ایم.
او پس‌ازاینکه با انتقاد رسانه‌ها مواجه شد، در گفت‌وگویی با ایرنا با اشاره به افزایش چشمگیر جمعیت در اصفهان و لزوم توجه به سیمای شهر از طریق بهینه‌سازی بافت تاریخی و حریم زاینده‌رود اظهار کرد: هم‌اینک در بسیاری از محورهای بافت تاریخی اصفهان، به‌ویژه در محدوده زاینده‌رود و پنج پُل تاریخی شاهد ناهمگونی بسیار در ساخت‌وسازهای دهه‌های اخیر هستیم.
آنچه مشخص است، تغییر در حریم آثار تاریخی و همچنین حریم زاینده‌رود، یکی از برنامه‌هایی است که میراث‌فرهنگی در اجرای آن‌ها پیش‌قدم شده است؛ اما این کار الزام‌ها و خطوط قرمزی نیز دارد که این را در گفت‌وگو با کارشناسان بررسی می‌کنیم.
اصلاح، یعنی به‌روزرسانی
وحید مهدویان، معاون سابق شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان، در این خصوص به «اصفهان‌زیبا» گفت: به‌طورکلی در اصفهان، هم آثار تاریخی داریم و هم حریم‌های تاریخی و آثار تاریخی تا چند پلاک از اطراف خود را به‌صورت حریم تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. اصل اینکه باید حریم‌ها اصلاح شود، در دستورکار قرار دارد. در اصفهان ما آثار تاریخی داشتیم که در سنوات گذشته به هر دلیلی از بین رفته‌اند.
او افزود: طبق برآوردی که شهرداری با هماهنگی میراث‌فرهنگی در سال‌های 1401 و 1402 از کل آثار تاریخی در اصفهان انجام داد و تمامی بناهای ستاره‌دار میراث‌فرهنگی را مشخص کرد، دیده شد بسیاری از این بناهای ستاره‌دار طی سنوات گذشته از سال 72 به این‌طرف، دیگر وجود خارجی ندارند؛ یعنی روی آن‌ها پروانه ساخت صادر و نوسازی شده است؛ ولی هنوز در نقشه‌ها ستاره‌دارند؛ بعضی از ستاره‌دارها نیز یک بنای نوسازند که فقط سردر تاریخی دارند.
او ادامه داد: از آن‌طرف در برداشت خود بعضی از نقاط را پیدا کردیم که در نقشه‌های بالادستی به‌عنوان تاریخی مشخص‌نشده بودند؛ ولی وقتی از آن‌ها بازدید و تصویربرداری کردیم، مشخص شد ارزش تاریخی و میراثی دارند؛ بنابراین پیشنهاد میراثی‌شدن آن‌ها را برای میراث‌فرهنگی ارسال کردیم. یک نمونه از این بناها، مسجد کازرونی‌هاست که چند وقت پیش هم درباره آن، تنشی به‌وجود آمد. این بنایی است که شهرداری اصفهان به‌عنوان بنای میراثی آن را پیشنهاد داده است.
مهدویان متذکر شد: برداشت من از صحبت‌های وزیر و مدیرکل میراث‌فرهنگی درباره اصلاح حریم‌ها این نیست که این حریم‌ها باید برداشته شود؛ بلکه به این معناست که این‌ها بازبینی شوند و بناهای تاریخی که در حال حاضر وجود ندارند و گذشتگان به هر دلیلی روی آن‌ها پروانه صادر کرده‌اند یا اشتباها ستاره‌دار شده‌اند، اصلاح شوند. وقتی بنایی، تاریخی نیست، چه دلیلی وجود دارد که اطرافش حریم تاریخی داشته باشد.
معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان افزود: از طرف دیگر، اصلاح به معنی کاهش‌دادن بناهای تاریخی یا حریم آن‌ها نیست؛ بلکه بناهایی را نیز شامل می‌شود که قبلا در اسناد به‌عنوان حریم شناسایی نشده بودند و الان باید برای آن‌ها حریم گذاشته شود؛ بنابراین باتوجه به کاری که خودم در زمان حضور در معاونت شهرسازی انجام دادم، فکر می‌کنم منظور از اصلاح، به‌روزرسانی است؛ نه اینکه حریم‌های اطراف رودخانه یا بناهای تاریخی برداشته شود.
می‌توان در بعضی از نقاط اغماض کرد
او با اشاره به وجود خط‌قرمزهای متعدد در بافت تاریخی اصفهان اظهار کرد: در بخش‌هایی از هزارو900 هکتار بافت تاریخی، نقاطی وجود دارد که ارزشمندتر محسوب می‌شوند. قطعا این نقاط خط قرمزی هستند که باید رعایت شود و عدول از آن‌ها زیرسؤال‌بردن هویت شهر و اصل تاریخی ماست؛ ولی در بعضی از نقاط دیگر مثل بعضی از کوچه‌پس‌کوچه‌های منطقه یک، در کنار بعضی از مادی‌ها می‌بینیم ساختمان‌های پنج‌شش طبقه شکل‌گرفته و در این میان یک پلاک هم وجود دارد که دوطبقه است و به دلیل قرارگرفتن در محور تاریخی‌فرهنگی شهر اصفهان، بیشتر از این ارتفاع به آن پلاک پروانه نمی‌دهند.
مهدویان تصریح کرد: به نظر من در این نقاط که حساسیت‌های خطوط قرمز تاریخی وجود ندارد و مثلا از دهه 70 به این‌طرف ساختمان‌های چهارطبقه شکل‌گرفته و فقط هم چهار یا پنج پلاک باقی‌مانده که کد ارتفاعی نگرفته‌اند، حریم باید اصلاح شود.
معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان در جمع‌بندی این قسمت از صحبت‌های خود بیان کرد: بنابراین در مناطقی که حساسیت کمتری دارند، می‌توان با دید اغماض و واقع‌گرایانه‌تری اصلاحاتی انجام داد تا مردم از گرفتاری دربیایند؛ ولی قطعا باید این اتفاق را اصلاح نامید؛ به این معنی که اگر جایی تاریخی است و شناسایی نشده، باید در نقشه به‌عنوان نقطه تاریخی شناخته شود و اگر در جایی نیز بنای تاریخی نداریم، دلیلی وجود ندارد که برای اطرف آن حریم قائل شویم.
دقت نکردند؛ دغدغه هم نداشتند
او در پاسخ به این پرسش که چرا در نقاطی که سابقا جزو محدوده تاریخی بوده، مجوز ارتفاع خارج از حریم داده‌شده تا ساختمان‌های چهار تا شش‌طبقه بسازند، بیان کرد: باید گفت که دقت نکردند و پروانه دادند. تقریبا یک دهه است که در خصوص بافت تاریخی حساسیت ایجادشده و به آن اهمیت داده می‌شود و خود شهرداری برای حفظ آن بودجه اختصاص می‌دهد. دستیار شهردار در امور شهرسازی شهرداری اصفهان اذعان کرد: وقتی ما پیشنهاد تاریخی و میراثی‌شدن برخی از نقاط را به کمیسیون ماده 5 ارائه کردیم، آن‌ها تعجب کرده بودند و گفتند همیشه شهرداری تلاش می‌کند نقطه‌ای را از وضعیت تاریخی و میراثی خارج کند؛ ولی شما الان آمده‌اید و چند نقطه را به‌عنوان نقطه تاریخی پیشنهاد داده‌اید؛ چون این دغدغه کمتر از یک دهه است که در شهرداری ایجاد و موجب‌‌‌شده در ساختار و سامانه‌های شهرداری نیز خود را نشان دهد.
مهدویان اضافه کرد: ولی در سال‌های قبل این حساسیت نبود و در زمان صدور پروانه، تاریخی‌بودن یک بافت یا یک منطقه را در نظر نمی‌گرفتند؛ مثلا در محدوده چهارباغ بالا بناهای بسیاری وجود دارد که ارتفاع بالای 18 متر دارند و مجوز شش‌طبقه هم به آن‌ها داده شده است. این همان چهارباغی است که می‌گویم خط قرمز ماست.
معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان یکی از دلایل این کار را درآمدزایی برشمرد و ادامه داد: هم درآمدزایی جزو دغدغه‌ها بوده و هم مراجعه‌ها و درخواست‌های مردمی وجود داشته است. نکته این است که وقتی ما حساسیت و دغدغه ایجاد کنیم، فرهنگ این دغدغه، هم در مردم و هم در شهرداری به‌وجود می‌آید.
بافت تاریخی خط قرمز است
او متذکر شد: به‌جرئت می‌گویم که از سال 1400 به این‌طرف که ما بافت تاریخی را خط قرمز خود اعلام کردیم، حتی یک پروانه خلاف در بافت تاریخی صادر نشده است؛ چون اصلا سیستم هوشمند اجازه صدور پروانه با ارتفاع بیشتر را نمی‌دهد؛ حتی اگر نیروی شهرداری در منطقه هم می‌خواست این پروانه را بدهد، سیستم اجازه نمی‌داد؛ چون وقتی این دغدغه ایجاد شد، ابزار آن‌هم به‌وجود آمد و خود این ابزار بازدارنده شد.
هرچقدر هم که جلوتر می‌رویم، این دغدغه و حساسیت بیشتر می‌شود و فرهنگ‌سازمانی بیشتر به‌وجود می‌آید.مهدویان خاطرنشان کرد: مثلا سال گذشته درباره خانه‌هایی که در حریم بناهای تاریخی قرار دارند و خودشان هم تاریخی نیستند، دیدیم که این خانه‌ها مجبور هستند محدودیت‌هایی را رعایت کنند و همین امر، برای همسایگان تبدیل به یک ضد ارزش شده است؛ به همین دلیل با شورا رایزنی کردیم و قرار شد خانه‌هایی که در حریم قرار دارند و تاریخی هم نیستند، از تمام امتیازهای خانه‌های تاریخی ازجمله رایگان‌شدن هزینه پروانه و تمام تسهیلات مربوط به مرمت خانه‌های تاریخی یا تبدیل آن به هتل یا سفره‌خانه، بهره‌مند شوند.معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان تصریح کرد: این کار موجب شد در ازای چیزی که از مردم می‌گیریم، چیزی به آن‌ها بدهیم. این فرهنگ تا یک دهه قبل در شهرداری وجود نداشت؛ ولی الان خود شورا پیگیر و مصر است که این اتفاق بیفتد.
واقع‌گرا باشیم
او در پایان گفت: در جمع‌بندی مطالبم این را می‌گویم که در حریم بناهای تاریخی نیازمند اصلاح هستیم و این اصلاح باید از جنس نگاه‌های واقع‌گرایانه باشد. نقاطی را که خطوط قرمز ماست، باید از اصلاح کنار بگذاریم، نقاطی بوده که قبلا بنای تاریخی در آن قرار داشته که باید حریم‌های آن‌ها برداشته شود؛ برخی نقاط هم به‌عنوان تاریخی شناخته‌نشده اما ما آن‌ها را تاریخی شناسایی کردیم که حریم‌ها به آنجا اضافه شود.
بعضی میراث‌فرهنگی را مزاحم می‌دانند
جان کلام معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان این است که اصلاح حریم‌ها به معنای بازبینی است، نه به معنای کاهش محدوده بافت‌های تاریخی و حریم‌های آن‌ها؛ اما برخی نیز به این موضوع با خوش‌بینی نگاه نمی‌کنند. محمدمهدی کلانتری که پژوهشگر مرمت بناها و بافت‌های تاریخی در مقطع دکتری است، در سال‌های اخیر پویشی را راه‌‌اندازی کرده به نام «پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران» که اعتراض اصلی آن به کاهش حریم‌ها و محدوده بافت‌های تاریخی و کوچک شدن آن‌هاست.
او می‌گوید که اصل داستان این است: عده‌ای میراث‌فرهنگی را مزاحم ساخت‌وساز و بعضی از تغییرات و مداخله‌ها در زمین‌ها و مستغلات در بافت مرکزی شهرها می‌دانند؛ برای همین چیزی را مطرح کرده‌اند به اسم «سیاست انقباضی حریم‌های آثار تاریخی و محدوده تاریخی شهرها». این سیاست از ابتدای دولت قبل مطرح شد و وزیر وقت میراث فرهنگی نیز این سیاست را پیاده کرد. کلانتری در توضیح این مطلب گفت: آن‌ها فکر می‌کردند مساحت بافت تاریخی زیاد اعلام و زندگی مردم قفل شده است؛ به همین دلیل می‌گفتند این حجم زیاد از بافت تاریخی باید کم شود تا در مابقی آن بتوانند ساخت‌وساز و خیابان‌کشی کنند.
بافت تاریخی یا بنای تاریخی
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: محدوده تاریخی 168 شهر با عنوان «مصوبه تعیین محدوده 168 شهر تاریخی» در شورای عالی معماری و شهرسازی در سال 94 مصوب و ابلاغ شد. در این مصوبه بیان‌شده در محدوده تاریخی شهرها هرگونه تعریض معبر، ایجاد معبر جدید و پروژه بزرگ‌مقیاس ممنوع است و شهرداری‌ها و دیگر نهادها حق مداخله بزرگ در این محدوده‌ها را ندارند.
او با اشاره به اینکه مدیران بعدی این مصوبه را قبول نداشتند، ادامه داد: در دور بعد گفتند چه معنی دارد که یک محدوده بزرگ را به میراث‌فرهنگی بدهند؛ بلکه باید مشخص کرد کدام پلاک، جزو میراث‌فرهنگی است؛ یعنی معنای بافت تاریخی را زیر سؤال بردند؛ به این معنا که چیزی به اسم بافت تاریخی نداریم؛ بلکه چند تک‌بنا داریم که فقط باید آن‌ها را حفظ کرد و لزومی ندارد که نگاه بافتی به میراث فرهنگی داشته باشیم؛ درصورتی‌که بسیاری از شهرهای ما بافت تاریخی دارند.
حریم‌های انقباضی را در برنامه هفتم گنجاندند
کلانتری با ابراز تأسف گفت: متأسفانه حریم‌های انقباضی را در برنامه هفتم توسعه گنجاندند و بیان کردند که حریم‌های غیرضروری باید حذف و محدوده بافت تاریخی کوچک شود؛ درصورتی‌که برای مشخص‌کردن حریم‌ها، ساعت‌ها کار کارشناسی انجام و میزان محدودیت ارتفاع نیز مشخص‌شده است؛مثالش را نیز قبلا در اصفهان داشتیم. برج جهان‌نما وارد حریم آسمان میدان امام شد و کار به آنجا رسید که ممکن بود یونسکو این میدان تاریخی را از ثبت جهانی خارج کند.
نقض حریم چهارباغ با 22 متر ارتفاع
دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران به یک مثال اشاره و بیان کرد: هتل چهارباغ در حریم چهارباغ عباسی تا 22 متر ارتفاع گرفت و سال گذشته نیز با حضور وزیر میراث فرهنگی افتتاح شد. این 22 متر ارتفاع در حالی است که حریم مصوب چهارباغ 8.5 متر است؛ یعنی میراث فرهنگی استان اصفهان در اعطای مجوز به این هتل، تخلف کرده است؛ البته مجوز این بنا قبل از دوره آقای ضرغامی داده شده بود؛ ولی این کار ادامه پیدا کرد و نگفتند که اعطای این مجوز اشتباه است؛ حتی خود وزیر میراث فرهنگی در سفر خود به اصفهان، این هتل را افتتاح کرد.
او با اشاره به پیامدهای این سیاست تصریح کرد: اعمال حریم‌های انقباضی سیاست کلی است که فعلا در مرحله اقدام و اعطای مجوز است؛ اما در چند سال آینده، نتیجه آن نمایان می‌شود. البته اگر قرار به اصلاح حریم‌ها باشد، امیدوارم به سراغ موردهای کوچک‌مقیاسی بروند که کارها قفل‌شده تا از این طریق حق کسی ضایع نشود؛ ولی وقتی درباره اصلاح حریم‌ها، حرف کلی زده می‌شود، منظور موردهای کوچک‌مقیاس است یا کل حریم‌ها مدنظر است؟ آن چیزی که در عمل دیده‌ایم این است که در بافت‌اصلی، دخل و تصرف کرده و آن را تخریب می‌کنند.
معنی حریم‌های غیرضرور مشخص نیست
کلانتری با اشاره به ابهام قانون در این زمینه گفت: به‌شخصه هیچ دستورالعملی درباره تفکیک بافت‌های اصلی و غیراصلی ندیده‌ام. به‌طورکلی عبارت «اصلاح حریم‌های غیرضروری» ذکر شده است؛ یعنی هیچ تعریفی درباره حریم‌های ضروری و غیرضروری بیان نشده است. نه در برنامه هفتم توسعه به‌تفصیل آمده که غیرضروری چیست، نه در سایر قانون‌های دیگر، چنین تفکیکی را ندیده‌ام.
درباره اصلاح بافت غیرضروری دستورالعملی ارائه نداده‌اند که اگر قرار به اصلاح باشد، دقیقا چه چیزی را می‌خواهند اصلاح کنند. این پژوهشگر تأکید کرد: نه‌تنها مفهوم حریم‌های ضروری و غیرضروری معلوم نیست، بلکه نگاه‌های مدیران هم سلیقه‌ای است؛ یعنی یک مدیرکل درباره اصلاح یک بافت به‌صورت سلیقه‌ای نظر می‌دهد و در هر استانی متفاوت است و یک سازوکار معلوم یا یک شورای فنی و راهبردی مشخص برای اصلاح حریم‌ها وجود ندارد تا وحدت‌رویه‌ای در این زمینه وجود داشته باشد.
چهارباغ دیگر نمی‌تواند ثبت جهانی شود
او ابراز کرد: به استان‌ها با عنوان «نهضت تفویض اختیار استانی» اختیارات تفویض شده است و به خود مدیرکل اختیار داده‌اند. همین می‌شود که یک مدیرکل تشخیص می‌دهد اشکالی ندارد در وسط حریم چهارباغ به یک بنا، 22 متر ارتفاع داده و ساخته شود. نتیجه این است که اگر قرار باشد در آینده محور تاریخی‌فرهنگی چهارباغ ثبت جهانی شود،به دلیل وجود همین هتل با این ارتفاع، چهارباغ ثبت جهانی نخواهد شد.
کلانتری با اشاره به نقض حریم چهارباغ گفت: چهارباغ و کاخ هشت‌بهشت جزو محور فرهنگی‌تاریخی چهارباغ است و در حال حاضر این هتل از وسط کاخ هشت‌بهشت پیدا و نمایان است. تا قبل از ساخت این هتل، امکان ثبت جهانی این محور وجود داشت؛ ولی الان دیگر این امکان وجود ندارد؛ چون ارزیاب یونسکو وقتی از محل بازدید کند، متوجه می‌شود این بنا نوساز بوده و حریم را مخدوش کرده است؛ اما متأسفانه مدیران به این موضوع‌ها فکر نمی‌کنند و این امکان را از اصفهان گرفته‌اند.
سنگر میراث فرهنگی را فتح کردند
او در ادامه به جریان‌هایی که از بازنگری در حریم‌ها منفعت می‌برند، اشاره کرد و افزود: قطعا کسانی هستند که از این اتفاق‌ها منفعت مالی می‌برند؛ ولی اینکه مدیری هم که در میراث‌فرهنگی قرار می‌گیرد، از این منافع بهره‌مند می‌شود یانمی‌شود، نمی‌توان به قطعیت گفت و نمی‌توان کسی را متهم کرد.
کلانتری خاطرنشان کرد: پیش‌ازاین ولو به‌صورت ظاهری با بعضی از کارها مخالفت می‌شد یا اگر یک مدیر کاری برخلاف حفظ میراث انجام می‌داد، در مرکز از او بازخواست می‌کردند؛ مثلا راجع به هتل چهارباغ، مدیرکل قبلی میراث‌فرهنگی اصفهان، بارها به وزارتخانه آمدند و به پرسش‌ها پاسخ دادند که چرا بدون اجازه، مجوز صادر کرده‌اند؛ ولی اکنون می‌گویند حریم‌ها باید اصلاح شود.او در پایان تصریح کرد: من این را می‌گویم که جریان سوداگر شهری، سنگر میراث فرهنگی را فتح کرده است.
بنا به جای بافت
آنچه بیان شد، حکایت از این دارد که به نظر می‌رسد طرح بازنگری در حریم‌های تاریخی، بیش از آنکه در راستای به‌روزرسانی حریم‌ها باشد، بیشتر جنبه دست‌اندازی دارد. کنار هم قراردادن گفته‌های مدیرکل فعلی میراث‌فرهنگی اصفهان با حرف کارشناسان و دغدغه‌مندان حوزه گردشگری، این را به ذهن متبادر می‌کند که به بهانه همگون‌کردن سیما و منظر شهری در کنار محدوده بافت‌های تاریخی و همچنین حریم زاینده‌رود، در سال‌های آینده شاهد خواهیم بود که از مساحت حریم‌های تاریخی کاسته شود و حفاظت از بافت‌های تاریخی جای خود را به حفاظت از بناهای تاریخی بدهد. به‌عبارت‌دیگر، این احتمال وجود دارد که حداقل در اصفهان سازمان میراث‌فرهنگی به جای تمرکز بر بافت تاریخی، تمرکز خود را به بناهای شاخص تاریخی معطوف کند.
طبق برآوردها حدود 20 تا 30درصد حریم میراث‌فرهنگی ایران باقی‌مانده و حدود 70درصد از این حریم در 100 سال اخیر تخریب شده است؛ از خیابان‌کشی‌های رضاخانی گرفته تا تخریب‌های قبل از انقلاب و تخریب‌های بعد از جنگ تحمیلی که به نام ازبین‌بردن بافت فرسوده و ناکارآمد و مسئله‌دار شهری صورت گرفت. این تخریب‌ها موجب شد بافت تاریخی به‌تدریج کوچک و مداخله‌ها در آن زیادتر شود؛ باوجوداین، هنوز برخی درصدد کاهش این مقدار از بافت تاریخی هستند و مساحت آن را زیاد می‌دانند.
گردوخاک‌های یک طرح عجیب
ماجرا از جایی آغاز شد که طرح بازنگری در حریم بافت‌ها و آثار تاریخی در دستورکار وزارت میراث‌فرهنگی و گردشگری قرار گرفت. این طرح که به گفته کارشناسان از دولت قبل شروع شد، هم‌اکنون نیز ادامه پیدا کرده است؛ به‌گونه‌ای که صالحی‌امیری، وزیر فعلی میراث‌فرهنگی و گردشگری، در جلسه رأی اعتماد در مجلس گفت: دومین راهبرد ما جبران محدودیت حریم‌های تاریخی است و قول می‌دهیم که حتما یک بازنگری در حریم‌های تاریخی کشور داشته باشیم.
بعد از رأی اعتماد مجلس به صالحی‌امیری و نشستن او بر کرسی وزارت میراث‌فرهنگی، جمعی از باستان‌شناسان کشور در بیانیه‌ای، نگرانی خود از طرح بازنگری در حریم آثار تاریخی را ابراز و بیان کردند: برنامه نه‌چندان منسجم و بخشی از سخنان جناب آقای صالحی‌امیری درباره «بازنگری حریم‌ها» در صحن مجلس که به نحوی نامناسب انعکاس یافت، سبب نگرانی عمیق جامعه تخصصی شد. اتفاقا یکی از مشکلات امروز کشور ما وضعیت محوطه‌ها، بناها و بافت‌های تاریخی است که اکثرا نه ضوابط عرصه و حریم دارند و نه از آن‌ها حفاظتی می‌شود.
حریم‌های بی‌معنی
از طرف دیگر و هم‌راستا با این اتفاق‌ها، کرم‌زاده، مدیرکل میراث‌فرهنگی و گردشگری استان اصفهان، در نشست خبری خود در ارتباط با این طرح بیان کرد: حریم پل‌های تاریخی ما، حریم بی‌معنایی است؛ آن‌چنان‌که تا پنج خیابان آن‌طرف‌تر پل‌ها، حریم تعریف‌شده؛ مردم را گرفتار و از میراث‌فرهنگی زده کرده‌ایم.
او پس‌ازاینکه با انتقاد رسانه‌ها مواجه شد، در گفت‌وگویی با ایرنا با اشاره به افزایش چشمگیر جمعیت در اصفهان و لزوم توجه به سیمای شهر از طریق بهینه‌سازی بافت تاریخی و حریم زاینده‌رود اظهار کرد: هم‌اینک در بسیاری از محورهای بافت تاریخی اصفهان، به‌ویژه در محدوده زاینده‌رود و پنج پُل تاریخی شاهد ناهمگونی بسیار در ساخت‌وسازهای دهه‌های اخیر هستیم.
آنچه مشخص است، تغییر در حریم آثار تاریخی و همچنین حریم زاینده‌رود، یکی از برنامه‌هایی است که میراث‌فرهنگی در اجرای آن‌ها پیش‌قدم شده است؛ اما این کار الزام‌ها و خطوط قرمزی نیز دارد که این را در گفت‌وگو با کارشناسان بررسی می‌کنیم.
اصلاح، یعنی به‌روزرسانی
وحید مهدویان، معاون سابق شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان، در این خصوص به «اصفهان‌زیبا» گفت: به‌طورکلی در اصفهان، هم آثار تاریخی داریم و هم حریم‌های تاریخی و آثار تاریخی تا چند پلاک از اطراف خود را به‌صورت حریم تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. اصل اینکه باید حریم‌ها اصلاح شود، در دستورکار قرار دارد. در اصفهان ما آثار تاریخی داشتیم که در سنوات گذشته به هر دلیلی از بین رفته‌اند.
او افزود: طبق برآوردی که شهرداری با هماهنگی میراث‌فرهنگی در سال‌های 1401 و 1402 از کل آثار تاریخی در اصفهان انجام داد و تمامی بناهای ستاره‌دار میراث‌فرهنگی را مشخص کرد، دیده شد بسیاری از این بناهای ستاره‌دار طی سنوات گذشته از سال 72 به این‌طرف، دیگر وجود خارجی ندارند؛ یعنی روی آن‌ها پروانه ساخت صادر و نوسازی شده است؛ ولی هنوز در نقشه‌ها ستاره‌دارند؛ بعضی از ستاره‌دارها نیز یک بنای نوسازند که فقط سردر تاریخی دارند.
او ادامه داد: از آن‌طرف در برداشت خود بعضی از نقاط را پیدا کردیم که در نقشه‌های بالادستی به‌عنوان تاریخی مشخص‌نشده بودند؛ ولی وقتی از آن‌ها بازدید و تصویربرداری کردیم، مشخص شد ارزش تاریخی و میراثی دارند؛ بنابراین پیشنهاد میراثی‌شدن آن‌ها را برای میراث‌فرهنگی ارسال کردیم. یک نمونه از این بناها، مسجد کازرونی‌هاست که چند وقت پیش هم درباره آن، تنشی به‌وجود آمد. این بنایی است که شهرداری اصفهان به‌عنوان بنای میراثی آن را پیشنهاد داده است.
مهدویان متذکر شد: برداشت من از صحبت‌های وزیر و مدیرکل میراث‌فرهنگی درباره اصلاح حریم‌ها این نیست که این حریم‌ها باید برداشته شود؛ بلکه به این معناست که این‌ها بازبینی شوند و بناهای تاریخی که در حال حاضر وجود ندارند و گذشتگان به هر دلیلی روی آن‌ها پروانه صادر کرده‌اند یا اشتباها ستاره‌دار شده‌اند، اصلاح شوند. وقتی بنایی، تاریخی نیست، چه دلیلی وجود دارد که اطرافش حریم تاریخی داشته باشد.
معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان افزود: از طرف دیگر، اصلاح به معنی کاهش‌دادن بناهای تاریخی یا حریم آن‌ها نیست؛ بلکه بناهایی را نیز شامل می‌شود که قبلا در اسناد به‌عنوان حریم شناسایی نشده بودند و الان باید برای آن‌ها حریم گذاشته شود؛ بنابراین باتوجه به کاری که خودم در زمان حضور در معاونت شهرسازی انجام دادم، فکر می‌کنم منظور از اصلاح، به‌روزرسانی است؛ نه اینکه حریم‌های اطراف رودخانه یا بناهای تاریخی برداشته شود.
می‌توان در بعضی از نقاط اغماض کرد
او با اشاره به وجود خط‌قرمزهای متعدد در بافت تاریخی اصفهان اظهار کرد: در بخش‌هایی از هزارو900 هکتار بافت تاریخی، نقاطی وجود دارد که ارزشمندتر محسوب می‌شوند. قطعا این نقاط خط قرمزی هستند که باید رعایت شود و عدول از آن‌ها زیرسؤال‌بردن هویت شهر و اصل تاریخی ماست؛ ولی در بعضی از نقاط دیگر مثل بعضی از کوچه‌پس‌کوچه‌های منطقه یک، در کنار بعضی از مادی‌ها می‌بینیم ساختمان‌های پنج‌شش طبقه شکل‌گرفته و در این میان یک پلاک هم وجود دارد که دوطبقه است و به دلیل قرارگرفتن در محور تاریخی‌فرهنگی شهر اصفهان، بیشتر از این ارتفاع به آن پلاک پروانه نمی‌دهند.
مهدویان تصریح کرد: به نظر من در این نقاط که حساسیت‌های خطوط قرمز تاریخی وجود ندارد و مثلا از دهه 70 به این‌طرف ساختمان‌های چهارطبقه شکل‌گرفته و فقط هم چهار یا پنج پلاک باقی‌مانده که کد ارتفاعی نگرفته‌اند، حریم باید اصلاح شود.
معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان در جمع‌بندی این قسمت از صحبت‌های خود بیان کرد: بنابراین در مناطقی که حساسیت کمتری دارند، می‌توان با دید اغماض و واقع‌گرایانه‌تری اصلاحاتی انجام داد تا مردم از گرفتاری دربیایند؛ ولی قطعا باید این اتفاق را اصلاح نامید؛ به این معنی که اگر جایی تاریخی است و شناسایی نشده، باید در نقشه به‌عنوان نقطه تاریخی شناخته شود و اگر در جایی نیز بنای تاریخی نداریم، دلیلی وجود ندارد که برای اطرف آن حریم قائل شویم.
دقت نکردند؛ دغدغه هم نداشتند
او در پاسخ به این پرسش که چرا در نقاطی که سابقا جزو محدوده تاریخی بوده، مجوز ارتفاع خارج از حریم داده‌شده تا ساختمان‌های چهار تا شش‌طبقه بسازند، بیان کرد: باید گفت که دقت نکردند و پروانه دادند. تقریبا یک دهه است که در خصوص بافت تاریخی حساسیت ایجادشده و به آن اهمیت داده می‌شود و خود شهرداری برای حفظ آن بودجه اختصاص می‌دهد.
دستیار شهردار در امور شهرسازی شهرداری اصفهان اذعان کرد: وقتی ما پیشنهاد تاریخی و میراثی‌شدن برخی از نقاط را به کمیسیون ماده 5 ارائه کردیم، آن‌ها تعجب کرده بودند و گفتند همیشه شهرداری تلاش می‌کند نقطه‌ای را از وضعیت تاریخی و میراثی خارج کند؛ ولی شما الان آمده‌اید و چند نقطه را به‌عنوان نقطه تاریخی پیشنهاد داده‌اید؛ چون این دغدغه کمتر از یک دهه است که در شهرداری ایجاد و موجب‌‌‌شده در ساختار و سامانه‌های شهرداری نیز خود را نشان دهد.مهدویان اضافه کرد: ولی در سال‌های قبل این حساسیت نبود و در زمان صدور پروانه، تاریخی‌بودن یک بافت یا یک منطقه را در نظر نمی‌گرفتند؛ مثلا در محدوده چهارباغ بالا بناهای بسیاری وجود دارد که ارتفاع بالای 18 متر دارند و مجوز شش‌طبقه هم به آن‌ها داده شده است. این همان چهارباغی است که می‌گویم خط قرمز ماست.
معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان یکی از دلایل این کار را درآمدزایی برشمرد و ادامه داد: هم درآمدزایی جزو دغدغه‌ها بوده و هم مراجعه‌ها و درخواست‌های مردمی وجود داشته است. نکته این است که وقتی ما حساسیت و دغدغه ایجاد کنیم، فرهنگ این دغدغه، هم در مردم و هم در شهرداری به‌وجود می‌آید.
بافت تاریخی خط قرمز است
او متذکر شد: به‌جرئت می‌گویم که از سال 1400 به این‌طرف که ما بافت تاریخی را خط قرمز خود اعلام کردیم، حتی یک پروانه خلاف در بافت تاریخی صادر نشده است؛ چون اصلا سیستم هوشمند اجازه صدور پروانه با ارتفاع بیشتر را نمی‌دهد؛ حتی اگر نیروی شهرداری در منطقه هم می‌خواست این پروانه را بدهد، سیستم اجازه نمی‌داد؛ چون وقتی این دغدغه ایجاد شد، ابزار آن‌هم به‌وجود آمد و خود این ابزار بازدارنده شد. هرچقدر هم که جلوتر می‌رویم، این دغدغه و حساسیت بیشتر می‌شود و فرهنگ‌سازمانی بیشتر به‌وجود می‌آید.
مهدویان خاطرنشان کرد: مثلا سال گذشته درباره خانه‌هایی که در حریم بناهای تاریخی قرار دارند و خودشان هم تاریخی نیستند، دیدیم که این خانه‌ها مجبور هستند محدودیت‌هایی را رعایت کنند و همین امر، برای همسایگان تبدیل به یک ضد ارزش شده است؛ به همین دلیل با شورا رایزنی کردیم و قرار شد خانه‌هایی که در حریم قرار دارند و تاریخی هم نیستند، از تمام امتیازهای خانه‌های تاریخی ازجمله رایگان‌شدن هزینه پروانه و تمام تسهیلات مربوط به مرمت خانه‌های تاریخی یا تبدیل آن به هتل یا سفره‌خانه، بهره‌مند شوند.معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان تصریح کرد: این کار موجب شد در ازای چیزی که از مردم می‌گیریم، چیزی به آن‌ها بدهیم. این فرهنگ تا یک دهه قبل در شهرداری وجود نداشت؛ ولی الان خود شورا پیگیر و مصر است که این اتفاق بیفتد.
واقع‌گرا باشیم
او در پایان گفت: در جمع‌بندی مطالبم این را می‌گویم که در حریم بناهای تاریخی نیازمند اصلاح هستیم و این اصلاح باید از جنس نگاه‌های واقع‌گرایانه باشد. نقاطی را که خطوط قرمز ماست، باید از اصلاح کنار بگذاریم، نقاطی بوده که قبلا بنای تاریخی در آن قرار داشته که باید حریم‌های آن‌ها برداشته شود؛ برخی نقاط هم به‌عنوان تاریخی شناخته‌نشده اما ما آن‌ها را تاریخی شناسایی کردیم که حریم‌ها به آنجا اضافه شود.
بعضی میراث‌فرهنگی را مزاحم می‌دانند
جان کلام معاون سابق شهرسازی شهرداری اصفهان این است که اصلاح حریم‌ها به معنای بازبینی است، نه به معنای کاهش محدوده بافت‌های تاریخی و حریم‌های آن‌ها؛ اما برخی نیز به این موضوع با خوش‌بینی نگاه نمی‌کنند. محمدمهدی کلانتری که پژوهشگر مرمت بناها و بافت‌های تاریخی در مقطع دکتری است، در سال‌های اخیر پویشی را راه‌‌اندازی کرده به نام «پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران» که اعتراض اصلی آن به کاهش حریم‌ها و محدوده بافت‌های تاریخی و کوچک شدن آن‌هاست.
او می‌گوید که اصل داستان این است: عده‌ای میراث‌فرهنگی را مزاحم ساخت‌وساز و بعضی از تغییرات و مداخله‌ها در زمین‌ها و مستغلات در بافت مرکزی شهرها می‌دانند؛ برای همین چیزی را مطرح کرده‌اند به اسم «سیاست انقباضی حریم‌های آثار تاریخی و محدوده تاریخی شهرها». این سیاست از ابتدای دولت قبل مطرح شد و وزیر وقت میراث فرهنگی نیز این سیاست را پیاده کرد. کلانتری در توضیح این مطلب گفت: آن‌ها فکر می‌کردند مساحت بافت تاریخی زیاد اعلام و زندگی مردم قفل شده است؛ به همین دلیل می‌گفتند این حجم زیاد از بافت تاریخی باید کم شود تا در مابقی آن بتوانند ساخت‌وساز و خیابان‌کشی کنند.
بافت تاریخی یا بنای تاریخی
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: محدوده تاریخی 168 شهر با عنوان «مصوبه تعیین محدوده 168 شهر تاریخی» در شورای عالی معماری و شهرسازی در سال 94 مصوب و ابلاغ شد. در این مصوبه بیان‌شده در محدوده تاریخی شهرها هرگونه تعریض معبر، ایجاد معبر جدید و پروژه بزرگ‌مقیاس ممنوع است و شهرداری‌ها و دیگر نهادها حق مداخله بزرگ در این محدوده‌ها را ندارند.
او با اشاره به اینکه مدیران بعدی این مصوبه را قبول نداشتند، ادامه داد: در دور بعد گفتند چه معنی دارد که یک محدوده بزرگ را به میراث‌فرهنگی بدهند؛ بلکه باید مشخص کرد کدام پلاک، جزو میراث‌فرهنگی است؛ یعنی معنای بافت تاریخی را زیر سؤال بردند؛ به این معنا که چیزی به اسم بافت تاریخی نداریم؛ بلکه چند تک‌بنا داریم که فقط باید آن‌ها را حفظ کرد و لزومی ندارد که نگاه بافتی به میراث فرهنگی داشته باشیم؛ درصورتی‌که بسیاری از شهرهای ما بافت تاریخی دارند.
حریم‌های انقباضی را در برنامه هفتم گنجاندند
کلانتری با ابراز تأسف گفت: متأسفانه حریم‌های انقباضی را در برنامه هفتم توسعه گنجاندند و بیان کردند که حریم‌های غیرضروری باید حذف و محدوده بافت تاریخی کوچک شود؛ درصورتی‌که برای مشخص‌کردن حریم‌ها، ساعت‌ها کار کارشناسی انجام و میزان محدودیت ارتفاع نیز مشخص‌شده است؛مثالش را نیز قبلا در اصفهان داشتیم. برج جهان‌نما وارد حریم آسمان میدان امام شد و کار به آنجا رسید که ممکن بود یونسکو این میدان تاریخی را از ثبت جهانی خارج کند.
نقض حریم چهارباغ با 22 متر ارتفاع
دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران به یک مثال اشاره و بیان کرد: هتل چهارباغ در حریم چهارباغ عباسی تا 22 متر ارتفاع گرفت و سال گذشته نیز با حضور وزیر میراث فرهنگی افتتاح شد. این 22 متر ارتفاع در حالی است که حریم مصوب چهارباغ 8.5 متر است؛ یعنی میراث فرهنگی استان اصفهان در اعطای مجوز به این هتل، تخلف کرده است؛ البته مجوز این بنا قبل از دوره آقای ضرغامی داده شده بود؛ ولی این کار ادامه پیدا کرد و نگفتند که اعطای این مجوز اشتباه است؛ حتی خود وزیر میراث فرهنگی در سفر خود به اصفهان، این هتل را افتتاح کرد.
او با اشاره به پیامدهای این سیاست تصریح کرد: اعمال حریم‌های انقباضی سیاست کلی است که فعلا در مرحله اقدام و اعطای مجوز است؛ اما در چند سال آینده، نتیجه آن نمایان می‌شود. البته اگر قرار به اصلاح حریم‌ها باشد، امیدوارم به سراغ موردهای کوچک‌مقیاسی بروند که کارها قفل‌شده تا از این طریق حق کسی ضایع نشود؛ ولی وقتی درباره اصلاح حریم‌ها، حرف کلی زده می‌شود، منظور موردهای کوچک‌مقیاس است یا کل حریم‌ها مدنظر است؟ آن چیزی که در عمل دیده‌ایم این است که در بافت‌اصلی، دخل و تصرف کرده و آن را تخریب می‌کنند.
معنی حریم‌های غیرضرور مشخص نیست
کلانتری با اشاره به ابهام قانون در این زمینه گفت: به‌شخصه هیچ دستورالعملی درباره تفکیک بافت‌های اصلی و غیراصلی ندیده‌ام. به‌طورکلی عبارت «اصلاح حریم‌های غیرضروری» ذکر شده است؛ یعنی هیچ تعریفی درباره حریم‌های ضروری و غیرضروری بیان نشده است. نه در برنامه هفتم توسعه به‌تفصیل آمده که غیرضروری چیست، نه در سایر قانون‌های دیگر، چنین تفکیکی را ندیده‌ام. درباره اصلاح بافت غیرضروری دستورالعملی ارائه نداده‌اند که اگر قرار به اصلاح باشد، دقیقا چه چیزی را می‌خواهند اصلاح کنند. این پژوهشگر تأکید کرد: نه‌تنها مفهوم حریم‌های ضروری و غیرضروری معلوم نیست، بلکه نگاه‌های مدیران هم سلیقه‌ای است؛ یعنی یک مدیرکل درباره اصلاح یک بافت به‌صورت سلیقه‌ای نظر می‌دهد و در هر استانی متفاوت است و یک سازوکار معلوم یا یک شورای فنی و راهبردی مشخص برای اصلاح حریم‌ها وجود ندارد تا وحدت‌رویه‌ای در این زمینه وجود داشته باشد.
چهارباغ دیگر نمی‌تواند ثبت جهانی شود
او ابراز کرد: به استان‌ها با عنوان «نهضت تفویض اختیار استانی» اختیارات تفویض شده است و به خود مدیرکل اختیار داده‌اند. همین می‌شود که یک مدیرکل تشخیص می‌دهد اشکالی ندارد در وسط حریم چهارباغ به یک بنا، 22 متر ارتفاع داده و ساخته شود. نتیجه این است که اگر قرار باشد در آینده محور تاریخی‌فرهنگی چهارباغ ثبت جهانی شود،به دلیل وجود همین هتل با این ارتفاع، چهارباغ ثبت جهانی نخواهد شد.
کلانتری با اشاره به نقض حریم چهارباغ گفت: چهارباغ و کاخ هشت‌بهشت جزو محور فرهنگی‌تاریخی چهارباغ است و در حال حاضر این هتل از وسط کاخ هشت‌بهشت پیدا و نمایان است. تا قبل از ساخت این هتل، امکان ثبت جهانی این محور وجود داشت؛ ولی الان دیگر این امکان وجود ندارد؛ چون ارزیاب یونسکو وقتی از محل بازدید کند، متوجه می‌شود این بنا نوساز بوده و حریم را مخدوش کرده است؛ اما متأسفانه مدیران به این موضوع‌ها فکر نمی‌کنند و این امکان را از اصفهان گرفته‌اند.
سنگر میراث فرهنگی را فتح کردند
او در ادامه به جریان‌هایی که از بازنگری در حریم‌ها منفعت می‌برند، اشاره کرد و افزود: قطعا کسانی هستند که از این اتفاق‌ها منفعت مالی می‌برند؛ ولی اینکه مدیری هم که در میراث‌فرهنگی قرار می‌گیرد، از این منافع بهره‌مند می‌شود یانمی‌شود، نمی‌توان به قطعیت گفت و نمی‌توان کسی را متهم کرد. کلانتری خاطرنشان کرد: پیش‌ازاین ولو به‌صورت ظاهری با بعضی از کارها مخالفت می‌شد یا اگر یک مدیر کاری برخلاف حفظ میراث انجام می‌داد، در مرکز از او بازخواست می‌کردند؛ مثلا راجع به هتل چهارباغ، مدیرکل قبلی میراث‌فرهنگی اصفهان، بارها به وزارتخانه آمدند و به پرسش‌ها پاسخ دادند که چرا بدون اجازه، مجوز صادر کرده‌اند؛ ولی اکنون می‌گویند حریم‌ها باید اصلاح شود.او در پایان تصریح کرد: من این را می‌گویم که جریان سوداگر شهری، سنگر میراث فرهنگی را فتح کرده است.
بنا به جای بافت
آنچه بیان شد، حکایت از این دارد که به نظر می‌رسد طرح بازنگری در حریم‌های تاریخی، بیش از آنکه در راستای به‌روزرسانی حریم‌ها باشد، بیشتر جنبه دست‌اندازی دارد. کنار هم قراردادن گفته‌های مدیرکل فعلی میراث‌فرهنگی اصفهان با حرف کارشناسان و دغدغه‌مندان حوزه گردشگری، این را به ذهن متبادر می‌کند که به بهانه همگون‌کردن سیما و منظر شهری در کنار محدوده بافت‌های تاریخی و همچنین حریم زاینده‌رود، در سال‌های آینده شاهد خواهیم بود که از مساحت حریم‌های تاریخی کاسته شود و حفاظت از بافت‌های تاریخی جای خود را به حفاظت از بناهای تاریخی بدهد. به‌عبارت‌دیگر، این احتمال وجود دارد که حداقل در اصفهان سازمان میراث‌فرهنگی به جای تمرکز بر بافت تاریخی، تمرکز خود را به بناهای شاخص تاریخی معطوف کند.
