یکی از آن‌ها که در اوایل دهه پنجاه صورت گرفت، ایجاد یک سد انحرافی به نام سد انحرافی آبشار بود. این سد که در شرقی‌ترین نقطه شهر اصفهان قرار بود احداث شود، قصد داشت آب را در پشت خود جمع کرده و به‌صورت یک دریاچه درآورد تا از آنجا بین کانال‌های گوناگون توزیع شود؛ اما یک اشکال وجود داشت: وقتی این سد ساخته می‌شد، آب آن‌قدر بالا می‌آمد که بخش عمده‌ای از پایه‌های پل شهرستان به زیر آب می‌رفت و خطر غرق‌شدگی این پل را تهدید می‌کرد. چه باید می‌کردند؟ میان سازمان آب‌منطقه‌ای و اداره‌کل فرهنگ و هنر که درواقع اداره‌کل میراث فرهنگی امروز باشد، مکاتباتی صورت گرفت و حتی کار به استانداری اصفهان، وزارتخانه‌های مربوط و دربار هم کشیده شد. تعداد این نامه‌ها بسیار زیاد است. ما در اینجا چند مورد از آن‌ها را که در واقع بخشی از تاریخ پل شهرستان هستند، بازنویسی کرده و بر اساس آن‌ها داستان را بازگویی می‌کنیم. راستش من الان درست نمی‌دانم آن سد انحرافی که قرار بود ساخته شود، به کجا رسیده است؛ اما برای من سرنوشت و سرگذشت یک بنای تاریخی مشهور و چندهزار ساله، یعنی پل شهرستان، مهم است.
اولین زنگ خطر
اولین‌بار در آذر 1351 اشراقی، مدیرکل فرهنگ و هنر استان اصفهان، نامه‌ای به استاندار اصفهان نوشت و از این طرحی که شرکت آب‌منطقه‌ای در حال اجرای آن بود، اعلام خطر کرد. بخش‌هایی از نامه که در تاریخ 19/9/1351 نوشته شده بدین قرار است: «در حال حاضر و بدون در نظر گرفتن هیچ‌گونه حفاظتی، سازمان آب‌منطقه‌ای اصفهان اقدام به ذخیره آب پشت سد (در شرق پل تاریخی شهرستان) کرده است که تهدیدی انکارناپذیر برای پل تاریخی شهرستان به‌شمار می‌آید. موضوع حفاظت و نگاهداری پل تاریخی شهرستان از بدو شروع کار سازمان آب‌منطقه‌ای اصفهان مطرح و توافق‌هایی هم برای طرز اجرا به عمل آمده است. اینک جواب سازمان آب‌منطقه‌ای اصفهان که “انجام مطالعات حفاظت پل شهرستان در دست مذاکره بوده و پس از تأیید سازمان برنامه به موقع اجرا گذارده می‌شود”، به هیچ عنوان نمی‌تواند حافظ پل تاریخی شهرستان باشد؛ مخصوصا آن‌که سازمان آب‌منطقه‌ای اصفهان با فشار تمام مشغول پیاده‌کردن طرح خود بوده و به‌زودی هم خاتمه خواهد یافت. با در نظر گرفتن مراتب بالا چنانچه لطمه غیرقابل‌جبرانی به پل تاریخی شهرستان وارد شود، چه مقام و تشکیلاتی جواب‌گو خواهد بود؟ آیا قابل جبران هست یا خیر؟ معلوم نیست. اداره‌کل فرهنگ و هنر استان اصفهان پیرو اعلامات قبلی، با در نظر گرفتن پیشرفت کار و وضع فعلی، وظیفه خود می‌داند رسما اعلام خطر بنماید که پل تاریخی شهرستان اصفهان در معرض تهدید قرار گرفته است. خواهشمند است به نحوی که صلاح و مصلحت می‌دانند، دستورات شـــایـــستــه امــر بــه ابلاغ فرمایند.» نامه‌نگاری‌های زیادی انجام شد و بالاخره خبر به تهران و دفتر مخصوص شاه رسید. وزیر آب و برق یک ماه بعد ناچار شد این نامه را به دفتر مذکور نوشته و اعلام کند که آماده تعامل و همکاری با وزارت فرهنگ و هنر
است.
نامه وزیر آب و برق چنین است: «در پاسخ به گزارش وزارت فرهنگ و هنر درباره حفاظت از پل تاریخی شهرستان به استحضار می‌رساند: پل شهرستان که یکی از آثار تاریخی قدیم ایران است، در شش کیلومتری شرق اصفهان واقع شده و دو ساحل زاینده‌رود را به یکدیگر متصل می‌سازد و در حال حاضر از طرف عابران پیاده و دوچرخه‌سوار و موتورسیکلت‌سوار مــورد اســتـــفـــاده قرار می‌گیرد… ایـــنــک دوونـــیــم‌کیلومتری پایاب پل شهرستان، روبه‌روی رودخانه زاینده‌رود، سد انحرافی آبشار در دست ساختمان است تا آب زاینده‌رود ذخیره‌شده در سد شاه‌عباس کبیر را به کانال‌های شبکه جدید آبیاری اصفهان سوار کند. پل شهرستان در داخل مخزن پشت این سد انحرافی قرار گرفته و با شروع بهره‌برداری از سد انحرافی آبشار، سطح آب تا نزدیکی تکیه‌گاه قوس‌های آن بالا خواهد آمد و نظر به اهمیت تاریخی و باستانی پل، بنا به توصیه وزارت فرهنگ و هنر تصمیم گرفته شد برای حفاظت آن اقدامات فنی و اساسی معمول شود. برای حفاظت پل شهرستان راه‌حل‌هایی به نظر می‌رسد؛ ازجمله، بالاآوردن مجموعه‌پل، یعنی روسازی آن، متشکل از قوس‌های آجری به انضمام پایه‌های سنگ چینی در وضعیت خود و به میزان معینی به نحوی که در جریان این اقدام به هیچ یک از اجزای پل لطمه و آسیبی وارد نیاید. برای اجرای این امر مهندسان مشاور دکتر کورس در نظر گرفته شده و مذاکرات لازم با دفتر مهندسان مشاور مذکور به عمل آمده… ضمنا شرحی به وزارت فرهنگ و هنر ارسال و درخواست شد نمایندگان آن وزارت را تعیین فرمایند تا به معیت نمایندگان وزارت آب و برق به محل عزیمت و از نزدیک درباره برنامه اساسی کار اظهارنظر کنند. وزیر آب و برق» این نامه، تاریخ 26 / 10 / 1351 را دارد.
موضوع بالابردن پل در اوایل دهه پنجاه، شاید کمی عجیب به نظر آید. با سطح فناوری آن روز این کار چگونه می‌توانست انجام پذیرد؟ معلوم نیست این راه‌حل به ذهن چه کسی آمده است؟
چهار راه حل پیشنهادی
یک ماه بعد وحیدی، وزیر آب و برق، این نامه را به دفتر مخصوص فرستاد و راه‌حل‌هایی را که مطرح شده بود یادآور شد. «طبق بررسی‌های اولیه با بهره‌برداری از سد انحرافی آبشار که حدود 600متری پایاب پل مورد بحث قرار دارد، سطح آب دریاچه ایجادشده تا محل پاطاق (نقطه اتکای طاق به پایه‌ها) بالا خواهد آمد و جهت حفاظت پل، چهار راه‌حل مشروحه زیر به‌نظر می‌رسد:
1. حفظ وضع موجود رودخانه و سد انحرافی؛ ضمن تقویت پی و پایه‌های پل به وسیله تزریق سیمان و سایر عملیات حفاظتی. مزیت عمده این راه‌حل هزینه ناچیز آن در مقابل هزینه سایر راه‌حل‌هاست.
2. بالابردن مجموعه پل ضمن حفظ وضع موجود رودخانه و سد انحرافی در این راه‌حل طبق نظر وزارت فرهنگ و هنر مجموعه پل در حدود 5/1 الی 2 متر بالا خواهد آمد و در نتیجه سطح پل به همین میزان بالاتر از ساحل دو طرف رودخانه قرار گرفته و منظره فعلی به کلی تغییر و مفهوم و ارزش واقعی آن از بین خواهد رفت؛ ضمنا علاوه بر اشکالات اجرایی، هزینه مربوطه با توجه به نوع خاص کار، بسیار سنگین بوده و بالاخره احتمال موفقیت انجام چنین طرحی بسیار ضعیف و امکان انهدام پل وجود دارد.
3. انحراف مسیر رودخانه بین پل و سد انحرافی آبشار و حفاظت پل به وسیله احداث سدهای خاکی در پایاب و سراب. گر چه در این راه‌حل هزینه مربوطه نسبتا زیاد است، ولی اجرای آن به لحاظ فنی امکان‌پذیر بوده و نظر اصلی یعنی حفاظت پل کاملا تأمین خواهد شد.
4. تثبیت سطح آب دریاچه در حدود 5/1 الی 2 متر پایین‌تر از رقم پروژه و پمپاژ قسمتی از آب موردنیاز به کانال‌های اصلی. در این حالت بدون آن‌که در وضع موجود پل تغییری داده شود، سطح آب تا ارتفاع 5/1 الی 2متری پاطاق پل تثبیت خواهد شد. اجرای این راه‌حل به لحاظ فنی بلامانع بوده و هزینه اولیه آن نسبت به راه‌حل سوم کمتر خواهد بود؛ ولی اجرای طرح مستلزم صرف هزینه مستمر پمپاژ در تمامی دوران بهره‌برداری خواهد بود.
به منظور بررسی راه‌حل‌های فوق جلسه‌ای با حضور جناب آقای استاندار اصفهان، نمایندگان وزارت آب و برق و فرهنگ و هنر، مهندسان مشاور دکتر کورس و مهندسان مشاور سوکراه مأمور تهیه طرح آبیاری زاینده‌رود تشکیل و پس از بحث و تبادل‌نظر کافی تصمیم‌هایی به شرح زیر اتخاذ شد: راه‌حل اول یعنی تقویت پی و پایه‌های پل به علت این‌که پایه‌ها در داخل دریاچه قرار گرفته و تنها طاق پل بیرون از آب است، مورد قبول نمایندگان وزارت فرهنگ و هنر واقع نشد. درباره راه‌حل دوم، یعنی بالابردن مجموعه پل، به علت عدم اطمینان از موفقیت اجرای کار و سایر اشکالات مذکور در فوق، مردود شناخته شد و بدین ترتیب تنها دو راه‌حل آخری، یعنی انحراف مسیر رودخانه و پایین‌آوردن سطح آب در دریاچه، مورد قبول اجرا تشخیص داده و مقرر شد مهندسان مشاور سوکراه ظرف بیست روز به تهیه طرح اولیه دو راه‌حل اخیر و برآورد مقدماتی مربوطه اقدام و نتیجه را اعلام دارند تا مناسب‌ترین راه‌حل انتخاب و اقدامات بعدی در زمینه تهیه طرح نهایی و اجرای کار به عمل آید. وزیر آب و برق» این نامه نیز تاریخ 22/11/1351 را دارد.
این چهار راه‌حل از این جهت مهم است که بدانیم هرگاه یک بنای تاریخی به ظاهر برای توسعه شهر مانعی ایجاد کرده است، به عنوان اولین و آخرین راه‌حل به سراغ انهدام و از میان برداشتن بنای تاریخی نباشیم؛ کاری که متأسفانه در دهه هفتاد راجع به حمام خسرو آغا صورت گرفت.
به‌هرحال این چهار راه‌حل و دلایل رد شدن دو تا از آن‌ها روشن است و نیاز به توضیح ندارد. بالاخره از میان دو راه‌حل باقی مانده، وزارت فرهنگ و هنر راه‌حل انحراف مسیر رودخانه را پذیرفت، راه‌حلی که به نظر درست می‌آمد؛ چراکه از کجا می‌توان تصور کرد که در تحولات و تلاطم‌های پیش رو، موضوع پمپاژ دائمی آب پشت دریاچه همیشه صورت می‌گرفت و همه مطمئن می‌بودند که آب دریاچه تا به خرابی پل بالا نمی‌آمد.
موافقت با انحراف رودخانه
سرانجام درخردادماه1352 مهرداد پهلبد، وزیر فرهنگ و هنر، این نامه را به وحیدی، وزیر آب و برق، ارسال و اعلام کرد راه‌حل انحراف آب رودخانه مورد تأیید وزارت متبوع او است: «کارشناسان این وزارت طرح‌های پیشنهادی موسسه مهندسان مشاور دکتر کورس و شرکت سوکراه را که هرکدام چندین راه‌حل پیشنهاد و جهات مختلف هریک بررسی شده است، مورد مطالعه قرار داده و راه‌حل تغییر مسیر رودخانه در مجاورت پل شهرستان، با ایجاد یک کانال انحرافی و احداث دو سد خاکی کوچک را که در گزارش شرکت سوکراه به‌عنوان دومین و در طرح موسسه دکتر کورس چهارمین راه‌حل پیشنهاد شده است، بهترین راه‌حل تشخیص دادند. با توجه به این که این راه‌حل مورد تأیید کلیه شرکت‌کنندگان در جلسه متشکله در استانداری اصفهان و از نظر این وزارت نیز تنها راه قابل قبول از جهت حفاظت کامل پل تاریخی شهرستان است، خواهشمند است دستور فرمایند هرچه زودتر مقدمات اجرای طرح مزبور فراهم شود… ضمنا با توجه به اختلافی که درباره طول کانال و فاصله آن تا پل شهرستان در پیشنهادهای دو موسسه مذکور وجود دارد، پیشنهاد موسسه مهندسان مشاور دکتر کورس که ضمن آن طول کانال در حدود یک هزار متر و فاصله آن تا پل تقریبا یکصد متر پیش بینی شده، و با جریان مداوم آب به مقدار 500 لیتر در ثانیه در بستر قدیمی رودخانه، محیط‌زیست و حالت طبیعی آن حفظ خواهد شد، مورد تأیید این وزارت خواهد بود. وزارت فرهنگ و هنر ـ مهرداد پهلبد» تاریخ نامه 19 / 3 / 52 است.
سرانجام هم خبر به رئیس دفتر شاه، یعنی معینیان، رسید که قضیه حل و فصل شد. در این نامه معلوم شد که اجرای پروژه انحراف رودخانه به همان شرکتی سپرده شده که در حال اجرای سد انحرافی بوده است. این نامه به تاریخ 13/9/1353 از سوی وزیر نیرو به معینیان ارسال شد: «طرح اجرایی مربوط به انحراف کامل آب زاینده‌رود برای حداکثر طغیان که مورد تأیید وزارت فرهنگ و هنر قرار گرفته، توسط مهندسان مشاور دکتر کورس ـ سوکراه آماده شده و اجرای کار از طرف سازمان آب‌منطقه‌ای اصفهان به شرکت سایبر، پیمانکار ساختمان سد انحرافی آبشار و شبکه آبیاری شرق اصفهان، ابلاغ شده است و پس از تهیه مقدمات امر، کارهای اجرایی بلافاصله شروع خواهد شد. طبق برنامه پیش‌بینی شده عملیات مربوط تا پایان شهریورماه 1354 و هم زمان با اتمام کارهای ساختمانی شبکه آبیاری شرق اصفهان خاتمه خواهد یافت. وزیر نیرو» تاریخ نامه 13/9/1353 است.
پایان سخن
امروز که به شرق اصفهان می‌رویم و پل تاریخی شهرستان را به‌خوبی می‌بینیم، درمی یابیم که پل زیبای شهرستان بر روی یک دریاچه خشک شده قرار گرفته است. پرسش‌هایی در ذهن ایجاد می‌شود که ماجرا از چه قرار است و چرا این پل از مسیر اصلی رودخانه دور افتاده است. ما در یادداشت بالا با استناد به نامه‌های اداری علت را باز گفته و قضیه را بازگو کردیم. بخشی از تاریخ پل شهرستان را از خلال کاغذهای پنجاه‌ساله بیرون کشیدیم و البته درس‌هایی نیز برای امروز از دل آن بیرون آوردیم: این که نه توسعه را فدای آثار تاریخی کنیم و نه بالعکس.
